5-mavzu: Milliy ma’naviyatga mustamlakachilik va qaramlik sharoitidagi munosabatlar, ularning ijtimoiy oqibatlari Reja
Yüklə 0,53 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. O‘zbekiston xalqining milliy istiqlol uchun kurash tarixidan
|
5-mavzu: Milliy ma’naviyatga mustamlakachilik va qaramlik sharoitidagi munosabatlar, ularning ijtimoiy oqibatlari Reja: 1. O‘zbekiston xalqining milliy mustaqilligi tarixidan. 2. Xalqni milliy ma’naviy-ma’rifiy zaminlardan mahrum qilish- mustamlakachilik siyosatining asosiy maqsadidir. 3. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov asarlarida milliy ma’naviyatga mustamlakachilik va qaramlik sharoitidagi munosabatlar talqini. 4. Rossiya imperiyasi tomonidan Markaziy Osiyo xalqlariga yetkazilgan ma’naviy talofat va uning oqibatlari. Tayanch iboralar: mustamlakachilik, qaramlik, tobelik, mustamlakachilik siyosati, zo‘ravonlik, ruslashtirish siyosati, mustaqillik va ma’naviyat, vatanparvarlik, insonparvarlik, mustaqillik tafakkuri, milliy iftixor, milliy g‘urur, millatparvarlik. 1. O‘zbekiston xalqining milliy istiqlol uchun kurash tarixidan O‘zbek xalqi o‘z tarixiy taraqqiyoti davomida og‘ir va murakkab sinovlarni boshdan kechirgan. Markaziy Osiyo davlatlari joylashgan geografik kenglik, ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasi hududi doimo turli tashqi bosqinchi kuchlar diqqatini o‘ziga tortib kelgan. Chunki bu hudud Sharq bilan G‘arbni, Shimol bilan Janubning bog‘lanishida eng qulay chorrahada joylashgan bo‘lib, go‘zal va betakror tabiatga, serhosil tuprog‘i va yerosti boyliklariga ega. Buning natijasida yurtimiz hududi, shahar va qishloqlari juda ko‘p marta vayron etilgan, xalqimizning fidoyi farzandlari Vatan himoyasi yo‘lida qurbon bo‘lgan. Boyliklarimiz talangan, ajdodlarimiz tazyiq va ta’qib ostida yashagan. Xalqimizning Vatan mustaqilligi uchun olib borgan kurashi tarixiga nazar tashlar ekanmiz, uning og‘zaki ijodida mifologik obrazlar bilan birga afsonaviy qahramonlar obrazlari tasvirlanganligini ham kuzatish mumkin. Bu qahramonlar kishilarning osoyishtaligi va baxt-saodati uchun kurashib, fidokorlik ko‘rsatganlar. Chunonchi, To‘maris, Shiroq, Zarina, Rustam, Siyovush haqidagi xalq og‘zaki eposlarida vatanparvar va fidokor bahodirlarning monumental obrazlari yaratilgan. “To‘maris” eposida O‘rta Osiyo xalqlarining chet el bosqinchilariga, xususan, miloddan avvalgi VI asrda bu o‘lkaga bostirib kirgan Eron ahamoniylari shohi Kir II ga qarshi massaget qabilalarining qahramonona kurashi aks etgan. Kir II qo‘shini tor-mor etilib, uning o‘zi miloddan avvalgi 529 yilda jang maydonida o‘ldiriladi. Boshi tanasidan judo qilinib, qon bilan to‘ldirilgan meshga solinadi. Doro qo‘shinlariga qarshi turgan xalq qahramonining jasoratini aks ettirgan “Shiroq” eposi ham O‘rta Osiyo xalqlarining chet el bosqinchilariga qarshi qahramonona kurashini aks ettiradi. Vatanparvarlik va jasorat, Vatani va xalqining baxt-saodati yo‘lida fidoyilik qilishga shay, tayyor turish kabi yuksak ma’naviyatlilik sak qabilasining o‘g‘loni cho‘pon Shiroq timsolida gavdalangan. Yuqorida keltirilgan har ikkala xalq og‘zaki ijodi namunalari zamirida haqiqiy tarixiy dalillar yotadi. To‘maris va Shiroq xalq qahramonlari sifatida ahamoniylar tajovuziga qarshi kurashgan, o‘z xalqi, Vatani uchun jonini ham ayamaydigan buyuk va mislsiz mardlik hamda jasorat timsoli hisoblanadi. Miloddan avvalgi 329 yilda makedoniyalik Iskandar O‘rta Osiyo hududiga bosqinchilik yurishlarini uyushtirdi. Unga qarshi Spitamen boshchiligidagi so‘g‘diylar kurash olib boradi. Yozma manbalarda keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, Iskandar uchun Spitamen katta xavf tug‘dirganligi sababli, unga qarshi jiddiy tayyorgarlik ko‘radi. Miloddan avvalgi 328 yilda Spitamen Baqtriyada