Xxxv fəsil İctimai elmlərdə fənn proqramları Ümumi hissə a Giriş

Mül.IX.8. Şagird cəmiyyətdə dinc yanaşı yaşamağın əsaslarını və şərtlərini tədqiq edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Sinif yoldaşları ilə birlikdə, özünün şəxsi müşahidələri əsasında hər hansı bir münaqişəli halı seçir və oynaya bilirsə; onun nizama salınmasının mümkün yollarını müzakirə edirsə (məs.: mənafelər mövqeyindən – danışıqlarla, qaydalar mövqeyindən – məhkəmə ilə və ya başqa yolla);
  
• 
  Verilmiş hallar üçün ən səmərəlisini seçirsə və öz mülahizəsini əsaslandıra bilirsə;
  
• 
  Sinif yoldaşları ilə birlikdə dinc ətraf mühit üçün zəruri gündəlik davranışın dövlət sənədlərini yaradırsa (məs.: buklet, plakat, yaddaş) və məktəbin özünüidarə orqanlarına təqdim edirsə;
  
• 
  Doğma diyarında yayılmış ənənəvi və müasir iqtisadi fəaliyyətləri səmərəliyinə görə müqayisə edə bilirsə; iqtisadi fəaliyyət sahəsini dəyişməyə səbəb olmuş amillər barədə mülahizə yürüdə bilirsə;
  
• 
  Cəmiyyətdə ədalətlilik şərtlərini dinc yanaşı yaşamağın əsasları ilə əlaqələndirməyi bacarırsa;
  
• 
  Öz məktəbinin, yaşayış məskəninin və ya ölkəsinin nümunəsində o məsələləri sadalaya bilirsə, hansıların ki, həlli üçün, onun fikrincə, çoxluğun fikrinin aşkara çıxarılması əhəmiyyətlidir (məs.: plebisit, rəy sorğusu, sorğu, seçkilər və s.);
  
• 
  Onun sinfində demokratik mühitin olub-olmaması barədə mülahizə yürüdə bilirsə (məs.: bərabərlik, qarşılıqlı hörmət, əməkdaşlıq atmosferi mövcuddurmu, diskussiya və müzakirə zamanı istənilən şagird öz fikrini azad surətdə ifadə edə bilərmi);
  
• 
  Gürcüstan əhalisinin rəngarəngliyini cəmiyyətdə dinc yanaşı yaşamağın və tolerantlığın əsası kimi müzakirə edirsə.
  

İstiqamət: özünüidarəetmə və idarəetmə

Mül.IX.9. Şagird Gürcüstan vətəndaşının konstitusiyalı hüquqları və azadlıqlarını, vəzifələrini və məsuliyyətlərini təhlil edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Gürcüstan vətəndaşlığının əsaslarını və şərtlərini təsvir edə bilirsə;
  
• 
  Gürcüstan vətəndaşının konstitusiyalı hüquqlarını və azadlıqlarını İnsan Hüquqlarının ümumi bəyannaməsini müddəaları ilə müqayisə edə bilirsə;
  
• 
  Gürcüstanda vətəndaşların bərabər hüquqluğunun qarantları barədə mülahizə yürüdə bilirsə;
  
• 
  Yaş dövrünün xəttini çəkə bilirsə, hansında ki, Gürcüstan vətəndaşının əsas hüquqları, vəzifələri və müvafiq məsuliyyətləri göstəriləcəkdir;
  
• 
  Gürcüstanın yetkinlik yaşına çatmamış və yetkinlik yaşına çatmış vətəndaşlarının hüquqi vəziyyətinin fərqlərini və ya oxşarlıqlarını ayıra bilirsə;
  
• 
  Özünün qanuni hüquq-vəzifələrini və məsuliyyətlərini hüquqi sahələrə əsasən qruplaşdıra bilirsə (mülki, inzibati,cinayət və s.);
  
• 
  Gürcüstan vətəndaşının hüquq-vəzifələrini onların həyata keçirilməsi şərtlərinə əsasən qruplaşdırmağı bacarırsa (məs.: vətəndaşın iradəsi kifayətdir, ictimai barışıq kifayətdir, dövlətin hərəkəti zəruridir).
  

