Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

352 

olmayacağı kimi, ictimai və əxlaq dini də onun üçün eyni dərəcədə səthi qalmaqdadır. 

Mükafatlandıran və cəzalandıran bir tanrı onun üçün məntiqli deyil, çünki bir insanın 

hərəkətlərini tənzimləyən onun daxili və xarici ehtiyaclarıdır. Buna görə də, insan 

tanrının gözündə yaşadıqlarına görə cansız bir varlıqdan daha məsul ola bilməz. 

Beləliklə, elm etikanın dəyərini düşürməklə ittiham olunur; amma bu haqsız bir 

ittihamdır. Bir insanın etik əlaqələri mütləq bir formada simpatiya, təhsil və ictimai 

əlaqələri üzərinə qurulmalıdır. Bunun üçün heç bir dini təmələ ehtiyac yoxdur. İnsan 

ölümdən sonra cəzalandırılma və ya mükafatlandırılma qorxusu ilə məhdudlaşdırılarsa, 

həqiqətən yoxsul bir yolda ilərləyər. 

Bu səbəbdən, kilsələrin niyə həmişə elmlə mübarizə apardığını və elmin arxasından 

gedənlərə təzyiq göstərdiyini başa düşmək sadədir. Digər tərəfdən, kosmik dini duyğunun 

elmi araşdırmalar üçün ən güclü və ən nəcib hiss olduğu fikrindəyəm. Yalnız ―çox böyük 

səyləri‖ və hər şeydən əvvəl nəzəri elmdə olmadığı halda qabaqcıl səylərin həyata 

keçirilə bilməyəcəyi ―özünü həsr etmə halını‖ hiss edənlər belə bir iş ilə belə bəhs 

etdiyimiz duyğunu əldə edə bilərlər, çünki bu hal içində həyatın reallıqlarından 

uzaqlaşmaq bu nəticəni verəcəkdir. 

Keplerin və Nyutonun kosmos mexanikasının prinsiplərini öyrənmək üçün illər boyu tək 

işləmələri üçün kainatın rasionallığı üzərinə nə qədər dərin bir inanca sahib olmaları, 

öyrənməyə qarşı nə böyük bir sevgi duymaları lazım idi və dünyada bu ruh halı nə qədər 

zəif bir əksini tapmışdır! 

Elmi tədqiqatlar haqqındakı düşüncələrini onun nəticələrinə görə mühakimə edənlər 

üçün, ətrafları skeptik yanaşan bir dünya ilə əhatə olunmuş, bütün ölkə və ərazilərə 

yayılmış ardıcıllarına yol göstərməyə müvəffəq olmuş insanların mənəvi dünyası 

haqqında tamamilə səhv fikir formalaşdırmaq çətin deyil. Yalnız öz həyatını anoloji 

məqsədlərə həsr etmiş insanlar, bu cür insanları ruhlandıran və onlara, bütün 

müvəffəqiyyətsizliklərə baxmayaraq, qarşılarına qoyduqları məqsədlərə sadiq olmağa 

güc verənin nə olduğunu başa düşə bilərlər. Bu cür insanlar öz güclərini kosmik dini 

hisslərindən alırlar. Bizim müasirlərimizdən biri demişdir ki: ―içində yaşadığımız bu 

materialist çağda həqiqi böyük dindarlar elmlə məşğul olanlardır‖. 

 

 

New York Times, 9 Noyabr 1930 

 

 

 

 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

353 

Vladimir Nabokov 

 

Rus yazıçıları, senzorlar və oxucular 

 

Məşhur yazıçı Vladimir Nabokovun ―Rus ədəbiyyatı haqqında mühazirələr‖i. 

  

Rus və türk dilləri əsasında tərcümə etdi: Qismət.  

