Seçkilərə dair qanunvericiliyin analizi: beynəlxalq normalar, problemlər və perspektivlər
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Seçkilərə dair qanunvericiliyin analizi: beynəlxalq normalar, problemlər və perspektivlər 1 Müəllif Heyəti : Ələsgər Məmmədli, Akif Qurbanov, Səməd Rəhimli Redaktor: Şəmşad Ağa Korrektor: Idris Hüseynov Kitab Demokratik Təşəbbüslər İnstitutunun (IDI) apardığı araşdırmalar əsasında tərtib olunub. IDI araşdırmanın aparılmasına və nəşrin ərsəyə gəlməsinə töhvə verən hər kəsə dərin təşəkkürünü bildirir. M əlumatlardan istifadə edərkən IDI -yə istinad etmək zəruridir. © Demokratik Təşəbbüslər İnstitutu 2 Xülasə Hakimiyyət qollarının formalaşmasında seçkilərin bir vasitə olmaqdan çıxma təhlükəsi, siyasi tərəflərin seçkilərə etimadının olmaması, habelə cə- miyyətin demokratiyaya, o cümlədən onun əsas elementi olan seçkiyə inam- sızlığının dərinləşməsi bu araşdırmaya səbəb olan amillərdir. Müstəqil Azərbaycan Respublikasında son 24 ildə cəmi 21 dəfə seçki və referendum keçirilmişdir. 4 dəfə Milli Məclisə, 6 dəfə Prezident kürsüsünə, 4 dəfə bələdiyyə seçkiləri və 5 dəfə referendum keçirilmişdir. Bu seçki və referendumların nəticələri analiz edilmiş, 08 iyun 1992-ci il Prezident seçki- lərindəki nəticə (59.4%) istisna olmaqla, sonrakı 5 prezident seçkilərində seçilən prezidentin lehinə verilən səslərin ortalaması 85,5%, son 5 referen- dumda hökumətin qəbul etmək istədiyi məsələlərin lehinə verilən səslərin miqdarı 89,76%, Milli Məclisdəki və bələdiyyələrdəki balans da təxminən 90%-dən çox iqtidarın mənafelərini müdafiə edən şəxslərin təmsilçiliyi ilə formalaşmışdır. Parlamentdə səsvermələrin nəticələrinə analiz edildiyində son 20 səsvermədə məsələlərin lehinə verilən səslərin ortalaması 99%, əl- eyhinə verilən səslərin ortalaması 0,68%, bitərəf qalanlar isə 0,31% olmuş- dur. Bunlar demokratik ortamda alınması mümkün olmayan nəticələrdir. Müqayisə üçün ABŞ-dakı son 5 prezident seçkilərində seçilən prezidentlə- rin aldığı səslərin ortalama nəticəsi 53,22% təşkil edir. Fransada son 3 prezident seçkilərində prezident seçilən şəxslərin ilk turda aldıqları səs orta- laması 41,56% miqradında olub. Türkiyənin son 5 Parlament və digər yerli seçkilərinin nəticələrinə baxdıqda, parlamentdə çoxluğu əlində tutub, höku- mət quran tərəfin aldığı səs ortalaması 42% keçmir. Avtoritar rejim kimi xarakterizə edilən Rusiya Federasiyasında belə, son 5 prezident seçkilərində prezident seçilən şəxslərin aldıqları səs ortalaması 62,26% olmuşdur. Araşdırmada əsas istiqamətləri bunlardır: • Konstitusion seçki sistemi ilə bağlı problemlər; • Seçki Məcəlləsində və əlaqəli qanunlarda olan problemlər; • MSK-nın sənədlərində olan problemlər; • Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin müəyyən etdiyi problemlər; 3 Araşdırmada Konstitusion seçki sistemi ilə bağlı problemlərı belə sıralanmışdır: • Azərbaycan Konstitusiyasında siyasi partiyaların yerinin olmaması; • Milli Məclisin formalaşmasında, sadəcə, majoritar sistemdən istifa- də edilməsi və siyasi partiyaların rolunun məhdudlaşdırılması; • Konstitusiyada əvvəllər mövcud olan Prezident seçkilərində bir şəx- sin 2 dəfədən çox seçilməsini əngəlləyən normanın qaldırılması; • Seçkilərin, sadəcə, hüquq kimi nəzərdə tutulması, vəzifə olaraq