Zbekiston respublikasi transport vazirligi toshkent davlat transport unversteti

Ill BOB O’ZBEKISTONDA DEMOKRATIK JAMIYATNI BARPO ETISHDA O‘TISH DAVRIN1NG ZARURLIGI, UNING XUSUSIYATLARI
3.1. O‘tish davri tushunchasi, uning zarurligi va mohiyati
Jahon taraqqiyoti tajribasi shuni tasdiqlaydiki, mustaqillikni qo'lga kiritgan har qanday mamlakat taraqqiyotining yuksak darajasiga birdaniga emas, balki bir qator tarixiy bosqichlarni bosib o‘tishlari orqali erishganlar.
Har qanday o'tish davri muayyan jarayonni o'z ichiga oladi.Bir holatdan ikk'iichi maqsadli holatga, bir tizimdan ikkinchisiga o'tish sodir bo'lishi uchun muayyan chegara (o'tish) shartlari bajarilishi kerak.
Tabiatda bir sifat holatining ikkinchi bir sifat chegarasining shakllanishida muayyan davr o'tadi va bu davrda ko'pdan-ko'p o'zgarishlar sodir bo'ladi. Jamiyatda ham xuddi shunday.Demak, o'tish davri hamma mamlakatlar uchun umumiy qonuniyat ekan. Sababi, mamalakatning bir ijtimoiy siyosiy tizimdan ikkinchisiga o'tishi juda murakkab jarayon hisoblanadi.Bu jarayonda taraqqiyotga to'siq bo'lgan, avvalgi davlat siyosiy hayoti, ijtimoiy-iqtisodiy va manaviy negizlari bilan bog'liq barcha mexanizmlarni tugatib, o'miga yangi taraqqiyot ehtiyojlariga javob beradigan yangi mexanizmlarni shakllantirishni taqazo etadi.
Prezidentimiz ta'kidlaganidek, bir tizimdan ikkinchisiga, "markazlashtirilgan tartibda rejalashtirilgan va boshqaruvning ma'muriy buyruqbozlik uslubidan bozor iqtisodivotiga o'tish - bu mavjud xo'jalik yuritish usuliini yangilash yoki takomillashtirish emas, balki tamoman yangicha xo'jalik yuritish tizimini joriy etishdir.Bu bir sifat holatidan ikkinchisiga o'tishdir.Bu odamlar uchun mutlaqo yangi hayot falsafasidir.
Shunga ko'ra u bir vaqtning o'zida bo'ladigan tadbir sifatida amalga oshirilishi mumkin emas, balki bir qancha bosqichlarni o'z ichiga oluvchi uzoq davmi talab qiladi".1 O'tish davruming zarurligi va undagi muammolar yechimining xilma-xilligi hamda vazifalaming murakkabligi bu - eski tuzum, uning tartib qoidalari, an'analar, boshqaruv tizimi, manaviy-mafkuraviy asoslari va dunyoqarashi bilan yashagan aholining ongi va siyosiy tafakkurini tubdan yangi shakllaniyotgan tuzumga o'rganishi, moslashishi, yana ham aniqrog'i, ularning ko'nikishi bilan bog'liq bo'ladi.