   

―Rus ədəbiyyatı‖ – bu anlayış rus olmayanların beynində, ümumən, XIX əsrin ortasıyla 

XX əsrin ilk on ili arasında, Rusiyanın beş-altı böyük nəsr ustası yetişdirdiyi 

düşüncəsiylə məhdudlaşır. Rus oxucularının beynində isə bu anlayış daha geniş mənalara 

sahibdir, çünki romançılardan başqa tərcüməsi mümkün olmayan şairlər də bura aiddir; 

lakin onların da zehni parlaq XIX əsrə fokuslanıb. Başqa cür desək, ―Rus ədəbiyyatı‖ 

dünənin-srağagünün hadisəsidir. Eyni zamanda, məhdud hadisədir; əcnəbilərin zehni onu 

bitkin, nəticələnmiş bir şey kimi dərk etməyə meyllidir. Bu, bir az da sovet iqtidarı 

altında keçən son 40 ildə istehsal edilmiş regional xarakterli ədəbiyyata görədir. 

Bir ara hesabladığıma görə, keçən əsrin başından bu yana rus nəsr-şeir nümunələri 

arasında ən yaxşı qəbul edilənlər, təxminən 23 min kitab səhifəsidir. Fransız ədəbiyyatını 

da, ingilis ədəbiyyatını da bu qədərcik mətn içində ümumiləşdirmək qeyri-mümkündür. 

Bu ədəbiyyatlar neçə əsrə yayılıblar, şedevrlərinin sayı adamın gözünü qorxudur. Orta 

əsrlərdəki şah əsərləri kənara qoysaq, deyə bilərik ki, rus nəsrinin könül oxşayan 

gözəlliyi, yuvarlaq bir əsrin amforasının sıxlığındadır, həmçinin, o vaxtdan bu yana 

yığılanlar balaca bir krem qabına yerləşər. Bircə əsr – XIX əsr özünə aid heç bir ədəbi 

ənənəsi olmayan bir ölkə üçün, sənət dəyəri bir yana, həcm baxımından da İngiltərənin, 

Fransanın bütün şanlı əsərləri ilə bərabər dayanan, böyük təsir gücünə malik bir 

ədəbiyyat yaratmasına bəs eləyib – adları çəkilən ölkələr şedevr yaratmağa daha tez 

başlasalar da. XIX əsrdə Rusiyanın mənəvi böyüməsi ədəbiyyatdan başqa sahələrdə də 

ağlasığmaz bir sürətlə baş verməsəydi, qədim qərb ölkələrinin mədəni səviyyəsiylə 

ayaqlaşmasaydı, bu qədər gənc bir mədəniyyətdə bu cür möcüzəvi şəkildə estetik 

dəyərlər axını meydana gələ bilməzdi. Fərqindəyəm ki, Rusiyanın bu keçmiş 

mədəniyyətinin tanınması, əcnəbilər üçün rus tarixi anlayışının ayrılmaz hissəsi deyil. 

İnqilabdan əvvəlki Rusiyada liberal düşüncənin təkamülü məsələsi, bu əsrin 20-30-cu 

illərində kommunist propaqandanın hiyləgərliyi nəticəsində, xaricdə tamamilə qaralanıb, 

təhrif edilib. Rusiyanı mədəniləşdirmə şərəfinə onlar sahib olmaq istəyirdilər. Lakin 

Puşkinin, Qoqolun dövründə rus xalqının böyük əksəriyyətinin kəhrəba rəngli parlaq 

pəncərələrdən çöldə, qarın-çovğunun yorğanı altında tək başına buraxıldıqları doğrudur; 

bu da bəxtsizliyi ilə, aşağı təbəqədən olan insanların çəkdiyi əzab-əziyyətlə məşhurlaşmış 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

354 

bir ölkənin, oturuşmuş Avropa mədəniyyətinə çox sürətlə girməsinin nəticəsidir – bu 

başqa söhbətin mövzusudur. 

 Bəlkə də belə deyil. Əgər şansım varsa, yaxın dönəm rus ədəbiyyatının tarixini 

ümumiləşdirmək cəhdlərimdə, daha dəqiq desəm, sənətçilərin ruhunu ələ keçirməyə 

çalışan qüvvələri təyinetmə prosesində, əzəli və əbədi dəyərlərlə qarmaqarışıq dünya 

arasındakı yarılma ucbatından, həqiqi sənətin həmişə insanda oyandırdığı o dərin acımaq 

hissinə nüfuz edə biləcəm – yeni, aktual bir bələdçi-kitab olmasa, ədəbiyyata bir lyuks, 

ya da oyuncaq gözüylə baxan bu dünyanı suçlamaq nəyə lazım. 