mü- əyyən edilməməsi; • Məhkəmə hakimiyyətinin ələbaxımlılığı. Araşdırmada Seçki Məcəlləsində olan önəmli problemlər kimi bun- lar müəyyən edilmişdir: • Seçki Məcəlləsində olan müddətlərın qısa olması; • Seçki komissiyalarındakı balansın olmaması və tək tərəfin praktik dominantlığı; (komissiyaların tərkibinin formalaşdırılması prosedu- rasının ədalətsiz olması); • Seçici qeydiyyatı problemləri, namizədlərin irəli sürülməsi və qeydiyyatı prosesindəki mürəkkəbliklər; • Seçkiqabağı təşviqatın problemləri: - Sərbəst toplaşmaq hüququnun istifadəsindəki problemlər; - Kütləvi İnformasiya vasitələrində təşviqat; • Seçkilərdə müşahidəçilərin qeydiyyatı və fəaliyyətindəki maneələr; • Seçki şikayətlərinə baxılmanın problemləri. • Araşdırmada Seçki komissiyası protokolunun doldurulması (izahedi- ci təlimat); • Exit-poll; • Seçki komissiyalarında şikayətlərin araşdırılmasına dair sənədlər; • Seçkiqabağı təşviqata nəzarətə dair sənədlər; • Veb-kamera; Araşdırmada Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin çıxardığı qə- rarların və baxdığı işlərin müəyyən etdiyi problemlər bunlardır: • Hər seçkidə AİHM-ə gedən şikayətlərin həddən artıq çox olması; • AİHM-in qərarlarının hər birində pozuntuların müəyyən edilməsi; 4 • Hökumətin qərarların icrasındakı yanaşmasında mövcud olan prob- lemlər; • AİHM-nin və AŞNK-nin tövsiyələrinə münasibət. Araşdırma yuxarıdakı problemləri yerli qanunvericilik, beynəlxalq hüquq normaları, öhdəliklər və tövsiyələr baxımından geniş şəkildə tədqiq etmiş və hər istiqamət üzrə konkret təkliflər irəli sürmüşdür. Təkliflər kitabın sonun- da hər bir istiqamət üzrə ayrıca verilmişdir. Konstitusion seçki sistemi ilə bağlı nəzərdə tutulan təkliflər bunlardır: • Azərbaycan Konstitusiyasına yeni “siyasi partiyalar” maddəsinin əlavə edilməsi; • Azərbaycanda Milli Məclisə mövcud seçki sistemi dəyişməli, majori- tar sistemdən proporsional seçki sisteminə keçməli; • Milli Məclisdəki yerlərin sayı, parlamentin funksiyası nəzərə alına- raq, 200 nəfərədək çıxarılmalı; • Prezident seçkilərində bir şəxsin 2 dəfədən çox seçilməsi qadağan edilməli; • Cəmiyyətdə demokratik vərdişləri təşviq etmək üçün seçkilərdə işti- rak sadəcə hüquq yox, həm də vəzifə kimi müəyyən edilməli; • Məhkəmələrin müstəqilliyi təmin edilməli. Məcəllə və əlaqəli qanunlarla bağlı təkliflər • Seçki Məcəlləsinin və əlaqəli qanunların yenidən nəzərdən keçiril- məsinin obyektiv səbəbləri çoxdur və cəmiyyətdə, siyasi tərəflər ara- sında ictimai konsensusun, siyasi etimadın yaradılması, demokrati- yanın təməli hesab edilən azad və ədalətli seçkiyə inamın bərpası bunu zəruri edən başlıca amillərdəndir. Odur ki, Məcəllə və əlaqəli qanunlar yenidən nəzərdən keçirilməli, aşağıdakı istiqamətlərdə və mahiyyətdə dəyişikliklər, yeniliklər gətirilməlidir. Seçki Məcəlləsində müddətlər • Seçki Məcəlləsi qəbul edildiyi zaman mövcud olan müddətlər yeni- dən bərpa olunmalıdır. Xüsusilə, təşviqat müddəti üçün nəzərdə tutu- lan müddət 45 gündən az olmamaqla müəyyən edilməlidir. 