Y a d u L l a h ə s ə n L i ekonometrikaya giriġ DƏrslik



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/24
tarix30.11.2016
ölçüsü5,01 Kb.
#518
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24

 
 
 
Y A D U L L A    H Ə S Ə N L I  
 
 
 
 
 
EKONOMETRIKAYA GIRIġ  
 
DƏRSLIK    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI - 2008

 
 
 

A z ə r b a y c a n   M E A - n i n   K i b e r n e t i k a   Ġ n s t i t u n u n   g e n i Ģ l ə n m i Ģ   e l m i   Ģ u r a  
i c l a s i b d a   b ə y ə n i l m i Ģ d i r   ( p r .   0 9 . 1 0 . 2 0 0 7 )  
 
E l m i   r e d a k t o r l a r :  
 
A k a d e m i k ,   f - r . e . d . ,   p r o f .   C ə l a l   A L L A H V E R D I Y E V   ( B a k ı   D ö v l ə t  
U n v e r s i t e t i )  
D r .   C i h a n   B U L U T   ( Q a f q a z   U n v e r s i t e t i )  
 
R ə y ç i l ə r :  
 
P r o f . D r . M u s t a f a   G Ü N E ġ   ( T ü r k i y ə   C ü m h u r i y y ə t i ,   D o k u z   E y l ü l  
Ü n i v e r s i t e t i )        
D r .   R e h a   Y I L M A Z  
 
Həsənli  Ya dulla  Hə mdulla  oğlu  «Eko no metri kaya  giriĢ», 
D ərs l i k ,   B a k ı ,   2 0 0 8 ,  
2 3 6
  s ə h i f ə , Ə l a v ə l ə r l ə  
 
Kitab müəllifin 2003-cü il
ər
də Asiya İnkişaf Bankının maliyyə dəstəyi 
ilə İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin İqtisadi İslahatlar Mərkəzində  (İndiki İqtisadi 
İslahatlar  İnstitu
r
u),  2004-cü  ildə  Avrasiya  Fondu  Qafqaz  Resurs  Tədqiqat 
Mərkəzində  və 2005-ci ildə Milli Bankın İqtisadi Təhlil və Proqnozlaşdırma 
departamentində  keçirdiyi  «Ekonometrikaya  giriş»  kursunun  mühazirə  və 
seminar  materiallarına  bəzi  əlavələr  edilməklə  tərtib  edilmişdir.  Kitab  üç 
fəsildən ibarətdir. Birinci fəsildə ehtimal nəzəriyyəsi və riyazi statistikanın, o 
cümlədən  seçmə  nəzəriyyənin  əsas  anlayışlarının  qısa  xülasəsi  verilmişdir. 
İkinci  fəsildə  ekonometrikanın  başlanğıc  kursunun  əsasları
 
(korrelyasiya  və 
reqressiya təhlilinin əsas məsələsi, ən kisik kvadratlar üsulu və parametrlərin 
qiymətləndirilməsi,  cüt  və  çoxluq  reqressiya  modellərinin  qurulması,  Qauss-
Markov  şərtləri  və  onların  pozulması  halları,  təhlil  və  proqnoz  modellərinin 
adekvatlığı kriteriləri və testləri) verilərək konkret nümunələr üzərində şərhlər 
aparılmışdır. Üçüncü fəsildə Azərbaycanın rəsmi statistik rəqəmləri əsasında 
ekonometrik modelləşdirmə üsulları ilə bir sıra iqtisadi göstəricilərin təhlilləri 
aparılmış  və  proqnozları  verilmişdir.  Bu  fəsilə  əsasən  müxtəlif  illərdə 
ekonometrik  modelləşdirməyə  aid  dərc  edilmiş  (müəllifi  və  ya  həmmüəllifi 
olduğu) bəzi elmi məqalələr
i
 daxil edilmişdir.  
Kitabda  verilən  bəzi  ekonometrik  modellər,  hazırda  dünyada  geniş 
istifadə olunan EViews (Econometrics Views) paketində realizə olunmuşdur. 
Kitab  ekonometrikaya  aid  Azərbaycan  dilində  yazılmış  ilk  dərslikdir. 
Hesab  edirəm  ki,  ali  məktəblərin  iqtisad  və  sosial  yönümlü  ixtisaslarında 
təhsil  alan  tələbələr,  müvafiq  fənləri  tədris  edən  müəllimlər,  elmi  işçilər

habelə
,
  təhlil  və  proqnozlaşdırmanın  praktiki  məsələləri  ilə  məşğul  olan 
müstəqil tədqiqatçılar və dövlət idarəetmə işçiləri üçün yararlı olacaqdır. 
 