 Sənətçinin təsəllisi, azad bir ölkədə heç kimin onu bələdçi kitablar yazmağa məcbur 

etməməyidir. İndi, sırf bu rakursdan baxanda, XIX əsr Rusiyası qəribə şəkildə azad bir 

ölkəydi : düzdür kitablar və yazıçılar yasaqlanır, sürgün edilirdi; senzorlar fırıldaqçı və 

axmaq tiplər idi, uzun bakenbardlı çarlar guruldayırdı, amma sovetlərin o möhtəşəm 

kəşfi, yəni əli qələm tutan hamının dövlət nəyi məsləhət bilirdisə onu yazması – bax, bu 

metod Rusiyada XIX əsrdə yox idi, şübhəsiz ki, bir çox köhnəpərəst dövlət adamı belə 

bir metodu kəşf etməyi çox istəyərdi. Sağlam düşüncəli bir determinist belə bir müqayisə 

apara bilər: demokratik ölkələrdə oxucular deyilən kəsimin istəklərini qarşılamaq üçün 

dərgilər müəlliflərinə maddi təzyiqlər göstərir, polis dövlətlərində isə münasib siyasi 

mesajlar versinlər deyə yazıçılara daha dolayı yolla təzyiqlər edilir. Bu iki təzyiq arasında 

sadəcə səviyyə fərqi olduğunu iddia etmək olar, lakin belə deyil, çünki azad ölkələrdə bir 

çox davamlı nəşr və bir çox fəlsəfə var, amma diktaturada, sadəcə hökumət var. Bu, 

xüsusiyyət fərqidir. Deyək ki, bir amerikan yazıçısı oturuşmuş qəliblərdən kənar bir kitab 

yazmaq qərarına gəlsin. 

Kitab xoşbəxt bir ateistdən, öz əli öz başı olan bir Bostonludan bəhs etsin; bu adam özü 

kimi ateist olan gözəl bir zənci qızla evlənsin, şirin, balaca-balaca aqnostik uşaqları 

olsun; 106 yaşına qədər məsud, gözəl və xoşbəxt həyat sürən bu adam, bəxtiyarlıq içində 

yuxuda ölsün. Cənab Nabokov, sizin böyük istedadınıza bələd olsaq da, heç bir amerikan 

naşirinin belə bir kitabı çap etməyəcəyini, çünki heç bir kitab satıcısının bu kitabı əlinə 

almaq istəməyəcəyini hiss edirik.(belə vəziyyətlərdə düşünmərik, həmişə hiss edərik.) 

Naşirin fikri belədir, hamının haqqı var ki, öz fikri olsun. Etibarsız, eksperimentləri sevən 

bir şirkət xoşbəxt ateistimin hekayəsini çap edəndən sonra, heç kim məni Alyaskanın 

vəhşi torpaqlarına sürgün etməz, üstəlik, hökumət Amerikada yazıçıları heç vaxt sərbəst 

təşəbbüs və ya səhər duasının gözəlliyi haqqında möhtəşəm romanlara yazmağa məcbur 

etməz. Sovet iqtidarından əvvəl Rusiyada məhdudiyyətlə vardı, lakin heç kim sənətçilərə 

əmr verməzdi. Onlar – XIX əsrin yazıçıları, bəstəkarları və rəssamları – basqı, təzyiq və 

köləlik diyarında yaşadıqlarını çox yaxşı bilirdilər, amma dəyəri yalnız indi bilinən 

müdhiş bir avantajları var idi; modern Rusiyadakı nəvələrindən fərqli olaraq, basqının və 

köləliyin olmadığını deməyə məcbur deyildilər. 