Demak, faqat farmonlar va farmoyishlar chiqarish bilan yangi taraqqiyotga xos munosabatlami barpo etib bo'lmaydi. U uzoq tarixiy taraqqiyotning natijasi bo'lib, tegishli infratuzulmani va huquqiy asosni yaratishdangina emas, shu bilan birga qadriyatlar tizimida chuqur o'zgarishlarni, xo'jalik faoliyati va amaliy munosabatlami asoslanishni ham ko'zda tutadi. Yuksak rivojlangan yoki kam taraqqiy qilgan, yoxud endigina rivojlanish tom on qadam tashlayotgan mamlakatlarning bir iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, tuzumdan ikkinchisiga o'tish jarayoni aynan o'tish davri umumiy qonuniyat hisoblansada biri ikkinchisiga o'xshamaydi. Bu borada Vatan tarixi, milliy davlatchilik an’analari, xalqning mintaliteti, turmush
Tarzi bilan bir qatorda, umuminsoniy qadriyatlar, tajribalar, progressiv jahon andozalari hisobga olinadi. Tarixga nazar tashlaydigan bo'lsak, XX asr taraqqiyot darajasi ibratli boigan Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya kabi mamlakatlaming rivojlanish tamoyillari ko'proq iqtisodiy bazaga asoslangani yaqqol ko'zga tashlanadi. Ushbu mamlakatlaming birortasida iqtisodiy isiohatlar davrida milliy davlatchilikni,manaviy qadriyatlarni, madaniy merosni va ona tilini tiklash singari masalalar dolzarb bo'Imagan. Hozirgi kunda taraqqiyot tajribasidan kelib chiqib shuni ta’kidlash mumkinki, davlatlar qanday tarixiy bosqichlarni bosib o'tmasinlar, ularning bugungi yuksak taraqqiy darajasiga, aholining farovonligiga erishishlarini ta'minlagan asosiy omildemokratik taraqqiyot yo'lini tanlaganligidir. Demokratik jamiyatga o'tish shuni anglatadiki, bu davrda siyosiy sohada davlatning amaldagi mexanizmiari tugatiladi, uning o'rniga qurilayotgan jamiyat manfaatlariga javob bera oladigan mexanizmlar shakllantirilib boriladi, iqtisodiy sohada, bozor m anfaatlari qaror topadi, taraqqiyot ommanig o'z moddiy manfaatdorligini erkin qondira olishi asosida umumiy iqtisodiy rivojlanish sodir bo'ladi, manaviyat-ma’rifat sohasida, inson omili, uning qadr-qimmati yiiksak intelektual kuch asosida rivojlanishi voqeilikka aylanadi. Shu tufayli taraqqiyotning demokratik yo'li insoniyatning orzu, umid va istaklarini o'zida to'la ifoda etgan jamiyat sifatida qabul qilinmoqda.
O'tmsh davri keng va o'ta murakkab jarayon. Uning kengligi shundaki,o'tish davri boshlanishida yuzaga keladigan muammolaming ko'lami nihoyatda keng bo'lib uni qay tarzda amalga oshirishda nomoyon bo'lsa, uning murakkabligi har bir mamlakat o'z imkoniyatlarini ishga solishdagi vaziyat, aholining onglilik va uyushqoqlik darajasiga bog'liq bo'ladi.
O'tish davrining chegarasi bormi, u qachon boshlanadi-yu, qachon tugallanadi. Xorij va Vatanimiz jamiyatshunos olimlarining xulosalaridan kelib chiqib aytadigan bo'lsak, o'tish davri mamlakatlaming ularga o'tishi uchun zarur bo'ladigan zaminlarni shakllantirishga ketadigan tarixiy oraliq bosqich hisoblanadi. Uning boshlanishi mamlakatda bo'ladigan eng awalo siyosiy o'zgarisltlar va uning zaminida esa iqtisodiyot, ijtimoiy hamda manaviy sohalardagi o'zgarishlar bilan bog'liq bo'lsa, oxiri yangi vujudga kelgan jamiyatning o'z imkoniyatlarini to'la yuzaga chiqara bilishi, zamon nuqtai nazaridan barqaror taraqqiyot uchun imkoniyatlaming ta'minlanganligi bilan bog'liq.
Xulosa qilib aytganda o'tish davri eng avvalo siyosiy hokimiyat pirovardida demokratik jamiyatga olib boruvchi tub o'zgarishlarning sodir bo'lishi va lining zaminida iqtisodiyot hamda manaviy-ma nfiy sohalarda olib boriladigan islohatlaming boshlanishi bilan xarakterlanadi.