va Quyi Zarafshonda yunon-makedonlarga qarshi hujum boshlaydi, ammo bu janglar Spitamen qo‘shini uchun muvaffaqiyatsiz yakunlanib, Spitamen saklar bilan cho‘l hududlariga chekinishga majbur bo‘ladi va u yerdagi janglarda o‘ldiriladi. Spitamen boshchiligidagi kurash mag‘lubiyatga uchraganiga qaramasdan, Vatan mudofaasi hamda ozodligi uchun olib borilgan muqaddas kurash timsoli sifatida tariximiz sahifalarida muhrlanib qolgan. VII asrning oxiri – VIII asrning boshlarida arab bosqinchilari Movarounnahrni bosib oladilar. Bunda istilo va istibdodga qarshi kurash g‘oyalari yagona maqsad yo‘lida, masalan, Turon zaminini istilochilardan ozod qilish uchun bo‘lgan janglarda birlashtiruvchi g‘oya bo‘ladi. Xususan, Muqanna boshchiligidagi qo‘zg‘olon va uning ozodlik uchun kurash g‘oyalari istilochilarga qarshi kurashda mafkura vazifasini bajardi. XIII asr boshida O‘rta Osiyo hududiga Chingizxon boshchiligida mo‘g‘ullar bostirib kiradi. Ularga qarshi kurashgan qahramon amirlardan biri Xo‘jand hokimi Temur Malik bo‘lgan. Bir yarim oy davomida jon olib, jon berib Xo‘jand shahrini himoya qilgan. O‘t ichida qolgan shaharni ilojsiz tark etib, Sirdaryo o‘rtasida bir orolga joylashadi va dushmanga qarshi kurashishni davom ettiradi. Nihoyat, maxsus kemalar yasab, daryo oqimi bo‘ylab Xorazm tomon suzib ketadilar. Xalq qahramoni Temur Malikning bundan keyingi qahramonliklari Xorazm va ona yurtning boshqa hududlarini bosqinchilardan himoya qiluvchilar safida kechdi. 1221 yilning yozida mo‘g‘ullar Xorazmshohlar poytaxti Gurganchga hujum qilganda Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik singari sarkardalar xalq qasoskorlari bilan bir safda jang qildilar. Bu jangda otashnafas shoir, haqiqat va ma’rifat ilmi peshvosi Shayx Najmiddin Kubro benazir ibratdir. Mamlakat boshiga musibat tushganda 76 yoshli shayx o‘z muridlarini yovga qarshi kurashga ilhomlantirib turdi. Chingizxon dovrug‘i dunyoga ketgan shayx huzuriga elchi jo‘natib, unga o‘z yaqinlari bilan shaharni tark etishni taklif etadi. Shayx esa, tabiiyki, Chingizxon “marhamat”ini rad etib, uning elchisiga “Shu tuproqda tug‘ilibmiz, shu tuproqda o‘lamiz!”, – deb javob beradi. Ertasi kuni shayx Najmiddin Kubro o‘z shogirdlarini qurollantirib, mo‘g‘ullarga qarshi jangga boshlaydi. O‘zi ham qo‘lida qurol bilan dushmanga qarshi jang qiladi. Jarohatlangach, yiqilayotib dushman bayrog‘iga chang soladi. Jangchi mo‘g‘ullar jonsiz shayx qo‘lidan bayroqni ajratib ololmaganlar. Movarounnahrni bosib olish mo‘g‘ullar uchun oson kechmadi. Xorazmshohning to‘ng‘ich o‘g‘li Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik kabi Vatan himoyachilari so‘nggi nafaslarigacha dushmanga qarshi kurashayotgan xalqqa rahnamolik qildilar. Ular o‘zlarining botir jangchilari bilan o‘n yil davomida goh Movarounnahr, goh Afg‘on va Hind, goh Eron yoki Kavkazda paydo bo‘lib, mo‘g‘ullarga qaqshatqich zarbalar berishda davom etdilar. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida Movarounnahrda yuz bergan muhim vatanparvarlik jasoratlaridan yana biri – Mahmud Torobiy yetakchiligida istilochilarga qarshi ko‘tarilgan qo‘zg‘olon bo‘ldi. Qo‘zg‘olon 1238 yili Buxoro shahridan uch farsax uzoqlikda joylashgan Torob qishlog‘ida boshlandi. Qo‘zg‘olonga mo‘g‘ul bosqinchilarining kun sayin oshib borayotgan zulmi va askarining beboshligi sabab bo‘ldi. Lekin qo‘zg‘olonchilar yetarli darajada faollik va tashabbus ko‘rsata olmadilar. Qo‘zg‘olon boshqa shaharlarga tarqalmadi. Janglardan birida Mahmud Torobiy yaralanib, halok bo‘ladi. Mo‘g‘ullarga qarshi kurashlarning mag‘lubiyatga uchrashiga qaramay, bu kurashlar ularning zulmini kuchsizlantirishga xizmat qilgan. Movarounnahrni mo‘g‘ul istilochilaridan ozod etish, tobora parchalanib borayotgan mamlakatni birlashtirish, uning mustaqilligini ta’minlash, bosqinchilar zulmi ostida yildan-yilga nochorlashib, qashshoqlashib borayotgan xalq turmushini yaxshilash yo‘lida olib borilgan kurashlarga buyuk sohibqiron Amir Temur boshchilik qildi. 