Sənətçinin ruhunu ələ keçirmək üçün eyni vaxtda əlləşən iki qüvvədən, onun əsərləri 

haqqında hökm verən iki hakimdən birincisi, hökumət idi. Ötən əsrdə hökumət, fərqli və 

orjinal düşüncə örnəklərinin, qulağı cırmaqlayan xaric not və inqilab yolundakı ilk 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

355 

addımlar olduğunun fərqindəydi. Dövlətin ehtiyatlı yanaşması, ən açıq şəkildə 30-40-cı 

illərdə Çar Birinci Nikolay tərəfindən ifadə edilmişdi. Çarın soyuq təbiəti, özündən sonra 

gələn hökmdarların cahilliyindən daha çox hiss edilirdi; ədəbiyyata olan marağı ürəkdən 

olsaydı, adama çox təsirli gələ bilərdi. Böyük fədakarlıqla o dövrün rus yazıçıları üçün 

hər şey olmağa çalışdı – ata, baba, dayə, həbsxana müdiri və tənqidçi ; eyni vaxtda 

bunların hamısı birdən. Hökmdarlıq keyfiyyətləri nə olur-olsun, rus ilham pərisiylə 

münasibətlərdə, qaba, yumşaq desək, təlxəyin biriydi. Onun yaratdığı senzura sistemi 

1860-cı illərə qədər davam elədi, 60-cı illərdəki böyük reformalarla yumşaldı, əsrin son 

illərində yenə qatılaşdı, bizim əsrin ilk on ilində qısamüddətli səngidi, inqilab sonrası 

sovet iqtidarında ağlasığmaz və qarşısıalınmaz dərəcədə geri qayıtdı. 

 Ötən əsrin ilk yarısında, işgüzar məmurlar, Bayronu italyan inqilabçısı hesab edən polis 

şefləri, özündənrazı senzorlar, maaşını hökumətdən alan qəzetçilər, səssiz, amma küsəyən 

və ehtiyatlı kilsə; monarxiyanın, fanatik və yaltaq idarəetmənin bu birləşməsi, yazıçıları 

çox əngəlləyirdi, amma bunlar həm də yazıçılara imkan verirdi ki, onlar hökuməti min 

yolla iynələsinlər, barmaqlarına dolasınlar. Axmaqca idarə olunan hökumət onlarla 

bacarmırdı. Bir idiot təhlükəli bir müştəri ola bilər, amma mexanizmin bu qədər kövrək 

olması, təhlükəni birinci klas idmana çevirir; bütün qüsurlarına baxmayaraq, qəbul etmək 

lazımdır ki, Rusiyadakı köhnə idarəetmənin üstün tərəfi vardı : ağılsızlıq. Bir açıq-

saçıqlıq görən kimi o saat üstünə cuman senzorlar, siyasi eyhamları çözməkdə aciz idilər. 

Çar Birinci Nikolayın vaxtında rus şairləri doğurdan da diqqətli olmalıydı, Puşkinin 

yaramaz fransızlar Parni və Volterdən təsirlənərək yazdığı şeirlər, senzorlar tərəfindən 

asanca ifşa olunurdu. Fəqət proza çox fəzilətli idi. Rus ədəbiyyatı başqa ədəbiyyatlar 

kimi İntibah ənənəsindən gələn birbaşalığa sahib deyildi; Rus romanı ümumən, 

günümüzə qədər gəlib çatmış romanların ən tərbiyəlisidir. Əlbəttə ki, sovet dönəmindəki 

rus ədəbiyyatı da, aydan arı, sudan durudur. Məsələn, ―Ledi Çatterleyin sevgilisi‖ (Devid 

Lourensin romanı – tərcüməçidən) kimi bir rus romanı təsəvvür edilməzdi. 