O 'tish davrining tugashi esa dem okratik tamoyillarning to'laligicha hayotiy reallikka aylanishi bilan bog'liq bo'ladi. Hozirgi dem okratik taraqqiyot yo'lidan rivojlanayotgan m am lakatlar tajribasidan kelib chiqib o'tish davrining uchta yo'li mavjud ekanligini aytish mumkin. Bular : "Klassik", "Inqilobiy", "Evolyutsion" yo'llari. "Klassik” yo'Tining xususiyati shundaki, u uzoq tarixiy davr davomida amalga oshiriladi va u siyosiy sohada qancha buxtoniar boTishiga qaramay asosiy o'tishning islohatlari iqtisodiy sohada amalga oshiriladi va bunda xususiy mulkchilik yetakchi o'ringa ko'tarilishiga erishiladi. Ushbu tadbirlarning muvaffaqiyati amalga oshirilishi 29 ijtimoiy-siyosiy va manaviy sohalarda islohatlarni amalga oshirish imkonini beradi. Bu tanlangan yo'l asosan Yevropa mamlakatlariga xos bo'lib.dastlab aholining ko'pchiligining noroziligiga, so'ng esa qarshilik ko'rsatishiga sabab bo'lgan va bunday kayfiyat aholi farovonligining o'sib borishi bilan so'nib o'zining samarasini bera boshlagan va bu 2- 2.5 asr chainasi davom etgan.
Bu yo'lning klassik (an’anaviy) deb atalishiga sabab shuki, mamlakatlarning demokratik jamiyatga o'tishi dastlab xuddi ana shu ko'rinishda nomoyon bo'ldi va bugun yuksak taraqqiyotga erishgan aksariyat marnlakatlar ana shu yo'ldan bordilar. Demokratik jamiyatga o'tishning ikkinchisi "inqilobiy" yo'l bo'lib uning xarakterli xususiyati shundaki, davlatlarda vujudga keltiriigan katta iqtisodiy salohiyat va ko'pchilik aholining turmush tarzi nisbatan yuqori bo'lganligiga asoslanib dastlab siyosiy sohada keskin o'zgarishlami amalga oshirish so'ng iqtisodiy sohada islohatlarni o'tkazish orqali demokratik jarayonlarni rivojlantirishga qaratildi.
Shunday yo'l orqali mamlakat siyosiy hayoti bir tizimdan ikkinchisiga o'tdi. Bu o'z navbatida mamlakatning iqtisodiy, ijtimoiy va manaviy-ma’rifiy sohalarining o'zgarishiga olib keldi. O'tishning bu yo'lini sobiq jahon sotsializmi tizimiga kirgan ayrim marnlakatlar o'z boshlaridan o'tkazdilar.Ularning ayrimlarida bu jarayon murakkab kechdi.
Siyosiy sohadagi o'zgarishlar, ayniqsa, bozor tomon harakat qilish borasidagi tanlangan yo'l katta ijtimoiy larzalami keltirib chiqardi. Bu yo'l, Xalqaro valyuta fondining maslahatlariga amal qilib, narx-navoga tezroq erkin tus berishga, soliq, kredit va valyuta siyosatiniug cheklangan choralari vositasida moliya-pul barqarorligiga erishishga zo'r berildi.
"Falaj qilib davolash" usulidan foydalanish iqtisodiyotni totalitar tuzumdan birdaniga ajratib olish, pul-moliyaviy usullarui bozor m unosabatlariga xos rivojlantirishning o'ziga xos tezlatkichiga avlantirishni maqsad qilib qo'ygan edi.Biroq bunday yondashuvlaming oqibati juda og'ir bo'ldi.Yugoslaviyada iqtisodiy Lsiohatning amalga oshirilishi asosiy iqtisodiy ko'rsatkichlami keskin ravishda pasaytiribgina qolmay federatsiyaning parchalanishiga, millatlararo-etnikguruhlaro'rtasida mojarolaming kelib chiqishiga sabab bo'ldi.Ammo, ana shunday murakkab holatlaming vujudga kelishiga qararnay, demokratik jarayonlar rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratildi.