Y.H.Həsənli, 2008 

 
 
 

 
MÜNDƏRĠ CAT  
 
 
Müəllifdən ön söz ................................................................4  
 
I FƏSĠL. EKONOMETRĠKANIN BAġLANĞICINA GĠRĠġ VƏ YA SEÇMƏ 
NƏZƏRĠYYƏSĠNĠN BƏZĠ ELEMENTLƏRĠ 
 
 
1.1.  Təsadüfi kəmiyyət və ehtimal ......................................................................... 15 
1.2.  Təsadüfi dəyişənin nəzəri riyazi gözləməsi ............................................  
1.3.  Təsadüfi dəyişənin nəzəri dispersiyası ....................................................  
1.4.  Təsadüfi dəyişənin sabit və təsadüfi tərkibi ............................................  
1.5.  Qiymətləndirmə üsulları: seçmə orta və seçmə dispersiya .....................  
1.6.  Meylsiz statik qiymət ..............................................................................  
1.7.  Effektiv statistik qiymət ..........................................................................  
1.8.  Sınaqların sayının artmasının statistik qiymətlərin dəqiqliyinə təsiri .....  
1.9.  Tutarlı statistik qiymət .............................................................................  
1.10.  Seçmə və nəzəri kovariasiya...............................................  
        1.11.  Nəzəri və seçmə korrelyasiya əmsalı............................ 
 
1.12.  Toplu və xüsusi korrelyasiya əmsalları  ................................................ 
 
1.13.  Qeyri-xətti asılılıq. Korrelyasiya münasibəti və korrelyasiya  
          indeksi ....................................................................................................  
        1.14.  Hipotezlərin qurulması və yoxlanılması: I və II tip səhvlər .................  
             1.14.1. Hipotezlərin yoxlanması.......................................................... 
             1.14.2. Sıfır hipotezin qurulması.............................................................. 
1.15. Statistik paylanmalar  
1.15.1.
 
Normal paylanma 
1.15.2.
 
2

(
xi-kvadratı) paylanması
  
1.15.3.
 
Styudentin t- paylamması  
1.15.4.
 
F-paylanma 
1.16. Statistik testlərlə hipotezlərin yoxlanması  
    1.16.1. xi-kvadratı testi
 
            1.16.1.1. Bir neçə məcmuda əlamətlərin payının müqayisəsi....... 
     
Nümunə:
 
Treyniq keçirilən mühasiblərə treyninq materiallarının mənimsənilməsinin 
                    
2

 - testi ilə əhəmiyyətliliyin yoxlanması
.
  
            1.16.2. t-test 
              1.16.2.1.
 t-test ilə parametrlərin əhəmiyyətliliyinin
 
                    yoxlamması
 
         1.16.2.1.1 P-ehtimal qiyməti.................................................................. 
                1.16.2.1.2. İnamlı intervallar.................................................................
 
      
Nümunə. Vergi auditi məqsədləri üçün risklərin t-testlə qiymətləndirilməsi...............
 
 

 
 
 