  

Yəni ki, hökumət, sənətçiylə mübarizə aparan əsas qüvvəydi. XIX əsr rus yazıçısının 

öhdəsindən gəlmək istəyən ikinci qüvvə isə siyasi, şəhərli, radikal zəmanə 

düşünürlərindən gələn hökumətə müxalif, faydaçı sosialist tənqid idi. Bu adamların 

ümumi mədəni səviyyələri, dürüstlükləri, əməlləri, zehni fəaliyyətləri və insani 

keyfiyyətləri baxımından, maaşını hökumətdən alan fırıldaqçılardan da, qorxu içindəki 

hökmdarın ətrafında toplaşmış dolaşıq fikirli köhnəpərəstlərdən də müqayisəgəlməz 

dərəcə yuxarı idi. Radikal tənqidçilər, xüsusilə xalqın rifahını önəmsəyər və hər şeyə - 

ədəbiyyata, elmə, fəlsəfəyə - məzlumların iqtisadi vəziyyətini düzəltməyin, ölkənin siyasi 

strukturunu dəyişdirməyin vasitələri kimi baxardı. Həqiqətpərəst, qəhrəman radikal 

tənqidçilər, sürgündəki yoxsulluqlarını vecə almazdılar; amma sənətin incəliklərinə də 

fikir verməzdilər. Despotluqla mübarizə aparan bu adamların hamısını – 40-cı illərin 

atəşli Belinskisi, 50-60-cı illərin inadçı Çernişevski və Dobrolyubovu, xoşməramlı, 

amma darıxdırıcı Mixaylovskisi və bir çox başqa dikbaş, dürüst adamı – bir başlıq altında 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

356 

toplamaq olar: köhnə fransız sosialist fikir adamlarına və alman materialistlərinə aid 

edilən, son illərin inqilabi sosializminin və gönüqalın kommunizminin xəbərçisi olan 

siyasi radikalizm. Bunu Qərbi Avropa və Amerikanın oturuşmuş demokratiyasıyla 

tamam eyni şey olan rus liberalizmi ilə qarışdırmaq olmaz. 60-70-ci illərin nəşrlərinə 

baxanda, hakimi-mütləq bir hökmdarın idarə etdiyi bir ölkədə bu adamların bu şeyləri 

necə yazdığına şaşırırsan. Fəqət bütün üstün keyfiyyətlərinə baxmayaraq, bu radikal 

tənqidçilər də hökumət kimi sənətin başına bəlaydılar. Həm hökumət və inqilab, həm də 

çar və radikallar, sənət məsələsində cahil idilər. Radikal tənqidçilər despotizmlə mübarizə 

apararkən, öz despotizmlərini yaratmışdılar. İddiaları, səbəb göstərdikləri, yeritməyə 

çalışdıqları nəzəriyyələr, sistemin sənətə qarşı basmaqəlib yanaşmasıyla eyni idi. 

Yazıçılardan əndrabadi şeylər yerinə, ictimai mesaj verməyi tələb edirdilər; onların baxış 

bucağına görə bir kitab ancaq insanların rifahına xeyir verirsə dəyərli idi. Onların bu 

coşğunluğunda dəhşətli bir problem vardı. Səmimiyyətlə, cəsarətlə azadlıq və 

bərabərliyin tərəfindəydilər, amma sənəti güncəl siyasətin boyunduruğu altına vermək 

istəyib, özləriylə paradoksa düşürdülər. Çarların gözündə yazıçılar dövlətin 

xidmətçisiydisə, radikal tənqidçilərin gözündə də kütlələrin xidmətçisi idi. Nəhayət bizim 

zamanımızda yeni növ bir rejim, kütlə fikriylə dövlət fikrini Hegelçi bir sintez içində 

birləşdirəndə, bu iki düşüncə xəttinin qovuşub güclərini birləşdirməsi qaçılmaz oldu. 

 XIX əsrin 20-30-cu illərində sənətçilərlə tənqidçilər arasında baş verən toqquşmanın ən 

yaxşı örnəklərindən biri Rusiyanın ilk böyük şairi Puşkinin başına gələnlərdi. Başda Çar 

Nikolay olmaqla, hökumət adamları böyük həyasız, özbaşına və bədniyyət şeirlər yazan 