Mül.IX.10. Şagird Gürcüstanın dövlət idarəçiliyi sistemini təhlil edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Mərkəzi və yerli hakimiyyət arasında fərqlər barədə mülahizə yürüdə bilirsə;
  
• 
  Sinif yoldaşları ilə birlikdə hakimiyyətin müxtəlif qollarını (icraçı, qanunvericilik və məhkəmə) qruplaşdıra və onların funksiyalarını müəyyənləşdirməyi bacarırsa;
  
• 
  Dövlət orqanlarından birini seçir və onu hakimiyyətin müvafiq qolu ilə əlaqələndirə bilirsə; bu orqanın funksiyalarını müzakirə edir və onun hakimiyyətin başqa orqanları ilə əlaqəsini aydınlaşdıra bilirsə;
  
• 
  Özünün yaşadığı yerdə həll olunası məsələlərin siyahısını tərtib edir və müvafiq olaraq hakimiyyətin birinci müraciət olunası nümayəndəsini sadalayır; özünün gəldiyi nəticəni əsaslandırırsa (qollarla və səviyyə-instansiyaya əsasən);
  
• 
  Sinif yoldaşlarından ibarət qrupla birlikdə hər hansı bir dövlət orqanını seçirsə (məs.: qamqeoba-meriya, parlament, məhkəmə, nazirlik və s.) və müvafiq qondarma “Qulluğun bir günü” oyununda iştirak edirsə;
  
• 
  Hakimiyyətin orqanlarından birinin (məs.: parlament, prezident, şəhər meri, özünüidarəetmə orqanı, hakim və s.) seçilməsi qaydalarını müzakirə edirsə; Gürcüstan ilə başqa ölkənin nümunəsini müqayisə edirsə; onun fikrincə, onlar arasında daha ədalətli qaydaları ayıra bilirsə;
  
• 
  Sinif yoldaşlarından ibarət qrupla birlikdə hər hansı bir seçkili vəzifənin və ya orqanın (məs.: məktəb direktoru, deputat, mer və ya başqa) barəsində informasiya toplayır və qondarma seçkilərdə onun üçün ayrılmış rolu yerinə yetirirsə (məs.: seçici, namizəd, tərəfdar, müşahidəçi, jurnalist, hüquq mühafizə işçisi və s.),ehtimal olunan və alınmış nəticələri bir-biri ilə müqayisə edirsə, bunun əsasında da sinif yoldaşları ilə birlikdə hər bir iştirakçının rol-funksiyasını qiymətləndirməyi bacarırsa;
  
• 
  Dövlətin demokratik prinsiplərini (məs.: hakimiyyətin bölünməsi və nümayəndəliliyi, çoxpartiyalılığı, söz azadlığı və s.) sadalayır və hər birinə əsasən Gürcüstanın dövlət hakimiyyətini xarakterizə edirsə; hər hansı bir başqa demokratik dövlətlə müqayisə edirsə; təhlil əsasında hansı idarəçiliyin daha demokratik olduğu nəticəsini çıxarırsa.
  

Mül.IX.11. Şagird məktəbin özünüidarəetməsinin demokratik prosesində səmərəli iştirak edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Onun fikrincə, sinif üçün (yaxud məktəb üçün) həllində özü iştirak etmək istədiyi aktual məsələləri sadalayırsa və sinif yoldaşlarına, sinif rəhbərinə və ya məktəbin müdiriyyətinə) bu məsələlərin nizama salınmasının onun tərəfindən tərtib edilmiş planını təqdim edirsə;
  
• 
  Sinif yoldaşlarına 7 sinifdə işlənib-hazırlanmış məktəb konstitusiyasının məzmununu izah edirsə; onları sənədə daxil ediləsi dəyişikliklərlə və əlavələr layihəsi ilə tanış edirsə; öz fikrini əsaslandırarkən reqlamentə əməl edirsə;
  
