16-mavzu: O’simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyoti va boshqaruvi Reja

16-mavzu: O’simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyoti va boshqaruvi
Reja:
16.1. O’simlikchilikning xalq xo’jaligidagi ahamiyati va uni o’rganish xususiyatlari.
16.2. O’simlikchilikning asosiy tarmoqlari va ularning xususiyatlari.
16.3. O’simlikchilik tarmoqlari ishlab chiqarishi va agrotexnik tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi.
16.4. Donchilik iqtisodiyoti va boshqaruvi.
16.5. Paxtachilik iqtisodiyoti va boshqaruvi.
16.6. Sabzavotchilik, bog’dorchilik iqtisodiyoti va boshqaruvi.


16.1. O’simlikchilikning xalq xo’jaligidagi ahamiyati va uni o’rganish xususiyatlari.
O‘simlikchilik – qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining asosiy tarmoqlaridan biri bo‘lib, o‘z ichiga dalachilikda ekinlarni yetishtirish paxtachilik, g‘allachilik, sabzavotchilik, bog‘dorchilik, mevachilik, bog‘dorchilik va shu kabilarni oladi. Odam undan oziq-ovqat mahsulotlarini, yengil va oziq-ovqat sanoati qayta ishlash uchun xom-ashyo, chorvachilik – ozuqa oladi.
Tarmoq tuzilmasining ko‘rsatkichi bo‘lib umumiy hajmda ishlab chiqilgan mahsulotlarning har bir tarmog‘idan sotilgan mahsulotning ulushi xizmat qiladi. Hozirgi paytda o‘simlikchilik qishloq xo‘jaligining hamma mahsulotlari orasida eng ko‘p ulushni egallaydi.
O‘simlikchilik yem-hashak, dag‘al, yashil, shirali ozuqa bo‘lib, chorvachilikning rivojlanishi uchun baza hisoblanadi. O‘z navbatida chorvachilik ham somon, poya, shuningdek, oziq-ovqat sanoati chiqindilari (kunjara, shyeluxa, kyepak, barda va b.) kabi qo‘shimcha mahsulotlarni chiqaradi.
O‘simlikchilikda foydalaniladigan asosiy resurs – bu yer, pichanzor, yaylov, bog‘lar. Haydaladigan yer maydonini ekinlar bo‘yicha taqsimlash uzoq vaqtlargacha qabul qilingan dehqonchilik tizimiga bog‘liq bo‘ldi. Xo‘jaliklar daromadliroq ekinlarni tanlay boshladilar va ekin ekiladigan, yer maydoni strukturasi narx ta’siri ostida o‘zgara boshladi.
Shu tarzda, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining hamma turini, chorvachilikni va qayta ishlashni ham qo‘shib ishlab chiqish, bevosita o‘simlikchilikni shartli ravishda quyidagi tarmoqlarga ajratish mumkin: paxta ishlab chiqarish, g‘alla ishlab chiqarish, yog‘li ekinlar ishlab chiqarish, kartoshka va sabzavot ishlab chiqarish, meva va polizlar o‘stirish. Bu tarmoqlarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni ryealizatsiya qilish texnologiyasi har biri o‘ziga xosligi bilan farqlanadi.
Ushbu sharoitda eng rentabelli bo‘ladigan qishloq xo‘jaligi ekinlarini tanlashda tabiiy-iqlim omillari, transport tarmoqlarining rivojlanishi, mintaqada u yoki bu mahsulotlarni qayta ishlashga mo‘ljallangan qayta ishlash korxonalarining mavjudligi katta ta’sir o‘tkazadi.
Barcha g‘alla mahsulotlarini oziq-ovqat va yem-hashakka ajratish qabul qilingan. Shu bilan birga, oziq-ovqatga oid ekinlar tarkibidan non va non mahsulotlariga doirlari ajratiladi.
Umuman, asosiy qishloq xo‘jaligi ekinlari sanab o‘tilgan guruhlar bo‘yicha quyidagi tarzda klassifikatsiyalanadi:

• 
  paxta-paxta xom-ashyosi;
  
• 
  oziq-ovqat – non mahsulotlari olinadigan g‘alla ekinlari, bug‘doy, javdar;
  
• 
  oziq-ovqat – krupa-g‘alla ekinlari: tariq, grechixa, makkajo‘xori, sholi;
  
• 
  yem-hashak ekinlari;
  
• 
  dukkakli ekinlar;
  
• 
  yog‘li ekinlar: kungaboqar, kanop, zig‘ir;
  
• 
  texnika ekinlari: kartoshka, qand lavlagi;
  
• 
  sabzavotlar: pomidor, bodring, piyoz, sarimsoq piyoz, karam, sabzi;
  
• 
  mevalar: danakli mevalar, pista mevalar, uzum va boshqa ekinlar.
  