Puşkinə dəlicə əsəbiləşirdilər; onların fikrincə, o, illah yazmalıdırsa, heç olmasa dövlətin 

yaxşı bir qulluqçusu kimi davranıb, basmaqəlib şeylərə difirambalar yazmalıydı. Puşkinin 

misralarındakı orjinallıqda, cismani fantaziyalarındakı cürətkarlıqda və irili-xırdalı bütün 

tiranlarla məzələnmək meylində, təhlükəli bir düşüncə azadlığı sezilirdi. Kilsə onun 

ciddiyətsizliyinə təəssüf edirdi. Polislər, yüksək rütbəli dövlət məmurları, hökumətdən 

maaş alan tənqidçilər onun səthi bir şair olduğunu deyirdilər. Dövrünün ən təhsilli 

adamların biri olan Puşkin, qələmini dövlət idarələrindəki darıxdırıcı sənədləri 

kopyalamağa sərf etmədiyi üçün Qraf Fışqırıq tərəfindən cahil, General Nəsihət 

tərəfindən başıboş kimi damğalanmışdı. Dövlət Puşkinin dühasını boğmaq üçün onu 

sürgünə göndərmiş, yazdıqlarını vəhşicə qayçılamış, onu dayanmadan sıxma-boğmaya 

salmış, ata kimi qulağını dartmış, nəhayət şairi kralpərəst Fransadan gəlmiş bir 

macəraçıyla ölümünə duelə təhrik edən cındırların saçına tumar çəkmişdi. 

 Eyni zamanda, mütləq monarxiyaya baxmayaraq, çox oxunan nəşrlərdə inqilabi 

fikirlərini, ümidlərini dilə gətirməyi bacaran və Puşkinin son illərində əməllicə özünü 

tutmuş təsir gücü böyük olan radikal tənqidçilər, xalqın və ictimai işlərin qulluğunda 

durmaq əvəzinə, dünyadakı hər şey haqqında son dərəcədə avara və xəyalpərəst şeirlər 

yazan, maraq dairəsinin müxtəlifliyi ilə, irili-xırdalı tiranlara atdığı gəlişi gözəl, həddən 

ziyadə gəlişi gözəl atmacalarla onların qiymətini aşağı salan bu adama dəli kimi 

qəzəblənirdilər. Misralarındakı cürəti aristokratik bəzək kimi görürdülər, məsafəli sənətçi 

mövqeyini ictimai günah sayırdılar; yazıçılığı biabırçı, amma siyasi fəaliyyətləri yaxşı 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

357 

olan bu adamların fikrincə, Puşkin dayaz şair idi. 60-70-ci illərdə məşhur tənqidçilər, 

ictimaiyyətin kumirləri, Puşkinə zırrama dedilər; məxsusi təkrar edə-edə dedilər ki, rus 

xalqı üçün bir cüt çəkmənin əhəmiyyəti dünyadakı bütün Puşkinlərdən, Şekspirlərdən 

önəmlidir. Rusiyanın bütün şairləri haqqında ifrat radikallarla ifrat monarxistlərin dediyi 

fikirləri tutuşdursanız, dəhşətli bənzərliyi görəcəksiniz. 

 30-40-cı illərdə Qoqolun başına gələnlər bir az fərqliydi. Əvvəla deyim ki, ―Müfəttiş‖ 

pyesiylə ―Ölü canlar‖ romanı Qoqolun öz fantaziyasının məhsuludur; onun bənzərsiz 

xortdanlarla dolu şəxsi kabuslarıdır. Bu əsərlər Qoqolun zamanındakı Rusiyanın rəsmləri 

deyil və ola bilməz də, çünki hər şey bir tərəfə, Qoqol Rusiyanı yaxşı tanımırdı. Zatən 

―Ölü canlar‖ın davamını yazandakı uğursuzluğun səbəbi, əlində kifayət qədər faktın 

olmamağı və kiçik insanları, məmləkətin əxlaqını düzəltmək istəyən realist bir əsərdə, 

fantaziyadan istifadənin qeyri-mümkünlüyü idi. Fəqət radikal tənqidçilər həm pyesdə, 

həm də romanda rüşvətxorluğa, bayağılığa, ədalətsizliyə, köləliyə yönəlmiş ittihamlar 

tapdılar. 