• 
  Sinif yoldaşlarından ibarət qrupla birlikdə hazırlanmış demokratik sinif/məktəb modelini şifahi və ya yazılı surətdə təqdim edirsə; öz nəticələrini təsdiq etmək üçün dəlillər gətirirsə;
  
• 
  Öz məktəbinin özünüidarəetməsi nümunəsində demokratiya quruculuğunda şagirdlərin rolunu müzakirə edə bilirsə;
  
• 
  Şagirdlərin, valideynlərin, müəllimlərin və məktəb müdiriyyətinin keyfiyyətli tədris üçün əməkdaşlığının əhəmiyyətini əsaslandırmağı bacarırsa;
  
• 
  Sinif yoldaşlarından ibarət qrupla birlikdə məktəb özünüidarəetməsi orqanının fəaliyyətini və onların nəticələrini müzakirə edirsə; müzakirənin nəticələrini təhlil edirsə və məktəb həyatının yaxşılaşdırılması barədə tövsiyələr yazırsa, bunları müvafiq kompetensiyalı şəxsə və ya orqana müvafiq formada təqdim edə bilirsə.
  

Proqramın məzmunu

IX sinif üçün məcburi məzmun məsələlərinin siyahısı

(Aşağıda sadalanan məsələlər bu sinif üçün ayrılmış bütün məzmunun 60%-ni təşkil edir).

Şəxsi inkişaf

1. 
   Tələbatlar və imkanlar
   
2. 
   Peşəkarlıq və şəxsiyyətin inkişafı
   
3. 
   Gələcək planların təsviri
   
4. 
   Bazar və kommunikasiya
   
5. 
   Əmək bazarı və tendensiyalar
   
6. 
   Münaqişənin inkişafı və nizama salınması yolları
   
7. 
   İnsan hüquqlarının əxlaqi əsasları və tarix
   

Dayanıqlı inkişaf

8. 
   Ədalətli aləm və dinc yanaşı yaşamaq
   
9. 
   İctimai təhlükəsizlik və onun komponentləri
   
10. 
    Təhlükəsiz və sağlam mühit: məktəbdə, yaşayış yerində və ölkədə
    
11. 
    Hüquq və əxlaq
    
12. 
    Əhalinin sosial strukturu
    
13. 
    Rəngarəng Gürcüstan və rəngarəng aləm
    
14. 
    Azad cəmiyyət və seçim
    
15. 
    İnvestisiya yatırımı, qazanc, vergilər
    
16. 
    Ədalətlilik, qanunilik və ədalət qaydaları
    
17. 
    Büdcə-prioritetlərin, vəzifələrin və imkanların razılaşdırılmış bölünməsi.
    

Özünüidarə və idarə

18. 
    Demokratiyanın əsasları və cəmiyyətin həyatında onun qurulması
    
19. 
    Gürcüstanda demokratiya
    
20. 
    Gürcüstan Konstitusiyası: dövlətin quruluşu, idarəçilik və Gürcüstan vətəndaşının xüsusiyyətləri
    
21. 
    Ailə, məktəb və başqa ictimai sistemlərin özünüidarəetməsi
    
22. 
    Məktəb özünüidarəetməsi: strukturu, funksiyaları və şagirdlərin imkanları
    
23. 
    Demokratik prosesdə vətəndaşın iştirakı
    
24. 
    Demokratik idarəçilik prinsipləri və modelləri
    
25. 
    Hakimiyyətin bölünməsi və idarə səviyyələri
    

XXXVIII Fəsil

Orta pillədə fənn kompetensiyaları

X Sinif

Tarix (tarix elminə giriş)

Standart

İstiqamətlərə əsasən ilin sonunda nail olunası nəticələr:

