U. T. Berdiev

Ayon qutbli SG ning vektor diagrammalari. Ayon qutbli SG ning vektor diagrammasi (19.18) tenglamaga asosida quriladi. Diagrammani qurish uchun yuqoridagi ayon bo’lmagan qutbli SG da keltirilgan ma’lumotlardan tashqari, yakor reaksiyasining sinxron induktiv qarshiligi o‘rniga mashinaning bo‘ylama va ko‘ndalang o‘qlari bo‘yicha tegishlicha x_ad va x_aq induktiv qarshiliklari ma’lum bo‘lishi kerak.
SG ning fazaviy toklari bir xil bo‘lganda, vektor diagramma faqat bir faza uchun quriladi. Diagrammani qurishni qo‘zg‘atish chulg‘ami hosil qilgan magnit oqimi Ф₀ ni biror yo‘nalish bo‘yicha (masalan, abstsissalar o‘qi bo‘yicha) yo‘naltirishdan boshlaymiz. Stator chulg‘amida hosil bo‘lgan EYuK E₀ vektori magnit oqimi Ф dan 90 orqada chiziladi. Stator tokining I₁ vektori yuklama xarakteriga qarab E₀ vektoridan  burchakka oldinda yoki orqada bo‘lgan yo‘nalishda chiziladi. Agar yuklama aktiv-induktiv (aralash) xarakterli bo‘lsa, stator toki I₁ vektori EYuK E₀ vektoridan  burchakka orqada (19.6,a-rasm), aktiv-sig‘imiy xarakterlida esa, I₁ tok EYuK E₀ vektoridan  burchakka oldinda keladigan qilib chiziladi.
Y uklama toki I₁ bo‘ylama I_d  I₁sin va ko‘ndalang I_q  I₁cos tashkil etuvchilarga ajratiladi, bunda I_q EYuK vektori E₀ bilan bir fazada, tokning bo‘ylama tashkil etuvchisi I_d esa EYuK E₀ vektoridan aktiv-induktiv yuklamada 90 orqada, aktiv-sig‘imiy yuklamada esa 90 oldinda chiziladi.
19.6-rasm. Ayon qutbli SG ning aktiv–induktiv xarakterli yuklama uchun vektor diagrammalari: a – magnit zanjirining to‘yinishi hisobga olinmagan hol uchun; b – magnit zanjirining to‘yinishi hisobga olingan hol uchun; E_d – natijaviy magnit oqim Ф_nat ning bo‘ylama o‘q bo‘yicha tashkil etuvchisi Ф_d hosil qilgan EYuK
Aktiv-induktiv yuklamada E_ad vektori E₀ vektorga teskari yo‘nalishda, E_aq esa E₀ vektoridan 90 orqada bo‘lgan yo‘nalishda chiziladi. Tarqoq oqim tufayli hosil bo‘lgan EYuK vektori E_1 tok vektori I₁ dan 90 orqada chiziladi. Stator chulg‘ami aktiv qarshiligidagi kuch lanish pasayishi tok vektori I₁ ga nisbatan teskari chiziladi (chunki uning ishorasi minus). 0 nuqtani I₁r₁ vektor uchi bilan tutashtirib, stator chulg‘ami kuchlanish U₁ ni topamiz.
Agar generator yuklamasi aktiv-sig‘imiy xarakterli bo‘lsa (19.4,b-rasm), I₁ vektori EYuK E₀ dan  burchakka oldinda keladi. Magnit oqimi Ф_ad ning yo‘nalishi Ф₀ vektori yo‘nalishi bo‘yicha bo‘ladi, ya’ni yakor reaksiyasi mag-nitlovchi ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli aktiv-sig‘imiy xarakterli yuklama uchun vektor diagramma qurilganda vektorining yo‘nalishi 19.6,a-rasmdagi diagrammaga nisbatan 180 ga o‘zgaradi, ya’ni E₀ vektori yo‘nalishida qo‘yiladi. Vektor diagrammaning qolgan qismini qurish yuqoridagi usulda amalga oshiriladi.
Shunday qilib, SG ning yuklamasi induktiv va aktiv-induktiv xarakterda bo‘lsa, yakor reaksiyasi mashinaning magnit zanjirini magnitsizlaydi, yuklama sig‘imiy va aktiv-sig‘imiy xarakterda bo‘lganda esa, yakor reaksiyasi mashinaning magnit zanjiriga magnitlovchi ta’sir ko‘rsatadi. Magnit zanjirining to‘yinishi hisobga olingan hol uchun ayon qutbli SG ning vektor diagrammasini qurish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Buning uchun (19.18) tenglamaga asoslanamiz va unga x_ad va x_aq larning o‘rniga ularning mashina magnit zanjirining to‘yingan holatidagi x_ad va x_aq qiymatlari qo‘yiladi. Lekin ayon qutbli mashinada magnit zanjirining aniq to‘yinish darajasini hisobga olish murakkabdir, chunki magnit to‘yinishli mashinada ko‘ndalang va bo‘ylama o‘qlari bo‘yicha magnit oqimlar (Ф_q va Ф_d) o‘zaro bir-biriga ta’sir qiladi. Shuning uchun x_ad ning qiymati faqat mashinaning bo‘ylama o‘qi bo‘yicha magnit oqimi Ф_d ga bog‘liq bo‘lib qolmasdan uning ko‘ndalang o‘qi bo‘yicha magnit oqimi Ф_q ga ham bog‘liq bo‘ladi.