O'tish davrining uchinchi yo'li bosqichma-bosqich, ya'm evolyutsion yo'l. Bosqichma-bosqich o'tish: 1) ijtimoiy rivojlanishning tadrijiy o'zgarishlari; 2) jamiyat taraqqiyotining bir davridan ikkinchisiga o'tish shakllaridan biri; 3) jamiyat hayotining turli sohalarida islohatlar olib borish usuli. Bosqichma-bosqich o'tish eskilik o'rniga yangiliklami uzluksiz, izchil shakllantirish va yangi sifatni yuzaga keltirishni anglatadi.
U jamiyat o'zgarishining inqilobiy yo'lini rad etadi.Unga xos bo'lgan xususiyatni aniqlashtirib quyidagicha izohiash mumkin.Mamlakatda amaldagi siyosiy hokimiyat tugatilib, o'rniga yangi hokimiyat vujudga kelishi bilan eskini keskin, birzarb bilan tugatilmasdan bosqichma-bosqich, vazminlik bilan tugatilib boriladi.
Flatto, ularning ayrim imkoniyatlaridan ham foydalanib boriladi. Xuddi ana shu jarayonda iqtisodiy islohatlarni olib borishda va boshqa yo'nalishlarda yangi munosabatlar shakllantiriladi. Nima uchun asta-sekin, bosqichma-bosqich o'tish zamriyati tug'iladi. Bunday yo'lning O'zbekiston xususiyatlaridan kelib chiqib izohlaydigan bo'lsak uning sabablari quyidagicha: 30 Respublikada vujudga kclgan iqtisodiy vaziyat. oilalar aksariyat ko'pchiligining turnuish darajasi pastligi, eski tuzumga moslashganiigi xalqning dunyoqarashi, moddiy boyliklarni varatishga bo'lgan munosabati. siyosiy madaniyati yetarli darajada emasligi bo'l.sa; Ikkinchidan, tashkiliy, siyosiy, iqtisodiy. moliyaviy-kredit tizimlarini o'zgartirish, tegishli huquqiy asosni, bozor infratuzilmasini barpo etish, xodimiarni tayyorlash uchun vaqt kerak. Ishlab chiqarishni tavyorlash va qayta jihozlash uchun talab qilinadigan texnologik vaqt omilini ham hisobga olish kerak. Nihoyat talab va taklifning mutanosibligiga asoslangan qonunlar amal qila boshlagunga qadar eski tasawurlar va normalarni o'zgartirish uchun vaqt kerak bo'ladi.
Uchinchidan, kishilaming tafakkurini, odat tusiga kirgan qoidalami o'zgartirish uchun muhimdir.Harbirbosqichda kishilaming tafakkuri o'zgarishlarni qabul qilishga tayyorlab, ularni amaliy ishlar bilan yangi tuzumning afzalligiga ishontirib, boshqa mamlakatlarda yuz yillar davomida barpo etilgan qadriyatlarga erishish mumkin.Zanir shart-sharoitlami yaratmay turib, odamlarni ulaming turmush sharoitidagi katta o'zgarishlarga ruhan tayyorlamay turib ko'zlangan maqsadga erishish mumkin emas.O'tishning cvolyutsion yo'lining ijobiy tomoni shunda, madaniy hayotga asta-sekinlik bilan moslashtirib boriladi.Bu esa jamiyatda sodir bo'lishi mumkin bo'lgan sotsial portlashlarning oldini olish, qarama-qarshiliklami bartaraf etish imkonoyatini beradi.
Xullas, taraqqiyotning bosqichma-bosqich (evolyutsion) yo'li hozirgi kunda dunyo mamlakatlarining ayniqsa mustaqillikni qo'lga kiritib rivojlanishning demokratik yo'lini tanlagan davlatlar uchun eng samarali yo'ldir.