II FƏSĠL. EKONOMETRĠKANIN BAġLANĞICI
 
 
2.1.  Ekonometrik modellər. Korrelyasiya və reqressiya təhlilinin 
        əsas məsələləri.........................................................................................91 
2.2.  Ən kiçik kvadratlar üsulu........................................................................ 
2.3.  Xətti cüt reqressiya modeli. Statistik təhlil. ............................................  
2.4.  Reqressiya tənliyinin təsadüfi həddi haqqında ilkin şərtlər.  
       Qauss-Markov şərtləri ..................................................................................  
2.5.  Reqressiya tənliyinin parametrlərinin qiymətləndirmə si........ ......  
2.6.  Reqressiya əmsalları üçün hipotezlərin yoxlanılması: 
        t-test ..............................................................................................................  
2.7.  Determinasiya və  dəqiqləşdirilmiş determinasiya 
        əmsalları...................................................................................................  
2.8.  Çoxdəyişənli xətti reqressiya modeli....................................................... 
2.9.  Reqressiya əmsalının ümumi keyfiyyətinin yoxlanması: F-test .............  
2.10.  Qalıqların bir sıra fərz edilən xüsusiyyətlərinin yoxlanması: 
                  Darbin-Uotson  statistikası ....................................................................  
2.11.  Avtokorrelyasiyanın aradan qaldırılması ..............................................  
2.12.  Heteroskedastiklik .................................................................................  
      
2.12.1.  Çəkili ən kiçik kvadratlar üsulu.................................................................. 
                2.12.2.  Heteroskedastikliyin aradan qaldırılması................................................... 
       2.12.3. Heteroskedastikliyin yoxlanması üçün testlər............................................. 
2.13.  Zaman sıraları və qeyri-stasionarlıq problemi....................................... 
2.13.1. Ciddi stasionarlıq və ya dar mənada stasionarlıq ................................... 
2.13.2. Zəif stasionarlıq və ya geniş mənada stasionarlıq .................................. 
2.13.3. Ağ küy..................................................................................................... 
2.13.4.
 
 Təsadüfü dolaşan proses........................................................................ 
2.13.5.
 
Avtoreqressiya (AR)............................................................................. 
2.13.6.
 
Sürüıkən orta (MA)............................................................................... 
      1.13.7. Zaman sıralarının stasionarlığının yoxlanması: 
                  Dikki-Füler testi (DF)............................................................................. 
 1.13.8. Qısamüddətli və uzunmüddətli modellər............................................... 
2.14.  Qeyri –xətti reqressiya tənlikləri və modelləri.................................... 
2.15.  Reqressiya modellərinin müqayisəsi .................................................. . 
2.16.  Ekonometrik modellər vasitəsi ilə proqnozlaşdırma...........................
 
 
İstifadə olunmuş ədəbiyyatların siyahısı .................................................... . 
 
III  FƏSĠL.  EKONOMETRĠK  MODELLƏġDĠRMƏYƏ  AĠD  PRAKTĠKĠ 
NÜMUNƏLƏR....................................................................................................
156 
 
3.1.  Azərbaycanda Ümumi Daxili Məhsulun neftin dünya qiymətindən 
        asılılığının ekonometrik modeli............................................................. 
3.2.  Əsas istehsal faktorlarının ümumi daxili məhsula təsirinin 
        Kobb- Duqlas istehsal  funksiyası  ilə  qiymətləndirilməsi................... 
3.3.  İnflyasiya səviyyəsinin ümumi daxili məhsulun artımına 

 
 
 

        təsirinin qiymətləndirilməsi...................................................................  
3.4.  İstehlak qiymətlərinin dəyişməsinin (inflyasiyanın) qısamüddətli 
       modelləri................................................................................................. 
3.5.  Milli iqtisadiyyatın fiskal və monetar siyasəti və onların  
                 qarşılıqlı əlaqələrinin qiymətləndirilməsi............................................. 
        3.6.  Vergi daxilolmalarının ona təsir edən göstəricilərdən asılılığının  
         ekonometrik modelləşdirilməsi………………………………………. 
 
ƏLAVƏLƏR. Statistik cədvəllər..........................................................................224 
        Cədvəl 1.  Standart normal paylanma funksiyası......................................... 
Cədvəl 2.  t-paylanm ........................................................................................  
Cədvəl 3.  F-paylanma................................................................................... 
Cədvəl 4.  Darbin-Uotson.............................................................................. 
 