Ayon qutbli sinxron generator magnit zanjirining to‘yinishini hisobga olingan hol uchun vektor diagrammasini amaliy qurish magnit to‘yinishi hisobga olinmagan hol uchun qurilgan vektor diagrammaga (19.6,a-rasm) o‘xshatib quriladi, lekin yakor reaksiyasi induktiv qarshiliklarining qiymatlari magnit to‘yinishiga mos bo‘lishi lozim (19.6-rasmda mashinaning magnit to‘yinishi faqat bo‘ylama o‘qi bo‘yicha hisobga olingan hol uchun qurilgan, chunki mashinaning bu o‘qi bo‘yicha magnit to‘yinish darajasi katta bo‘ladi).
Vektor diagrammani kuchlanish vektori U₁ ni ixtiyoriy yo‘nalishda chizishdan boshlanadi; yuklamaning xarakteri aktiv-induktiv bo‘lgani uchun tok vektori I₁  burchakka orqada qoladi. So‘ngra kuchlanishga I₁r₁ va jI₁x_1 kuchlanish pasayishi vektorlari qo‘shiladi. Tok I₁ ni bo‘ylama va ko‘ndalang o‘qlar bo‘yicha tashkil etuvchilari (I_d va I_q )ga ajratish uchun EYuK E₀ ning yo‘nalishini, ya’ni mashina q o‘qining tutgan o‘rnini topish zarur bo‘ladi. Buning uchun jI₁x_1 vektori davomiga qiymati I₁x_aq (yoki I₁x_aq) ga teng bo‘lgan kesmani qo‘yib uni 0 bilan birlashtirilsa 0b liniyada EYuK E₀ vektori yo‘nalgan bo‘ladi. Bu liniya bilan tok I₁ orasidagi burchak  ga teng. 0b liniyaga a nuqtadan tushirilgan perpendikulyar I₁x_aq (yoki I₁x_aq) ga teng. kesma natijaviy EYuK ning bo‘ylama o‘q bo‘yicha tashkil etuvchisi E_d ga teng. Bu EYuK kattaligini salt ishlash xarkteristikasiga qo‘yib MYuK F_d (yoki tok I_d) topiladi (19.6-rasm, b). Bo‘ylama o‘q bo‘yicha yakor reaksiyasi MYuK F_ad (yoki toki I_ad) ni yoki quyidagicha hisoblash yo‘li bilan:
F_ad = k_d F_a sin; ( yoki I_ad = k_d F_a sin / w_qo’z), (19.19)
yoki tajribada olingan salt ishlash va qisqa tutashuv xarakteristikalaridan aniqlash mumkin.
Qo‘zg‘atish chulg‘ami MYuK F_qo’z yoki unga mutanosib bo‘lgan tok I_qo’z ni, topilgan MYuK F_d (yoki tok I_d) lar bo‘yicha quyidagi tenglamalar bo‘yicha hisoblash mumkin:
qo’z= d  ad (yoki I_qo’z = Id  I_ad). (19.20)
(19.20) da «+» ishora – bo‘ylama yakor reaksiyasi magnitlovchi bo‘lsa (burchak  < 0) olinib, «–» ishora esa bo‘ylama yakor reaksiyasi magnitsizlovchi ( > 0) bo‘lganda olinadi. Aktiv-induktiv xarakterli yuklamada  > 0 bo‘lgani uchun _d (yoki _d) kesmaga _ad (yoki _ad) ni qo‘shib _qo’z (yoki _qo’z) olinadi. Bu qiymatga salt ishlash xarakteristikasida EYuK E₀ mos keladi. E₀ – E_ad ayirma I₁x_ad ga teng.
Vektor diagrammadan kuchlanish o‘zgarishi U ni aniqlash mumkin, [%] :
U% = 100  (E₀ – U_1N)/ U_1N.
Nazorat savollari
1. Yakor reaksiyasi nima?
2. Ayon va ayon bo’lmagan qutbli SG lardagi yakor reaksiyasi to‘g‘risida ma’lumot bering.
3. Ayon qutbli SG kuchlanishi va EYuK larining muvozanat tenglamasini yozing.
4. Ayon qutbli SG ning vektor diagrammasi qanday quriladi?