 Qoqolun əsərlərinə inqilabi məzmun geyindirildi və mühafizəkar partiyada çoxlu dostu 

olan, qanunlara sayğılı, ürkək vətəndaş Qoqol o qədər qorxdu ki, sonrakı əsərlərində 

pyesin və romanın inqilabiliyi bir tərəfə dursun, əslində, dini ənənəyə və gələcəkdə 

inkişaf etdirəcəyi mistisizmə uyğun olduğunu isbat etməyə girişdi. Dostoyevski 

cavanlığında uşaqca bəzi siyasi işlərə girişdiyi üçün sürgünə göndərilmiş, edamın 

ucundan qayıtmışdı, fəqət sonradan yazılarında təvazökarlığın, təslimçiliyin və 

çiləkeşliyin fəzilətlərini öyməyə başlayanda, radikal tənqidçilər tərəfindən kağız üzərində 

qətlə yetirilmişdi. Həmin tənqidçilər ―kübar xanımların sevgi macəralarını yazır‖ – 

dedikləri Tolstoya da vəhşicə hücum etdilər, kilsə özünəməxsus bir inanc yaratdığı üçün 

onu aforoz etdi. 

 Bu örnəklər, elə bilirəm, kifayətdir. XIX əsrdə yaşamış bütün böyük rus yazıçıları, 

təxminən bu qəribə ―iki daşın arasında qalma‖ halında olublar. 

 Sonra möhtəşəm XIX əsr bitdi. Çexov 1904-cu ildə öldü, Tolstoy 1910-cu ildə. Ardınca 

yeni yazarlar nəsli, sonuncu günəş partlaması, istedad fırtınası ortaya çıxdı. İnqilabdan 

əvvəlki bu iyirmi ildə, nəsrdə, şeirdə və rəsmdə modernizm böyük irəliləyiş yaşadı. 

Ceyms Coysun müjdəçisi olan Andrey Belıy, simvolist Aleksandr Blok və bir neçə 

avanqard şair üzə çıxdı. Liberal inqilabdan heç 20 il keçməmişdi ki, Bolşevik liderlər 

Kerenskinin demokratik rejimini yıxıb, rəsmən öz rejimlərini başladanda, bir çox rus 

yazarı xaricə getdi, bəziləri, məsələn futurist şair Mayakovski getmədi. Xarici 

müşahidəçilər inkişaf etmiş ədəbiyyatla inkişaf etmiş siyasəti bir-birinə qarışdırmış, 

xaricdəki sovet propaqandası da bu qarışıqlığa həvəslə girişmiş, onu dəstəkləyib canlı 

tutmuşdu. Əslində Lenin sənət məsələlərində son dərəcə cahil bir burjuaydı və sovet 

hökuməti lap əvvəldən ibtidai, regional, siyasi, polis kontrolunda, açıq-aşkar mühafizəkar 

və basmaqəlib bir ədəbiyyat mühiti yaratmışdı. Köhnə idarəçiliyin pərt, istəksiz, şaşqın 

davranışlarının əksinə, sovet hökuməti heyranedici dürüstlüklə, ədəbiyyatın dövlətin 

xidmətindəki bir vasitə olduğunu elan etdi; son qırx ildə şairlərlə polislər arasındakı bu 

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 

Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 

–

 

www.kitabxana.net

 

–

 

Milli Virtual Kitabxana 

 

358 

məsud razılaşma çox ustalıqla davam etdirildi. Nəticə etibarilə sovet ədəbiyyatı deyilən 

şey ortaya çıxdı, bu ədəbiyyat klişe bir burjua ədəbiyyatı üslubuna sahibdir və hökumətin 

bu və ya digər fikrini sözəbaxanlıqla şərh edərkən, ümidsiz  monotonluğa düçar 

olmuşdur. 