Ədəbiyyat siyahısı ..................................................................231

 
 
 

 
Müəllifdən ön söz  
(Ekono metri kanın sosial fəlsəfi  aspe ktlə ri)  
 
Ta qədimdən insanlar  yaşadığı dünyanı, eləcə də onun əhatə edən hər şeyi 
dərk etməyə çalışmışlar. Baş verən hadisələri müşahidə etməklə müəyyən empirik 
qanunauyğunluqların  və  asılılıqların  tapılmasına  nail  olmuşlar.  Münəccimlik 
elminin, xalq təbabətinin əsasları, uzun illərin müşahidələri əsasında formalaşmağa 
başlamışdır. Məsələn, «quşlar yerə yaxın uçanda zəlzələlər baş verir» , «ulduzlar 
çox  olanda  səhəri  hava  isti  olur»  və  s.  eləcədə    əl  izləri  əsasında  insan  taleyi 
haqqında  fikirlərin  söylənilməsi,  ulduz    falları  və  digər  çoxlu  sayda  nümunələr 
göstərə  bilərik  ki  orada  ilk  öncə  müşahidələr  əsasında  nəticələr  çıxarılmışdır. 
Müqəddəs kitablarda (TÖVRAT, İNCİL və QURAN) söylənilən fikirlərin sonralar 
elmi  araşdırmalarla  əsaslandırılmışdır.  Məsələn,  Pakistan  fiziki,  Nobel  mükafatı 
laureatı  (1979-cu  il)  Abdul  Salam  Nobel  mükafatının  təqdim  edilməsində  öz 
nitqində  elmdə etdiyi yeniliyin ideyasını QURANdan götürdüyünü qeyd etmişdir.  
Atalar  sözləri,  Aforizmlər,  təbiət  və  cəmiyyətdəki  bir  sıra  qanunauyğunluqlar 
müşahidələr  əsasında  üzə  çıxarılmışdır.  Bütün  bu  empirik  müşahidələr, 
qanunauyğunluqlar,  kateqoriya,  və  anlayışların  yaranmasına  səbəb  olaraq  elmi 
istiqamətlərin formalaşmasına təkan vermişdir. Elmlər formalaşdıqdan sonra isə bir 
sıra  empirik  qanunauyğunluqlar  elmi  cəhətdən  əsaslandırılmışdır.  Tarixdən 
məlumdur ki, Arximed hamamda vannaya girdikdə çəkisinə bərabər həcimdə suyu 
sıxışdırıb yerə atdığını müşahidə etdikdən sonra üç dəfə “Evrika” (yəni  “Tapdım”) 
qışqıraraq yeni qanun kəşf etmişdir. Nüyüton alma ağacının altında olarkən başına 
alma düşdüyünü müşahidə etdikdən sonra yerin cazibə qanununu kəşf etmişdir. 
Hazırda təcrübə, müşahidə və sınaqlar əsasında empirik statistik asılılıqların 
öyrənilməsi  sosiologiya,  tibb,  hüquq,  iqtisadiyyat  və  bir  sıra  digər  elmlərin 
inkişafında  müstəsna  əhəmiyyət  kəsb  edir.  İqtisadi  göstəricilər  arasında 
korrelyasiya  və  reqressiya  təhlillərinin  aparılması  ekonometrika  elminin 
yaranmasına səbəb olmuşdur. Ekonometrika elmi bir istiqamətdir. Onun predmeti 

 
 
 