1370 yilda Amir Temur hokimiyat tepasiga kelgach, mamlakatda qayta tiklash ishlari, obodonchilik, sug‘orish tarmoqlarini barpo etish va ta’mirlash ishlariga katta e’tibor qaratdi. Turli toifalarga mansub mulk egalarini bir qo‘l ostida birlashtirdi. Davlat sarhadlarini dushmanlardan himoya etish maqsadida Mo‘g‘ulistonga yetti marta harbiy yurishlarni amalga oshirdi va g‘alabalarga erishdi. Movarounnahrning sharqiy va shimoliy hududlari daxlsizligini ta’minladi. Buning natijasida Movarounnahr markazlashgan, qudratli davlatga aylandi. Umuman olganda, Amir Temur davlatida sha’riy va insoniy qonunlar ustuvor, qudratli harbiy qo‘shin, inson, jamiyat manfaatlari ulug‘vor, mamlakatda tinchlik va barqarorlik ta’minlangan, davlatlararo ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy aloqalarning mustahkamlangan va qonun ustuvorligi ta’minlangan edi. O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek: “O‘zbekistonning bugungi ozodligini mustahkamlash davrida Amir Temur biz uchun buyuk davlat asoschisi sifatida qadrlidir. U davlat poydevorini qurgan, davlatning huquqiy asoslarini barpo etgan. Uning davlatchilik borasidagi fikrlari nafaqat o‘z davri, balki kelgusi avlodlar uchun ham katta ahamiyat kasb etadi”. Amir Temur vafotidan so‘ng temuriyzodalar o‘rtasida taxt uchun kurashlar markazlashgan davlatni parchalabgina qolmay, uni zaiflashtirdi. Natijada XVI asr boshlarida Dashti Qipchoq tomonidan ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati hukmdori Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon ko‘shinlari Movarounnahrni bosib oldi. Keyinchalik, Shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan davlati Buxoro xonligi deb atala boshlandi. XVIII asrga kelib esa O‘rta Osiyo hududi uchta (Buxoro, Xiva, Qo‘qon) xonlikka bo‘linib ketdi. Biroq, O‘rta Osiyo xonliklari o‘rtasidagi siyosiy hukmronlik uchun nizo va urushlar pirovardida mamlakatni inqirozga tushirdi. Bunday siyosiy vaziyatdan foydalangan Rossiya imperiyasi XIX asrning ikkinchi yarmida O‘rta Osiyo davlatlarini bosib oldi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi siyosiy mustaqilligini saqlab qolgan bo‘lsa-da, iqtisodiy nuqtai nazardan Rossiya imperiyasining protektorati ostida qolgan edi. Qo‘qon xonligi butunlay tugatilib, uning o‘rnida Turkiston o‘lkasi tashkil etildi. Rossiya imperiyasi istibdodiga qarshi mahalliy aholini tinimsiz noroziliklari xalq qo‘zg‘olonlari va harakatlari shaklida namoyon bo‘lib turdi. Xususan, 1892 yilgi Toshkent qo‘zg‘oloni, 1898 yilgi Andijondagi Madali Eshon qo‘zg‘oloni, XX asr boshlaridagi Nomoz Botir boshchiligidagi Samarqand viloyatidagi qo‘zg‘olonlar buning yorqin misolidir. 1916 yilda Turkistonda mustamlakachilik zulmining yanada kuchayishi, og‘ir iqtisodiy tanglik, ocharchilik va qashshoqlikning avj olishi sababli istibdodga qarshi xalq qo‘zg‘olonining yangi to‘lqini bo‘lib o‘tdi. Biroq, ko‘tarilgan ozodlik harakatlari tarqoq g‘oyaviy jihatdan birlashmagan bo‘lib, buning asosiy sabablaridan biri xonliklar o‘rtasidagi adovat, qarama-qarshilik va ziddiyatlar bo‘lgan. Shuning uchun ular osonlikcha bostirilar edi. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida jadidchilik harakati keng tus oldi. Mazkur harakatning taniqli namoyandalari Munavvarqori Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Ubaydulla Xo‘jaev, Polvonniyoz Hoji Yusupovlar mamlakatni inqirozli holatidan boshqaruv, din, maorif, madaniyat sohalarini isloh qilish yo‘li orqali olib chiqishga harakat qilgan. Jadidchilik O‘rta Osiyoning turli mintaqalarida turlicha kechgan bo‘lishiga qaramasdan, ularni yagona g‘oya, ya’ni mustaqillik uchun qurashish g‘oyasi birlashtirgan. Ular turli xil madaniy jamiyatlar, nashriyotlar, kitob do‘konlari, jamoatchilik kutubxonalari, yangi uslub maktablarini ochdilar. Jadidlar o‘zlarining ijtimoiy-siyosiy qarashlari bilan millat manfaatlarini himoya qilganlar. XX asrning 20-yillariga kelib O‘rta Osiyo hududida sovet hokimiyati o‘rnatilib, “yangi” mafkura – kommunistlar mafkurasi tarkib topdi. 