Keltirilgan ro‘yxat mamlakatimiz hududida o‘stiriladigan hamma ekinlarni qamrab ololmaydi. Ro‘yxatda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning umumiy hajmida eng ko‘p ulushiga ega bo‘lganlari, holos.
O‘simlikchilikda ishlab chiqarishning asosiy vositasi – yer. Undan to‘g‘ri foydalanish tuproq unumdorligining oshishiga yordam beradi, bu esa qishloq xo‘jaligi ekinlarini o‘stirishga samarali ta’sir qiladi. Yerdan foydalanishda xo‘jalik yuritishning hududiy tizimini yuritishning hisobi katta ahamiyatga ega.
Dehqonchilik tizimi deganda tuproq unumdorligini oshirishga, o‘simlikchilik mahsulotlarining yer maydoni, birligidan mehnat sarfini va mahsulot birligiga mablag‘ va mehnat sarflarini kamaytirib, mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish maqsadida tuproqni suv va shamol eroziyasidan himoyalashga yo‘naltirilgan tashkiliy va agrotexnik tadbirlar kompleksi tushuniladi.
Dehqonchilik tizimining asosiy elementlari: almashlab ekish tizimlari, mashinalar tizimi, o‘g‘itlar tizimi, urug‘chilik tizimi, o‘simliklarni himoya qilish tizimi, melioratsiya tadbirlari tizimi (sug‘orish, quritish, kimyoviy melioratsiya va boshqalar), suv va shamol eroziyasiga qarshi kurash bo‘yicha tadbirlar tizimi, dalani himoyalash, ixota daraxtlarini yaratish.
Mamlakatning hamma mintaqalarida dehqonchilikning yagona tizimidan foydalanishning imkoni yo‘q, chunki turlicha tuproq-iqlim sharoitlarida tizimidagi alohida elementlarning ahamiyati har xil bo‘ladi.
Quruq iqlimli tumanlarda – sug‘orish, shamol eroziyasiga qarshi kurashish, namlik ko‘p tumanlarda – yerning melioratsiya holatini yaxshilash, sug‘oroladigan dehqonchilik tumanlarida – o‘g‘itlardan oqilona foydalanish, sho‘rlangan va kislotasi yuqori tuproqlarda – kimyoviy melioratsiya katta ahamiyatga ega.
Dehqonchilik tizimining asosini almashlab ekish tizimi – dala, o‘tloq- beda, makkajo‘xori, sabzavot, tuproqni himoya qiluvchi va boshqa ekinlarni almashlab ekish tashkil etadi. Ilmiy asoslangan almashlab ekishlar – tuproqqa ishlov berishning tavsiya etilgan tizimini joriy etish uchun sharoit yaratadi, uning suv-havo tizimini yaxshilaydi, yuqori samarali texnikadan, organik va mineral o‘g‘itlardan foydalanishga imkon beradi.
Unumdor tuproqqa mexanizatsiyalash (mashinalar tizimi) ulkan ta’sir etadi. Mashinalardan oqilona foydalanish tuproqda namlik yig‘ilishiga, havo va issiqlik tartibi to‘g‘rilanishiga, dalaning ifloslanishiga qarshi kurashga, qishloq xo‘jaligi ishlarini optimal muddatlarda o‘tkazishga yordam beradi. Qishloq xo‘jaligi ishlab shiqarishini kompleks myexanizatsiyalash o‘simlikchilikda mehnat unumdorligini oshiradi.
Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilariga texnik xizmat ko‘rsatish, hamma turdagi qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun ma’lum maqsadlarni ko‘zda tutadigan mintaqaviy dasturlar ishlab chiqiladi.
Dehqonchilik tizimi mineral va organik o‘g‘itlarni qo‘llashni ko‘zda tutadi. Kiritiladigan o‘g‘itlar dozasi ko‘paytirilgan sug‘oriladigan yerlarda o‘g‘itni yuqori darajada qoplash kuzatiladi. Qisqa muddatlarda qishloq xo‘jaligi ekinlari hosildorligini oshirish imkoni bo‘lgan intensiv texnologiyalarda ishlab chiqarish xarajatlari strukturasida o‘g‘it va o‘simliklarni himoya qilish vositalarining ulushi ortishi (masalan, paxta va g‘alla ekinlari bo‘yicha 1,5 dan 3,5 martagacha) ko‘zda tutiladi.
Hozirgi paytda o‘g‘itlar qiymati yuqorililigi bilan bog‘liq holda ularning qoplanishi normativdan 60% ni tashkil etadi, shu bois muhim masala optimal usullar va ularni kiritish muddatlari, ozuqa elementlari nisbati to‘g‘riligi muhim masala hisoblanadi.
O‘g‘itlashning pasayishi tuproqdan ozuqa moddalar to‘liq chiqmasligiga sabab bo‘ladi. Tuproqda chirindi va ozuqa moddlalarining defitsitsiz balansini yaratish uchun 1 ga shudgorlanadigan ekin maydoniga har yili 7-8 t organik modda zarur. Dehqonchilik tizimida urug‘chilik tizimi katta rol o‘ynaydi, chunki urug‘ning sifati past bo‘lsa, qishloq xo‘jalik mahsulotlari sezilarli darajada to‘liq bo‘lmaydi. Mamlakatimizda u yoki bu tuproq iqlimiga moslashtirilgan minglab nav va gibridlar yaratilgan va ishlab chiqarishga joriy etilgan. Biroq, urug‘chilikning yaxshi tashkil etilmaganligi, urug‘chilik xo‘jaliklari birinchi va ikkinchi ryeproduksiyadagi yaxshi urug‘lar bilan ta’minlanmaganligi tufayli rayonlashtirilgan sifatli urug‘larga talab to‘liq qondirilmayotir.