Узбекистон Республикаси Халк таълими вазирлиги

Ishni rasmiylashtirishga oid tafsiyalar :
Bosh skeleti va uni hosil kiluvchi bo`limlarini rasmiga karab tushintirib berish.


MUSKULLAR (myologia).

Muskullar haqida umumiy ma’lumot.

Xarakat a’zolari tizimining faol qismi bulgan muskullar tolalarining kskarishi xisobiga tanani xarakatga keltiradi.

Muskul- musculus, lotincha mus – sichkon degan ma’noni anglatadi, asosiy tarkibiy qismi bir-biriga parallel yunalgan muskul tolalarining tutamlaridan tuzilgan. Tuzulishi va vazifalariga kura barcha muskullar uch turga bulinadi:

1. 
   Odam ixtyoriga bo`ysunib kiskaradigan kundalang – targil (skelet) muskullar jumlasiga kirib, korin, bo`yin, bosh, kul va Oyoq muskullari kiradi (8-rasm).
   
2. 
   Odam ixtiyoriga bo`ysunmay kiskaradigan sillik muskullrga oshkazon, ichak v kon-tomirlari devorlaridagi muskul misol bula oladi.
   
3. 
   Yurak muskullari tuzilishi jixatidan kundalang – targil muskul tolalaridan iborat bo`lib, vazifasiga kura odam ixtiyoriga bo`ysunmay kiskaruvchi uziga xos muskul tolalaridan tuzilgan.
   

Muskullar bir-biriga bugimli, ikki bugimli va kup bugimli bulishi mumkin. Agar muskul bir bugim ustidan utsa ikki bugimli deyiladi.
Odam skeletini urab turuvchi 600 dan ortik muskullar tana ogirligining 2G’5 qismini egallaydi. Aniqrogi o`rta yashar odamda tana ogirligining 40%ini, kariyalarda 30%in, yosh bolalarda esa 25%ni muskullar tashqil etadi.


Muskullarning tuzilishi.

Skelet muskullari kundalang targil muskul tolalarining yigindisidan tuzilgan, ular kisarishi kobiliyatiga ega. Aksariyat muskullarda kiskaruvchi qismi (tanasi) va ikki uchi (paylar) bor. Tanadagi muskul qismining xar-bir tolasi yupka nozik biriktiruvchi tukima bilan koplangan bo`lib, endomysium deyiladi. Muskul tolalarining tutamini urab turuvchi parda esa perimysium deyiladi. Xar bir muskulni urab turuvchi mustaxkam biriktiruvchi tukima pardasi epimysium yoki fasciya deyiladi. Fasciya bir muskulni ikkinchisidan, ba’zida bir gurux muskulni ikkinchi gurux muskullardan ajratib turadi, shu bois bir muskul yoki muskullar guruxi kiskarishiga imkon beradi.

Yukorida zikr etilgan biriktiruvchi tukima pardalari (endomysium, perimysium va epimysium) bir–biriga boglik xolda muskul kinini xosil kiladi va muskullar kiskarmaydigan pay qismni xosil kiladiva tugaydi.
Ba’zi muskullarda pay qismi serbar bo`lib, (masalan korinning kiyshik mushagi yoki boshdagi peshona, ensa muskullarida) aponevroz deb ataladi.
Muskullar fiziologiyasi urganish uchun muskuldagi ikkita kuta (ikki uchi) ning suyaklariga birikishini uzlashtirish lozim. Birinchi nuktaga boshlangich yoki tanaga yakin qismi bo`lib, xarakatsiz yoki kamxarakat uchi deb ataladi, ikkinchi nukta oxirgi yoki tanadan uzokdagi pay uchi bo`lib, xarakatchan qismi xisoblanadi.
Muskullar bajarayotgan ishiga karab, 2 guruxga bulinadi:

1. 
   Antogonist (zid) muskullar. Bunday muskullar bir soxada joylashib bir- biriga karama karshi ish bajaradigan muskullardir.
   
2. 
   Sinergist (xamkor) muskullar bir soxada joylashib bir-birga yordam berib, kiskaradigan muskullar guruxini xosil kiladi.
   

Gavdaning xarakati muskullarning joylashishi va bajaradigan ishiga boglik bo`ladi. Muskullar bajaradigan vazifasi jixatidan bukuvchilar, yozuvchilar, yakinlashtirish va uzoklashtiruvchi muskullaga bulinadi.
Muskullardagi ana shu xususiyatlar borligi tufayli odam yugurish, yurish, utirish, turish va xokazo vazifalarni ongli ravishda sodir etadi.