iqtisadi  təzahürlərin  və  proseslərin  kəmiyyət  tərəfini  riyazi  və  statistik  üsullarla  
öyrənməkdən    ibarətdir.  Bu,  iqtisadiyyat  elminin  nisbətən  yeni  istiqamətidir. 
Ekonometrikanı  riyazi  iqtisadiyyatdan  fərqləndirən  ən  mühüm  cəhət    onun  real 
iqtisadi  prosesləri  konkret  hesablama  materialları  əsasında  tədqiq  etməsidir. 
Ekonometrika  iqtisadiyyatın  nəzəri  təhlilinin  nailiyyətlərini  riyaziyyat  və 
statistikanın  nailiyyətləri  ilə  sintez  edir.  Bu  mənada  ekonometrikanı  üç  elmin  –
iqtisadiyyat,  riyaziyyat  və  statistikanın  kəsişməsi  kimi  də  xarakterizə  etmək  olar.  
Son illər informasiya və kompüter texnologiyalarının inkişafı digər elmlərə nüfuz 
etdiyi  kimi  ekonometrikaya  da  nüfuz  edərək  onun  vacib  tərkib  hissəsinə 
çevrilmişdir.  Bu  mənada  praktiki  olaraq  real  iqtisadi  proseslərin  ekonometrik 
modelləşdirilməsi  zamanı  kompyuter  texnologiyalarından  istifadə  edilməsi  bir 
zərurətə çevrilmişdir.   
Ekonometrika  «ekonomiya» (iqtisadiyyat) və «metrika» (ölçmə) sözlərindən 
düzəldilmişdir və məşhur Norveç  alimi, Nobel  mükafatı laureatı R.Friş tərəfindən 
elmə daxil edilmişdir.  
Ekonometrika elmi XX əsrin əvvəllərində xətti proqramlaşdırma məsələsinin, 
sahələrarası balans modelinin yaranması və onların real iqtisadi proseslərə tətbiqi 
ilə  yanaşı  yaranmışdır.  Keçmiş  sovet  elmində  ekonometrik  modellərə  iqtisadi-
riyazi  üsulların  tərkib  hissəsi  kimi  baxılırdı.  İqtisadi-riyazi  üsullar  terminini 
akademik V.S.Nemçinov 60-cı illərin əvvəllərində elmə daxil etmişdir
1
. İqtisadi-ri-
yazi  üsullar  iqtisadiyyatın  öyrənilməsi  üçün  iqtisadiyyat  və  riyaziyyat  elmlərinin 
birləşməsinin ümumiləşmiş adıdır. 
Ekonometrik  modellər  iqtisadiyyatın  mikro  və  makro  səviyyəsində  uğurla 
tətbiq  edilir.  Bu  modellər  vasitəsilə  iqtisadiyyatın  nəzəri  məsələləri  riyazi 
statistikanın  üsulları  ilə  faktiki  və  ya  empirik  materiallar  əsasında  yoxlanılır.  Bu 
baxımdan  ekonometrik  modellərin  qurulması  və  adekvatlığın  yoxlanması  riyazi 
statistikanın  korrelyasiya  və  reqressiya  təhlili  ilə  bilavasitə  bağlıdır.  Korrelyasiya 
anlayışı XIX əsrin ortalarında ingilis statistikləri F.Qalton və K.Pirsonun işlərində 
                                                 
1
 В.С.Немчинов «Избранные труды», М.: 1965 

 
 
 