Zaman və məkan	Tarixi interpretasiya və tədqiqat	Kommunikasiya
Tar.X.1. Şagird tarixin xronologiyası və mərhələliyi məsələləri barədə alternativ mülahizə yürüdə bilər.	Tar.X.2. Şagird tarixin əsas və köməkçi sahələri barədə mülahizə yürüdə və onların spesifikasını təhlil edə bilər. Tar.X.3. Şagird müxtəlif dövrlərdə tarixi düşüncənin inkişaf prosesi barədə mülahizə yürüdə bilər. Tar.X.4. Şagird tarixi hadisənin fərqli interpretasiyasını təhlil edə və qiymətləndirə bilər. Tar.X.5. Şagird tarixi mənbələrin təsnifatını verə bilər. Tar.X.6. Şagird ilkin və təkrar mənbələri təhlil edə bilər. Tar.X.7. Şagird tarixi tədqiqatı planlaşdıra və keçirə bilər.	Tar.X.8. Şagird tarixi mövzunu yaza bilər.

İlin sonunda nail olunası nəticələr və onların indikatorları

İstiqamət: Zaman və məkan

Tar.X.1. Şagird tarixin xronologiyası və dövriliyi məsələləri barədə alternativ mülahizə yürüdə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  İl hesablanmasının müxtəlif sistemləri, onun meydana gəlməsi tarixi və səbəbləri barədə mülahizə yürüdürsə, il hesablanmasının qədim sistemlərini müasir ümumi yayılmış model ilə müqayisə edirsə; gürcü il hesablanması sistemi barədə mülahizə yürüdürsə;
  
• 
  Təqvimin müxtəlif sistemlərini tanıyırsa, onu dünyada ümumi qəbul edilmiş təqvimlə müqayisə edə bilirsə;
  
• 
  Tarixin mərhələləşdirilməsinin əsas qədim və müasir modellərini tanıyırsa, onlar barəsində mülahizə yürüdürsə;
  
• 
  Gürcüstan tarixinin mərhələləşdirilməsinin qədim və müasir modellərini tanıyırsa. Onu dünyada bu gün qəbul edilən tarixi mərhələləşdirmə ilə müqayisə edirsə.
  

İstiqamət: tarixi interpretasiya və tədqiqat

Tar.X.2. Şagird tarixin əsas və köməkçi sahələri barədə mülahizə yürüdə və onların spesifikasını təhlil edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Tarixin köməkçi sahələrini saya bilirsə, onların spesifikasını tanıyırsa, tədqiqatın başlıca obyektlərini ayıra bilirsə;
  
• 
  Tarixi prosesin mümkün ardıcıllığının bərpası və dərk edilməsi üçün tarixi sahələrin yeri və əhəmiyyəti barədə mülahizə yürüdə bilirsə;
  
• 
  Böyük arxeoloji kəşflərin nəticələri barədə mülahizə yürüdür, onun tərəfindən seçilmiş hər hansı bir əhəmiyyətli arxeoloji kəşf barədə təqdimat edirsə (məs.: Dmanisidə Avrasiyanın ən qədim insanı, Troya qazıntıları) ;
  
• 
  Etnologiya/etnoqrafik materiallarının əhəmiyyəti barədə mülahizə yürüdürsə, məktəbdənkənar aktivlər yolu ilə (muzey eksponatları ilətanışlıq, düzənlik gəzinti işi nəticəsində əldə edilmiş etnoqrafik material ilə tanışlıq) əldə edilmiş materialın əsasında həyat məişətinin əsas xüsusiyyətləri barədə mülahizə yürüdürsə və ənənəvi məişət-həyatın əsas elementlərini müasir məişətlə müqayisə edə bilirsə; onun tərəfindən seçilmiş Gürcüstanın hər hansı bir tarixi-etnoqrafik diyarının ənənəvi həyat-məişəti barədə təqdimat edə bilirsə;
  
• 
  Muzey fondlarından və texnoloji vasitələrdən istifadə etməklə gürcü sikkələri və kağız pulun əsas nümunələrini axtarıb-tapır və başqa ölkənin pul nümunələri ilə müqayisə edə bilirsə; numizmatika və bonistikanın əhəmiyyəti barədə fikir yürüdə bilirsə;
  