70 yil davomida hukmron mustabid siyosat doirasida “g‘ayri inqilobiy” qarashlari uchun mahalliy ziyolilarga qarshi kurash olib borildi. 1930, 1950, 1980-yillardagi siyosiy qatag‘onlar to‘lqini yuzlab madaniyat, fan, adabiyot, siyosat arboblarining qurbon bo‘lishiga sabab bo‘lgan. XX asrning 70-80 yillarida sobiq Ittifoq iqtisodiyotining rivojlanish sur’ati tobora pasayib, buyruqbozlik boshqaruv usuli mamlakat rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda edi. Bundan tashqari, o‘zbek xalqining boy tarixi va madaniyatini, o‘lkaning o‘ziga xos noyob xususiyatlarini tushunmagan kommunistlar mahalliy xalqning urf-odatlari, an’analarini kamsitdilar. XX asrning 80-yillarida sobiq SSSRning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayotida inqirozli vaziyatlar keskinlashib borar edi. Natijada, Ittifoq tarkibidagi respublikalarni davlat mustaqilligini qo‘lga kiritishga qaratilgan intilishlari faollashib bordi. O‘zbekistonda mazkur jarayonlar 1989 yil 21 oktabrda o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, 1990 yil 24 martda Prezidentlik lavozimining ta’sis etilishi, shuningdek, 1990 yil 20 iyunda “Mustaqillik Deklaratsiyasi”ni qabul qilishda o‘z ifodasini topdi. Xususan, “Mustaqillik Deklaratsiyasi”da umumbashariy qadriyatlar va demokratiya tamoyillariga asoslanib davlat suvereniteti e’lon qilindi. 12-moddadan iborat mazkur Deklaratsiyaning 1-moddasida: “O‘zbekistonning demokratik davlat mustaqilligi respublikaning o‘z hududida barcha tarkibiy qismlarini belgilashda va barcha tashqi munosabatlarda tanho hokimligidir”, - deb belgilab qo‘yildi. Mazkur tarixiy voqea O‘zbekistonning ham siyosiy, ham iqtisodiy mustaqilligini tasdiqlab berdi. 1991 yil 31 avgustda respublika Oliy Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov Davlat mustaqilligini e’lon qildi. 1 sentabr Mustaqillik kuni deb belgilandi. Shuningdek, Oliy Kengashda “O‘zbekiston Respublikasining Davlat mustaqilligi asoslari to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilindi. 17-moddadan iborat ushbu qonunning birinchi moddasida: “O‘zbekiston Respublikasi o‘z tarkibidagi Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan mustaqil, demokratik davlatdir”, - deb belgilab qo‘yildi. Davlat mustaqilligi to‘g‘risidagi mazkur hujjatlar o‘zbek xalqining asriy orzusini ro‘yobga chiqqanligining huquqiy ifodasi bo‘ldi. O‘zbekiston mustaqil ichki va tashqi siyosat yuritish, xalqimiz uchun o‘z taqdirini o‘zi belgilash, o‘zlari uchun munosib taraqqiyot yo‘lini tanlash imkoniyatini yaratdi. 1991 yil noyabrda bo‘lib o‘tgan Oliy Kengashning VIII-sessiyasida Davlat mustaqilligi bo‘yicha referendum o‘tkazish masalasi ko‘rib chiqildi. Mazkur sessiyada 1991 yilning 29 dekabrida Davlat mustaqilligi to‘g‘risida referendum o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Referendumda ovoz berish byulleteniga: “O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi tomonidan e’lon qilingan O‘zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligini ma’qullaysizmi?” savoli qo‘yilgan edi. Umumxalq referendumida jami 9898707 ta, ya’ni saylovchilarning 94,1% qatnashib, ulardan 98,2% O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligini ma’qullab ovoz berdi. Shu tariqa davlat mustaqilligi xalq tomonidan ma’qullandi. Yüklə 0,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|