meydana  çıxmışdır.  “Korrelyasiya”  termini  latın  “correlation“  sözündən 
yaranmışdır, mənası qarşılıqlı asılılıq, münasibət deməkdir. ”Reqressiya” terminini 
də  F.Qalton  daxil  etmişdir,  latın  “regression”  sözündən  yaranıb,  mənası  geriyə 
hərəkət deməkdir. F.Qalton bu terminləri valideynlərin boy uzunluqları ilə onların 
övladlarının  boy  uzunluqları  arasındakı  əlaqəni  öyrənərkən  elmə  gətirmişdir.  Bu 
zaman  o,  belə  bir  nəticə  almışdır  ki,  uzun  boya  malik  valideynlərin  övladlarının 
boylarının  uzunluqları orta boya yaxınlaşır. 
İqtisadiyyatda  bir sıra  iqtisadi  göstəricilər  vardır ki, onlar  arasında  sıx  əlaqə 
mövcuddur. Bu elə asılılıqdır ki, bir dəyişənin hər bir qiymətinə digər bir dəyişənin 
hansısa  müəyyən  deyil,  çoxlu  sayda  mümkün  qiymətləri  uyğun  gəlir.  Belə 
asılılıqlar statistik, stoxastik və ya ehtimallı asılılıqlar adını almışdır. Statistik ası-
lılıqlara misal olaraq, ölkənin ümumi daxili məhsulunun kapital (əsas fondlardan) 
və əmək qüvvəsindən (işçilərin sayından); kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldar-
lıqlarının  onların  əkin  sahələrinə  verilən  gübrələrin  miqdarından  asılılıqlarını 
göstərmək  olar.  Dəyişənlər  arasındakı  statistik  asılılıqları  korrelyasiya  və 
reqressiya  təhlilinin  üsulları  ilə  öyrənmək  mümkündür.  Bu  üsulların  köməyi  ilə 
müxtəlif tir məsələlər həll edilir. Reqressiya təhlilinin əsas məsələsi dəyişənlər ara-
sında  asılılığın  şəklinin  müəyyən  edilməsindən  ibarətdir.  Korrelyasiya  təhlilinin 
əsas  məsələsi  isə  dəyişənlər  arasındakı  əlaqənin  üzə  çıxarılması  və  onun  əlaqə 
sıxlığının qiymətləndirilməsindən ibarətdir. 
Ekonometrik  modelləşdirmənin,  o  cümlədən  korrelyasiya-reqressiya 
təhlilinin  əsasında  «Böyük  Ədədlər  Qanunu»  durur.  Başqa  sözlə,  müşahidələr  və 
sınaqların sayı artdıqca nəticə həqiqətə bir o qədər yaxın olur. Bu mənada «Böyük 
Ədədlər  Qanunu»  ehtimal  nəzəriyyəsi  və  riyazi  statistika  çərçivəsindən  çıxaraq 
daha  ümumi  xarakter  almış  olur.  “Böyük  Ədədlər  Qanunu”nun  geniş  oxucu 
kütləsinə aydın olması üçün onu qısa şərh edək. Tutaq ki, ideal simmetrik ölçülərə 
malik olan metal pul verilmişdir. Bu metal  pulu atdıqda 
Anakütlə
 (bəzən ümumi 
çoxluq,  ümumi  yığın  və  ya  baş  heyət  kimi  də  işlədilir)
    «gerb»  və  digər  üzünün 
düşməsi ehtimalı bərabər olub ikidə birə bərabərdir (buna ədalətin və həqiqətin tam 
bərqərar  olması  halı  da  deyə  bilərik).  Lakin,  metal  pulu  praktik  olaraq  10  dəfə 

 
 
 

atdıqda  çox  güman  ki  onlar  bərabər  sayda  (5  dəfə  gerb,  5  dəfə  digər  üz) 
düşməyəcəklər (praktikada ədalətin və hüquq bərabərliyinin pozulmasına uyğun). 
Lakin  sınaqların  sayını  artırdıqda  metal  pulun  hər  iki  üzünün  düşməsi  sayı  bir-
birinə  yaxınlaşır  və 
Anakütlədakı
  həqiqət  üzə  çıxır.  Bu  mənada  deyə  bilərik  ki, 
Atalar  sözləri    Böyük  Ədədlər  Qanununa  tabe  olan  ekonometrik  nəticələrdir. 
Məsələn, belə bir Atalar sözümüz var: «Yalan ayaq tutar yeriməz». Yəni insan bir-
iki dəfə yalan danışmaqla başqalarını aldada (inandıra) bilər, lakin zaman keçdikcə 
yalanların sayı artdıqca (sınaqların və ya müşahidələrin sayının artmasına uyğun) 
ona  inananların  sayı  da  azalacaqdır  və  nəticədə  həqiqət  (
Anakütlədakı
)  üzə 
çıxacaq.  Başqa  bir  nümunə:  hər  bir  şəxsdən  soruşduqda  ki,  «filankəs  necə 
adamdır?»  Belə  bir  cavab  almaq  mümkündür:  «Onunla  yol  yoldaşı  olmamışam», 
yəni  sınaqlar  (müşahidələr)  olmadığından  və  ya  az  olduğundan  deyilən  fikir 
həqiqətdən  kənar  ola  bilər.  Ancaq  yol  yoldaşı  olduqda  sınaqların  sayı  xeyli 
artdığından deyilən fikrin həqiqətə yaxın olması ehtimalı da artır. Belə nümunələri 
xeyli  çoxaltmaq  olar.  Əslində  bizim  düşüncəmiz,  gündəlik  fəaliyyətimiz,  qərar 
qəbul  etməyimiz  özümüzdən  asılı  olmayaraq,  onu  bilmədən  belə  Böyük  Ədədlər 
Qanununa tabe olur. El arasında “dünyagörmüş”, “ağsaqqal”, “müdrik” sözləri tez-
tez  işlədilir.  Bir  qayda  olaraq  əksər  hallarda,  bu  sözləri  çox  ömür  sürən,  çox 
oxuyan  və  çox  bilən,  düzgün  yol  gostərən,  həyatda  bərkdən-boşdan  çıxmış 
insanlara deyilir. İnsanlar onlardan ona görə məsləhət alırlar ki, müşahidə apararaq 
görürlər  ki,  onların  məsləhətləri  əksər  hallarda  doğru  olur.  Həyatda  baş  verən 
hadisələrə şurlu şəkildə yanaşan adamlar uzun illər ərzində apardıqları müşahidələr 
hadisələrdən  doğru  nəticələr  çıxarmalarına  kömək  etmiş  olur.  Heç  də  təsadüfü 
olmayaraq  “Zaman  ən  yaxşı  hakimdir”  müdrik  kəlamı  yaranmışdır.  Yəni,  zaman 
keçdikcə  Böyük  Ədədlər  Qanununa  müvafiq  olaraq  həqiqət  üzə  çıxır.  Fəlsəfədə 
mövcud  olan  “təsadüfilər    zərurət  doğurur”  fikri  də  bu  deyilənlərə  nümunədir. 
Beləliklə  deyə  bilərik  ki,  insanların  düşüncə  tərzi,  fəaliyyəti  və  qərar  qəbul  etmə 
prosesi ekonometrik qanunlara tabedir. 