• 
  Qədim gürcü metroloji sistemini tanıyırsa. Onu başqa ölkələrdə yayılmış qədim və müasir metroloji sistemlərlə müqayisə edə bilirsə;
  
• 
  Tarixi coğrafiyanın əhəmiyyətini müəyyənləşdirirsə, tarixi kartoqrafiyanı əsas mərhələlərini, o cümlədən gürcü kartoqrafiyasının inkişaf tarixini bilirsə (məs.: Vaxuşti Baqrationinin kartoqrafik irsləri barədə mülahizə yürüdə bilir və onun atlaslarını onun dövründəki dünya kartoqrafiya nailiyyətləri ilə müqayisə edə bilirsə).
  

Tar.X.3. Şagird müxtəlif dövrlərdə tarixi düşüncənin inkişaf prosesi barədə mülahizə yürüdə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Tarixi düşüncənin inkişaf etdirilməsinin əsas mərhələlərini bilirsə;
  
• 
  Tarixi yazıçılığın inkişafının əsas (antik, orta əsrlər, intibah...) mərhələlərini müqayisə edə bilirsə;
  
• 
  Tarixin bir elm kimi inkişafı işinə öz töhfələrini daxil etmiş müxtəlif dövrün tarixçiləri barədə mülahizə yürüdürsə;
  
• 
  Orta əsrlər və müasir gürcü tarixçilərini tanıyırsa, onların tarixi varisliliyi barədə mülahizə yürüdə bilirsə (Vaxuşti Baqrationi və İvane Cavaxişvili); müasir gürcü tarixi əsəri, “Kartlinin həyatı” barədə mülahizə yürüdə bilirsə;
  
• 
  Müxtəlif tarixi məktəbin meydana gəlməsini müəyyənləşdirən amillər barədə mülahizə yürüdür və bu məktəblərin nümayəndələrinin əsas görüşlərini bir-biri ilə müqayisə edirsə; tarixi mühit və dövrün dəyərlərinin müxtəlif dövrlərin tarixi nəzəriyyəçilərinin görüşlərini nə dərəcədə şərtləndirdiyini öz düşüncələrində əks etdirə bilirsə;
  
• 
  Müxtəlif tarixi dövrdə tarixin fərqli əhəmiyyətləri (tarix necə ki, bir təbliğat kimi, tarix və etika, tarix və teologiya) barəsində mülahizə yürüdə bilirsə.
  

Tar.X.4. Şagird tarixi hadisənin fərqli interpretasiyasını təhlil edə və qiymətləndirə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Konkret tarixi hadisə barəsində fərqli informasiya, tarixi hadisənin və yaxud şəxsiyyətin fərqli qiymətini verən iki mənbəni müqayisə edirsə (məs.: Yustinian Qeysərin,Prokofi Kesarielinin rəsmi və gizli qiymətləndirmə tarixinə əsasən və yaxud Laşa – Giorginin Laşanın dövründəki salnaməçilər və hadisələri qeydə alanlar tərəfindən verilmiş qiymət); konkret hadisənin fərqli interpretasiyasının mövcudluğunu şərtləndirən faktorlar barədə mülahizə yürüdürsə;
  
• 
  Konkret tarixi hadisəyə (şəxsiyyətə) mövcud olan iki (yaxud üç) tarixçinin fərqli nöqteyi-nəzərlərini müqayisə edirsə, onları tənqidi qiymətləndirirsə və bu tarixi hadisənin (şəxsiyyətin) barəsində öz nəzərini formalaşdırırsa;
  
• 
  Tarixi interpretasiyanın hipotetik xarakteri barədə mülahizə yürüdür və dərk edirsə ki, istənilən tarixi interpretasiya yeni materialın tapılması (dərc edilməsi) halında yenidən qiymətləndirilə bilər;
  
• 
  Tarixi faktı tarixi interpretasiyadan fərqləndirirsə.
  

