Urganch davlat universiteti filologiya fakulteti

M.Mirtojiyev Hozirgi o‘zbek tili. -Toshkent-1992, 63-bet 

---

Ba’zi tinish belgilari ham chegaralash, ham ajratish vazifalarini namoyon eta oladi. 
Tinish belgilari tuzilish jihatdan ham 2ga bo‘linadi: a) bir elementli tinish belgilari 
- vergul, tire, nuqta; b) ko‘p elementli tinish belgilari bu guruh, o‘z navbatida, 2 
elementli (so‘roq va undov belgilari, ikki nuqta, nuqtali vergul, qavs), 3 elementli 
(ko‘p nuqta) va 4 elementli (qo‘shtirnoq) ga ajraladi. Qo‘llanish o‘rniga ko’ra, tinish 
belgilari 3 guruhga bo‘linadi: gap oxirida qo‘llanadigan (nuqta, so‘roq va undov 
belgilari), gap o‘rtasida qo‘lanadigan (vergul) va aralash, ya’ni gapning turli 
o‘rinlarida qo‘llaniladigan (tire, ikki nuqta, qo‘shtirnoq, qavs, ko‘p nuqta). Tinish 
belgilarining qo‘llanish usuli va tartibi punktuatsiyaning mantiqiy grammatik, 
uslubiy va differensiatsiya (farqlash) prinsiplari asosida belgilanadi.
9
 
Punktuatsiya tilning sintaktik qurilishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, yozma 
nutqni to‘g‘ri, ifodali, aniq bayon qilishda, uning uslubiy ravonligini, tez 
tushunilishini ta’minlashda benihoya zaruriy vositadir. Ilmiy manbalarda, o‘quv 
qo‘llanmalarida tinish belgilarining qo‘llanish usuli va tartibi punktuatsiyaning 
mantiqiy-grammatik, uslubiy va differensiatsiya (farqlash) tamoyillari asosida 
belgilanishi ta’kidlanadi. Bunda mantiqiy-grammatik tamoyil nutqning semantik-
grammatik tomonini yozuvda to‘g‘ri ifodalashga qaratilgan bo‘lsa, differensiatsiya 
tamoyili asosidagi qoidalar tinish belgilarining qo‘sh holda qo‘llanishidagi tartibni, 
gapdagi murakkab mazmunni aniqlashtirish kerak bo‘lganda, ulardan foydalanish 
yo‘llarini belgilab beradi. Uslubiy tamoyil tinish belgilarining qo‘llanishini nutq 
uslublari asosida belgilashni nazarda tutadi, lekin bu unchalik to‘g‘ri emas, chunki 
muayyan bir uslubgagina xoslangan tinish belgisi bo‘lmaydi. Zarurat tug‘ilganda, 
har qanday uslubda ham xohlagan tinish belgisidan foydalanish mumkin.
Muayyan tildagi punktuatsiya an’analarining mustahkamlanishi va 
takomillashuvida taniqli yozuvchilarning ijodi hamda tinish belgilarining qo‘llanish 
qoidalarini umumlashtiruvchi va tartibga soluvchi tilshunoslar faoliyati katta 
ahamiyatga ega. Hozirgi o‘zbek punktuatsiyasining shakllanishi, rivoji, uning 
9