 
 
 
10 
Ekonometrik  modelləşdirmədə  ən  vacib  ilkin  şərtlərdən  biri  hadisə  və 
sınaqların  təsadüfü  xarakter  daşımasıdır
2
.
  Alınmış  nəticənin  adekvatlığı  (başqa 
sözlə  düzgünlüyü  və  ya  həqiqiliyi)  bu  şərtin  ödənilməsindən  xeyli  dərəcədə 
asılıdır. Bu şərt heç də bəsit mənada başa düşülən təsadüflülük deyil. Əyər proses 
və  ya  hadisə  kənar  təsirlər  olmadan,  asılı  olmayaraq  öz  daxili  mahiyyəti  və  ya 
qanunauyğunluqları ilə baş verirsə onda onun təsadüfü olması qəbul edilir. Hər bir 
kəmiyyət  sabit  və  təsadüfü  olan  iki  hissəyə  bölünür.  Təsadüfü  hissə  ölçmə  və 
hesablamalarda  texniki  avadanlıqların  səhvi,  insan  beyninin  və  ya  gözün 
görməsinin  buraxdığı  səhvlərlə  əlaqədar  ola  bilər.  Seçmə  nəzəriyyədə  sübut 
olunmuşdur  ki,  kəmiyyətin  təsadüfü  hissəsinin  bütün  xarakteristikaları  elə 
kəmiyyətin  özünə  də  aiddir.  Ekonometrik  modelləşdirmənin  nəticələrindən,  o 
cümlədən seçmə nəzəriyyənin prinsip və qanunlarından ictimai həyatda insanların 
fəaliyyətinin  qiymətləndirilməsində,  onların  daxili  təbiətinin  üzə  çıxarılmasında 
istifadə etmək mümkündür. Belə ki, insanların fəaliyyət və hərəkətlərində düzgün 
olan  (yəni,  Allah  buyuran)  necə  olmalı  idi  (ekonometrik  terminlərlə  desək 
Anakütlədə
  həqiqət  necədir?),  ancaq  faktiki  necə  oldu?  sualı  həmişə  insanları 
düşündürüb. Düşünməyə səhvlərin mövcud olması səbəb olur. Elə bu səbəbdən də 
“insan səhvlərindən öyrənər” müdrik kəlamı meydana çıxıb. Buradan belə qənaətə 
gəlmək  olar  ki,  insanların  daxili  aləmini,  onun  mahiyyətini  insanların  gördüyü 
yaxşı  işlərdən  daha  çox  etdiyi  səhvlər  üzə  çıxarır.  Daha  doğrusu  “Ġnsana  onun 

Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   24




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin