Tursunov javohirbek

Urxun-enasoy yodgorligidagi yozuvlar 
sirini ochgan olim(lar) 
V. Tomsen, V.V.Radlov (10 ta harf) (1893-yil 15-
noyabr) 
5. 
Hozirda Urxun-enasoy yodgorligining 
700 ga yaqin 
namunalari fanga ma’lum. 
Qadimgi turkiy tilga oid so`zlar 
1. 
Budun 
Xalq 
6. 
Ko`ch 
Urug`, zot 
2. 
Bilig 
Bilim 
7. 
O`kush 
Ko`p , 
3. 
Ingek 
Sigir 
8. 
O`z 
Jon , vujud 
4. 
Yag`i 
Yov , dushman 
9. 
Art 
Tepa , dovon 
5. 
Batsiq 
G`arb 
10. 
Erik 
Mard , botir , erkin 
Qadimgi turkiy tilga oid matndan parchalar 
1. 
Biz qo`rqmadimiz , sungusdimiz 
Biz qo`rqmadik , jang qildik 
2. 
Neke qo`rqubmiz ? 
Nimadan qo’rqamiz? 
3. 
Turk budun yoq bolmazun!Bodun bolsun! Turk xalqi yo‘q bo‘lmasin! Xalq bo‘lsin! 

---

TURSUNOV JAVOHIRBEK 
ESKI TURKIY TIL 
Eramizning XI asrlaridan boshlab qorluq qabila ittifoqi kuchaya boshladi va qoraxoniylar sulolasi 
hukmronligidagi o‘zlarining davlatlarini tashkil etdi. Qoraxoniylar Sirdaryo havzalari hamda somoniylarga 
qarashli bo‘lgan Buxoro va Samarqandlarga ham o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Qoraxoniylar davlati mayda uyg‘ur 
qabilalarini hamda Sirdaryo va Amudaryo oralig‘idagi turk-eron aholisi yashaydigan madaniy yerlarni o‘ziga 
bo‘ysundirgan holda X asr oxirlarida islom dinini qabul qilib, Markaziy Osiyoning eng madaniy turk davlatiga 
aylandi.
Qoraxoniylar tomonidan ikki rivojlangan madaniy markazning 
sharqda uyg‘ur madaniyati
ning

va 
g‘arbda, Markaziy Osiyoda, turk-eron madaniyati
ning
 
birlashtirilishi uning yozma madaniyatida ham
o‘z ifodasini topdi. Qoraxoniylar davrining eng asosiy 
adabiy va lingvistik yodgorlik
laridan biri
Mahmud Koshg‘ariyning 
«Devon-u lug‘otit turk» 
nomli qomusiy asaridir. Bu asar turkiy tillarning
o‘sha davrdagi 
fonetikasi, leksikasi, grammatikasi, dialektal xususiyatlari
haqida to‘la ma’lumot beruvchi 
qimmatli manbadir. Shu bilan birga, 
turkiy xalqlarning xalq og‘zaki ijodi namunalarini aks ettirgan yirik 
badiiy asardir.
Mahmud Koshg‘ariy tilshunoslik tarixida ilk bor barcha turkiy tillarning bir necha guruhlarini tasniflab, 
ular o‘rtasidagi umumiy va farqli jihatlarni aniqlagan holda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik deb nomlanuvchi 
tilshunoslik yo‘nalishiga asos soldi.
Qoraxoniylar davrining ikkinchi yirik yozma yodgorligi — bu Yusuf Xos Hojibning 
«Qutadg‘u bilig» 
(«Baxt keltiruvchi bilim») 
asaridir. Bu asar yirik badiiy-tarbiyaviy asar bo‘lib, turkiy adabiyot tarixida juda 
katta ahamiyatga ega. Shuningdek
,
«Muqaddimat ul-adab», 
Xo‘ja Ahmad Yassaviyning 
hikmatlari
,
Ahmad Yugnakiyning 
«Hibat ul-haqoyiq»
asarlari shu davrning eng buyuk adabiy durdonalaridir. 
Mahmud Koshg‘ariy 
Chindan tortib to Rumga 
qadar yashagan turkiy qabilalar haqida shunday deb 
yozadi:
— Turklar aslida 
yigirma
qabiladir. Har bir qabilaning sanoqsiz allaqancha urug‘lari bor. Men 
bulardan asosiylarini -ona urug‘larini yozdim, shoxobchalarini tashladim. 
«Devon-u lug‘otit turk»dagi ma’lumotlarga qaraganda, o‘sha davrda 
bajanak, qipchoq, o‘g‘uz, boshqird, 
basmil, yabaqu, tatar, qirg‘iz, chigil, tuxsi, yag‘mo, ig‘raq, uyg‘ur
kabi turkiy qabilalar tili umumturkiy adabiy 
tilni tashkil qilgan. Ulardan eng yengili – o`g`iz, eng to`g`risi,yaxshisi – yag`mo,tuxsi, eng ochiq, ravon til – 
haqoniy o`lkasida o`lkasida yashovchilarning tili” ekanligi ta’kidlangan. 
1.