Tar.X.5. Şagird tarixi mənbələrin təsnifatını edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Maraqlı mənbələri tipoloji cəhətcə qruplaşdırırsa;
  
• 
  Nəqli və sənədli tarixə qədərki materialı bir-birindən fərqləndirməyi bacarırsa;
  
• 
  Etnoqrafik və arxeoloji göstəriciləri tarixə qədərki mənbə kimi əhəmiyyətini dərk edirsə;
  
• 
  Linqvistik göstəricilərin tarixəqədərki, mənbə kimi, əhəmiyyətini dərk edirsə;
  
• 
  Folklor materialı barədə, tarixə qədərki mənbə haqqında söhbət aparırsa.
  

Tar.X.6. Şagird ilkin və təkrar mənbələri təhlil edə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  İlkin və təkrar mənbələr barədə mülahizə yürüdürsə;
  
• 
  Tarixi mənbənin müəllifi barədə öz fikrini deyirsə və onu tənqidi qiymətləndirirsə, yəni nə dərəcədə etibarlı olduğunu bildirirsə (məs.: müəllifin həmin hadisənin iştirakçısı olub-olmadığını tədqiq edirsə, onun hansı mənbələrdən istifadə etdiyini tədqiq edirsə; mənbənin müəllifinə senzura təsir göstərirdimi, yoxsa-yox);
  
• 
  Tarixi mənbəni yaratmaq məqsədini – müəllifin motivasiyasını müəyyənləşdirirsə(məs.: mənbə müəllifinin tarixi şəxsiyyətlə şəxsi münasibətlərini nəzərə alırsa, onun xaricilər barədə münasibətlərini, onun dövrünün ictimai mühitini, dəyərlərini və mentalitetini nəzərə alırsa);
  
• 
  Tarixi sənədin yaradılması vaxtı və yeri barədə informasiya əldə edibsə; mənbəni qiymətləndirərkən orada verilmiş tarixi hadisədən vaxt və yer nöqteyi-nəzərindən nə qədər uzaqlaşdığını nəzərə alırsa;
  
• 
  Mənbə müəllifinin ən başlıca məqsədi informasiyanı mənbədə mövcud olan bütün başqa informasiyalardan fərqləndirirsə (məs.:Yakob Uxutsesinin “Şuşanikin iztirabları” əsərində müəllifin məqsədi xristianlıq uğrunda başından keçən məlikənin həyatını təsvir etməkdir, lakin eyni zamanda bu əsərdə biz V əsrin II yarısı Kartlinin siyasi, sosial və mədəni vəziyyətləri barədə məlumatlar əldə edirik);
  
• 
  İlkin mənbələr üzərində iş zamanı tarixi hadisənin iştirakçılarının fərqli dəyərlərini, maraqlarını, baxışlarını, motivasiyalarını və başqa insani amillərini nəzərə alırsa;
  
• 
  Tarixi mənbələr üzərində iş zamanı səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyən edirsə;
  
• 
  Tarixi mənbədən alınmış informasiyanı ictimai həyatın müxtəlif sahəsinə əsasən (siyasi, iqtisadi, mədəni, dini, sosial münasibətlər) qruplaşdırırsa;
  
• 
  Tarixi dövrü dərk edirsə: a) onun üçün maraqlı dövrdə mövcud olan dəyərləri, baxışları və imkanları formalaşdırırsa; o dövrün insanlarını öz dövrlərini necə dərk etdiklərini təsvir edə bilirsə; b) Keçmiş dövrün yalnız bugünkü mövqedən qiymətləndirilməsindən yan keçməyə çalışırsa.
  

