Umurtqasizlar zoologiyasidan

3-ish. Rishtaning tuzilishi va rivojlanish sikli
Rishtaning sistematik o ‘rni
Tip. T o‘garak chuvalchanglar-Nemathelminthes
Sinf. Nematodalar-Nematoda
Turkum. Spiruridalar-Spirurida
Vakil. Rishta-Dracunculus medinensis
Kerakli materiallar va jihozlar.
4-6 % li formalinda fiksatsiya 
qilingan rishta, lupalar, rishtaning tuzilishi va rivojlanish sikli aks 
ettirilgan j advallar.
Mavzuning maqsadL
Rishtaning tuzilishi va rivojlanish siklini 
o‘rganish.
Identiv o ‘quv maqsadlari:
4.1. Rishtaning rivojlanish sikli nechta xo‘jayinda kechishni 
tushuntiradi.
4.2. Rishtaning odamlarga qanday yuqishi va qanday kasallik 
keltirib chiqarishini so'zlab beradi.
Mavzuning qisqacha mazmuni.
Rishta ipsimon ko‘rinishdagi 
nematoda. Rishta ayrim jinsli bo‘lib, jinsiy dimorfizm yaqqol ko‘rinadi. 
Urg‘ochisining uzunligi 32 sm dan 150 sm gacha boradi, erkagi esa 12- 
30 mm atrofida boMadi. Rishtaning rivojlanish siklida 2 ta xo'jayin 
qatnashadi (39-rasm).
106

---

39-rasm. Rishtaning rivojlanish sikli sxemasi: 1-asosiy x o ‘jayini-odam terisi
ostida parazitlik qilayotgan jinsiy yetuk rishta; 2-odam organizmidan suvga
tushayotgan rishta lichinkalari; 3-rishta lichinkasi bilan zararlangan siklop; 4,5-
rishta lichinkasi bilan zararlangan siklopni suv bilan yutayotgan odam va it.
Rishtaning asosiy x o‘jayini odam, ayrim hollarda esa maymun, it, 
mushuk, tulki, chiyabo‘ri, qoplon va boshqa yirtqich sutemizuvchilar 
hisoblanadi. Jinsiy voyaga yetgan parazit asosiy xo‘jayinlarining terisi 
ostidagi biriktiruvchi to'qim asida va ko'pincha oyoq terisi ostida 
parazitlik qiladi. Oraliq xo‘jayini esa suvda yashovchi mayda 
qisqichbaqasimonlardan-sikloplar 
hisoblanadi. 
Rishtaning 
erkagi 
urg‘ochisini otalantirgach halok bo‘ladi, urg‘ochisi urug‘langandan 
so‘ng lichinkalar tug‘ish uchun odamning qo‘l-oyoqlari terisi ostiga 
ko'chadi va m a’lum vaqtdan keyin terida shishlar paydo boiad i. Bunday 
shishlar suvga tekkanda (qo‘l-oyoqlarni yuvganda yoki cho‘milganda) 
yoriladi va ulardan parazitning lichinkalari suvga tushadi.
Suvda rishta lichinkalarini sikloplar oziq sifatida yutib yuboradi. 
Siklop tanasida lichinka rivojlanib 12-14 kundan keyin yuqumli 
(invazion) holatga aylanadi. Odam va boshqa asosiy xo'jayinlar suv 
orqali zararlangan sikloplami yutib yuboradi va rishtani o ‘ziariga 
yuqtiradi. Asosiy xo‘jayin ichagida sikloplar hazm sekretlari ta’sirida
107

---

hazm boMadi, undan chiqqan lichinkalar ichak devorini teshib qon 
aylanish sistemasiga o ‘tadi va organizm bo‘ylab migratsiya qiladi. 
Migratsiya davri tugallangach, rishtaning Iichinkasi bemorning teri osti 
yog‘ qavatiga joylashib oladi va bir yildan keyin jinsiy voyaga yetadi, 
ya’ni odam zararlangandan 8-12 oydan keyin terida, ayniqsa, oyoq 
terisida qizg‘ish rangli pufakchalar paydo b o ia d i va bu pufakchalar 
yoriladi. Shundan so‘ng urg‘ochi rishtalar yana teri ostiga ko‘chib, 
yuqorida bayon etilgan hayot siklini takrorlaydi.
Rishta keltirib chiqaradigan kasallik drakunkulyoz deb ataladi. 
Agarda rishta kasallangan odam terisi ostida o‘lsa, odam organizmiga 
parazitning zaharli moddalari so ‘riladi va natijada badanda har xil 
toshmalar (eshak yemiga o'xshash) paydo b o iad i va badan qichishadi, 
bosh aylanadi, nafas olish qiyinlashadi, bemor oriqlab ketadi. B a’zan 
esa, bo‘g‘imlarning yallig‘lanishi, ko'ngil aynish va qusish hollari ham 
ro‘y beradi. Rishtaning rivojlanish sikli sxemasini chizib oling.