 Qərb faşistlərinin ədəbiyyatdan istədikləri ilə bolşeviklərin ədəbiyyatdan istədikləri 

arasında çox da ciddi fərqin olmaması maraqlıdır. Bir sitat gətirəcəm: ―Sənətçinin 

şəxsiyyəti azad, məhdudiyyətlər olmadan inkişaf etməlidir. Lakin istədiyimiz bircə şey 

var: İnancımızın qəbul edilməsi.‖ - Böyük Nasistlərdən biri olan, Hitler Almaniyasının 

Mədəniyyət naziri Dr.Rosenberg belə demişdi. Başqa bir sitat : ―Hər sənətçinin azad 

yaradıcılıqla məşğul olmaq haqqı var, fəqət kommunistlər, onu planlarımız çərçivəsində 

idarə etməyə məcburdur.‖ Bu da Leninin sözləridir. Bunların hər ikisi konkret mətnlərdən 

götürdüyüm sitatlardı, vəziyyət bu qədər kədərli olmasaydı, aradakı oxşarlığa baxıb 

qəhqəhə çəkə bilərdik. 

 ―Qələmlərimizi biz yönləndiririk‖ – deməli, Kommunist Partiyasının əsas qanunu bu idi; 

bu yolla ―həyati olan‖ ədəbiyyatın istehsal edilməsini istəyirdilər. Qanunun karuselvari 

gövdəsində həssas dialektik nöqtələr vardı: növbəti addım, yazarın əsərlərini ölkənin 

iqtisadi sistemi kimi başdan ayağa planlamaq idi, kommunist idarəçilər saxta təbəssümlə 

bunun yazıçıya ―sonsuz mövzu çeşidliliyi‖ vəd etdiyini, çünki hər ekonomik və siyasi 

proqresin ədəbiyyatda da yerini tapacağını deyirdilər. Bir gün dərsin mövzusu ―fabriklər‖ 

olacaqdı, sonra ―tarlalar‖, sonra ―sabotaj‖, nəhayət ―Qızıl ordu‖ və s. (necə gözəl 

çeşidlilikdi !) Sovet romançısı nümunəvi xəstəxanalardan nümunəvi mədənlərə, bəndlərə 

qədərə hər şey haqqında təmtəraqalı sözlər deyərkən, təriflər yağdırdığı bir sovet 

qəhrəmanı tam kitab nəşr olunan yerlə-bir edilsə, hər saniyəsini can qorxusunu içində 

yaşamağa başlayırdı. 

 Qırx illik mütləq hakimiyyət dönəmi boyunca Sovet hökuməti sənətin kontrolunu heç 

əldən vermədi. Arabir nə olacağını görmək üçün vintləri bir az boşaldırdılar, xaricdəki 

optimistlər də bu yeni kitabı ictimai protest kimi alqışlayırdılar. ―Don çayında yeni heç 

nə yoxdu‖, ―Şeytanlar yalnız çörəklə yaşayar‖, ―Zedin daxması‖ kimi bestsellerlər 

arasına girmiş düşük kitabları hamımız yaxşı tanıyırıq.(Nabokov burda özünəməxsus 

ironiya ilə ―Sakit Don‖, ―Yalnız çörəklə yaşamaq olmaz‖ kimi sovet romanları ilə ―Qərb 

cəbhəsində yenilik yoxdur‖, ―Şeytanlar‖, ―Tom dayının koması‖ kimi məşhur kitabların 

adlarını qarışdırır – tərcüməçidən) Əcnəbi tənqidçilərin ―güclü‖ və ―diqqətçəkici‖ kimi 

qiymətləndirdikləri bu romanlar, dağ boyda klişelərlə, intəhasız səthiliklə doluydular 

əslində. Fəqət, əfsus ki, bir sovet yazıçısı ədəbiyyat sənətində müəyyən səviyyəyə, 

məsələn, hər hansı bir ad çəkməmək üçün deyək ki, tutalım, Upton Lewis səviyyəsinə 

çatsa belə, dünyanın ən cahil qruplaşması olan Sovet hökumətinin fərdi axtarışlara, 

yaradıcı cəsarətə, yeni, orijinal, çətin, qəribə şeylərə yaşamaq şansı verməyəcəyi həqiqəti 

dəyişməz olaraq qalır. Yaşlı diktatorların dünyadan köçüb getməklərinə aldanmayın, 

Leninin yerinə Stalin keçəndə, dövlətin fəlsəfəsində zərrə qədər dəyişiklik olmadı; 

Xruşovun ya da adı hər nədirsə, onun iqtidarında da heç nə dəyişmədi. Xruşov yaxın