Tar.X.7. Şagird tarixi tədqiqatı planlaşdıra və keçirə bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Müstəqil şəkildə və ya müəllimin köməyi ilə tədqiqat üçün ona maraqlı olan tarixi məsələni (şagirdin seçimi tarixi əsərlə, tarixi mövzu üzrə yaranmış bədii ədəbiyyatla, kinofilmlərlə, memarlıq abidələri ilə, muzey eksponatları ilə tanışlıq və ya hər hansı bir müasir siyasi hadisənin marağı ilə şərtlənə bilər) seçirsə;
  
• 
  Gələcək tədqiqatın mövzusunu konkretləşdirmək məqsədi ilə seçilmiş tarixi məsələ üzrə bir və ya iki ümumi xarakterli məqalə ilə tanış olursa (məs.: Gürcü Sovet Ensiklopediyasında məqalə);
  
• 
  Hansı tip tədqiqat aparmaq istədiyini müəyyənləşdirirsə - onun tədqiqatı yalnız təkrar mənbələrəmi əsaslanır və ya ilkin mənbələrimi, eləcə də təkrar mənbələrdən istifadə etmək lazım gələcəyini müəyyənləşdirirsə;
  
• 
  “İşçi” biblioqrafiyası tərtib edirsə (məs.: a)ensiklopediyanın məqaləsinin sonunda göstərilmiş kitablar əsasında; b) müəllim tərəfindən sadalanmış kitabın məktəblərdə və ya istifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısında iki və ya üç tədqiqat axtarır və tapırsa);
  
• 
  Şagird biblioqrafiyada kataloqun vasitəsi ilə lazımi ədəbiyyat axtarır və müəyyənləşdirirsə ki, bu və ya digər kitab və yaxud məqalə gələcək tədqiqat üçün yararlıdırmı (məs.: kitabın girişi, ön sözü, mündəricatın başlıqları və yarımbaşlıqları ilə tanışlıq vasitəsi ilə);
  
• 
  Tədqiqatın mənafeləri ilə əlaqədar, müəllimin köməyi ilə ilkin mənbələr axtarır, tanış olur və qiymətləndirirsə;
  
• 
  Lazım gəldikdə vizual, audio-video, kino materialı və internet resurslar, eləcə də ədəbi mənbələrin vasitəsi ilə informasiyalar toplayır və onlardan istifadə edə bilirsə (fotolar, tablolar, freskalar, memarlıq tikililəri, romanlar, poetik və dramatik əsərlər, folklor, populyar və ya klassik musiqi);
  
• 
  Tədqiqat prosesində tarixi mənbələrdən əldə edilmiş informasiyanı izah etmək və ya illüstrasiya məqsədi ilə müxtəlif tip diaqramlardan istifadə edirsə;
  
• 
  Tədqiqatın nəticələri ilə müəllimi müntəzəm tanış edir və onun qeydlərini nəzərə alırsa.
  

İstiqamət: Kommunikasiya

Tar.X.8. Şagird tarixi mövzunu yaza bilər.

Nəticə göz önündədir, əgər şagird:

• 
  Tarixi mövzunu yazmaq məqsədi ilə onun üçün maraqlı olan məsələləri seçir və onları tədricən konkretləşdirirsə;
  
• 
  Seçilmiş məsələ üzrə əvvəlcədən tədqiqat keçirdikdən sonra mövzunun əsas ideyasını – tezisini müəyyənləşdirirsə və onları təkliflər şəklində formalaşdırırsa¹⁹;
  

___________________

¹⁹Tədqiqatın ilkin mərhələsində tezisin müəyyənləşdirilməsi və təklif şəklində formalaşdırılması arzuolunandır, necə deyərlər işçi tezisi tədqiqatın sonrakı mərhələsində formalaşa-konkretləşdirilə bilər

• 
  Mövzunun məqsədini müəyyənləşdirirsə, yəni onun, mövzunun hansı təyinatı vardır – oxucunun tarixi məsələ ilə əlaqədar məlumatlandırılmasımı (yəni, tarixi məsələnin izahı aydınlaşdırılması) və ya oxucunu tarixi problemin özünə məxsus görüşünün (dəlilin) düzgünlüyünəmi inandıracaq;
  
• 
  Müəyyənləşdirirsə ki, onun yazdığı mövzunun oxuyucusu kim olacaqdır (məs.: sinif yoldaşları, müəllimi, yoxsa olimpiadanın münsiflər heyəti); bu məqsədlə aşağıdakı suallara cavab verir: gələcək oxucu mövzuda müzakirə olunan tarixi məsələ barədə əvvəlcədən nə bilir? Mənim mövzum oxucuya hansı biliyi verməlidir? Nə istəyirəm ki, oxucu yaxından görə bilsin? Mövzunu necə qurmalıyam ki, mənim ideyaların konkret oxucu üçün başa düşülən olsun?
  
• 
  Mövzunun yazılması planını tərtib edir ki, bu da aşağıdakıları nəzərdə tutur: a)planı tərtib edən zaman daha əhəmiyyətli ideyaların bir qrupda yerləşdirilməsi, nisbətən az əhəmiyyətliləri isə - o birisində və s.; b) aşağıdakı tip sxemin tərtib olunmasını:
  

Mövzunun tezisi (təklif şəklində)	Məs. 1920-21-ci illərdə Zaqafqaziya ölkələrinin müstəqilliyinin itirilməsini xarici siyasət amilləri şərtləndirdi.
Birinci əsas ideya Birinci əsas ideya ilə əlaqədar birinci köməkçi ideya Məqsəd və ya misal Səbəb və ya misal Birinci əsas ideya ilə əlaqədar ikinci köməkçi ideya Məqsəd və ya misal Səbəb və ya misal	Məs.: Rusiya inqilabı Bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi I dünya müharibəsinin nəticələri
İkinci əsas ideya	Birinci dünya müharibəsi və Paris sülh konfransı

• 
  Müəllimə (rəhbərə, sinif yoldaşlarına) mövzunun qaralama variantını təqdim edirsə²⁰;
  

____________________

²⁰ Mövzunun aşağıdakı strukturu olmalıdır: giriş-mövzunun başlıca probleminin qısa şərhi və bu problemə öz mövqeyinin tezis şəklində əks olunması; əsas hissə - öz mövqeyini əks etditmək və yaxud sübuta yetirmək üçün dəlillərin və misalların gətirilməsi; nəticə - mövzunun əsas hissəsində söylənilmiş dəlillərin və mülahizələrin yekunlaşdırılması.

• 
  Tarixi mövzunu yazma prosesində mövzunun dil cəhətini/yazını müəyyənləşdirirsə (ehtimal olunan oxucunun nəzərə alınması ilə, işin dili hansı çətinliyi olmalıdır, o bədii olmalıdır yoxsa və s. ). Sırf peşə terminlərindən yersiz istifadə etməkdən boyun qaçırırsa və klişelərdən istifadə etmirsə. Sitat gətirərkən, fikri başqa cür ifadə edərkən və ya başqasının fikirlərindən istifadə edərkən mənbəni mütləq göstərirsə;
  
• 
  Göstərilən seçilmiş üslubdan istifadə edir və ona ardıcıllıqla əməl edirsə, mövzuya istifadə olunmuş ədəbiyyatın siyahısını əlavə edirsə, səhifələrin nömrələnməsini həyata keçirirsə;
  
• 
  Qaralama variantının başa çatdırılmasından müəyyən vaxt keçdikdən sonra yenidən işləmək məqsədi ilə bir daha ona qayıdırsa: a) Mövzunun yenidən oxunması zamanı öz əl işinin gələcək oxucuların gözü ilə baxmağa çalışırsa; b) yenidən oxuma zamanı yoxlayırsa: əl işi nə dərəcədə yaxşı tərtib edilmişdir, qaralama variantı əvvəlcədən tərtib edilmiş plana uyğun gəlirmi, mövzu yaxşı işlənmişdirmi, yoxsa əksinə, mövzunun hər bir hissəsi tezis ilə məntiqi əlaqədədirmi, dəlillərin müxtəlif hissələri arasında nöqsanlar vardırmı, məzmunun və ya ayrı-ayrı söz birləşmələrinin təkrarına yol verilmişdirmi;
  
• 
  İkinci (və yaxud üçüncü variantın) yazılmasından sonra mövzunun redaktəsini həyata keçirirsə;
  
• 
  Mövzunun son variantını təqdim etməzdən əvvəl bir daha redaktə olunmuş variantı oxuyursa.,