5 Seçki komissiyalarının tərkibinin formalaşdırılması • Bütün səviyyələrdəki seçki komissiyalarının tərkibi və seçki komissi- yalarındakı vəzifələr (sədr, müavin, katib) əsas siyasi tərəflərin iqti- dar (və onu dəstəkləyən) tərəflə bütün siyasi proseslərdə iqtidarın qarşısında duran müxalifət (vəya onun birliyi) bərabər təmsiliçiliyi əsasında balanslaşdırılmış qaydada yenidən təşkil olunmalıdır. Seçici qeydiyyatı • Vətəndaşların vahid elektron qeydiyyat reyestirindən MSK-nın bir- başa istifadə imkanı tanınmalıdır. • Həqiqi hərbi xidmətdə olan şəxslərin, habelə azadlıqdan məhrum- etmə yerlərində cəza çəkən şəxslərin səsvermə hüququ müvəqqəti məhdudlaşdırılmalıdır. • Referendumda, prezident seçkilərində, parlament seçkilərində və bə- lədiyyə seçkilərində azı 50% seçicinin iştirak senzi tələb edilməlidir. Namizədlərin irəli sürülməsi və qeydiyyatı prosesi • Prezident, parlament və bələdiyyə seçkilərində siyasi partiyalar və siyasi partiyalar bloku tərəfindən irəli sürülən namizədlərin qeydiy- yatı siyasi partiyalar və siyasi partiyalar blokunun qərarı ilə təsdiq edilən namizədlərin siyahısı əsasında aparılmalıdır. Siyasi Partiya- ların Ədliyyə Nazirliyində olan reyestr məlumatlarından Mərkəzi Seçki Komissiyası (MSK) birbaşa istifadə edə bilməli, tərəflərdən hər hansı qeydiyyat sənədləri tələb olunmamalıdır. • Namizədlərin dəstəklənməsi üçün imza əvəzinə namizədi dəstəkləyən seçici sadəcə fərdi identifikasiya nömrəsini (FİN) qeyd etməli, beləliklə, şəxsin öz razılığı kimi FİN yetərli olmalıdır. Ayrıca, elektron imzanın tət- biqi imkanları genişləndirilməli, namizədin online formada dəstəklənmə- si platforması www.e-gov.az sistemi çərçivəsində yaradılmalıdır. • Prezident seçkilərində namizədin müdafiəsi üçün seçici dəstəyi heç bir kvota olmadan toplanmalı, seçicilər eyni zamanda birdən çox na- mizədin namizədliyini dəstəkləyə bilməlidir. Parlament və bələdiyyə üzləri seçkilərində də birdən çox namizədin bir seçici tərəfindən dəs- təklənməsi yolu açılmalıdır. 6 • Namizədlərin qeydiyyatı üçün sənədlərin düzgünlüyünü yoxlayan işçi qrupunun tərkibi müstəqil ekspertlərdən ibarət təşkil edilməli, ko- missiya üzvlərinin bu qrupda iştirakı qadağan edilməli, qeydiyyat- dan imtinanın əsasları konkret olmalı və qeydiyyatın alternativ vari- antı kimi qeydiyyat depoziti təkrar tətbiq olunmalıdır. • Seçici imzalarının düzgünlüyünün yoxlanılması absurd olduğundan, bu Məcəllədən çıxarılmalı, sadəcə FİN-lərin yoxlanması prosedurası mövcud olmalıdır. Seçkiqabağı təşviqata dair müddəalar: S ərbəst toplaşmaq hüququnun istifadəsi • Seçki təşviqat matreallarının, plakatların paylanması, yerləşdirilmə- si tamamilə sərbəst olmalı, texniki tənzimləmələr təməl seçki hüqu- qunu məhdudlaşdırmamalıdır; • İnsanlar dinc toplandıqları müddətcə, cəmiyyətə təhlükə törətmədik- lərindən onların yüksək miqdarda cərimələnməsi, məcburi işlərə cəlb edilməsi və azadlıqlarının məhdudlaşdırılması yolverilən olma- malı, İXM-nin sanksiyası 2012-ci ildə mövcud olan əvvəlki səviyyəyə endirilməlidir; • Təşviqat zamanı inzibati resurslardan istifadə yolu birmənalı olaraq bağlanmalı, qeydə alınmış namizədlər vəzifədə olsalar belə, vəzifələ- rinə görə qanunvericiliklə onlara tanınmış imtiyazlardan, imkanlar- dan mərhum edilməli, bütün namizədlərin bərabərliyi təmin edilmə- li,seçkilərə start verildiyi andan etibarən, vətəndaşın səslərinə təsir edə bilən təmir, tikinti, abadlaşdırma, qurğuların qurulması, və s. ki- mi fəaliyyətlər qadağan edilməli, qəza halları istisna olmaqla yerli büdcələrdə nəzərdə tutulan bu kimi xərcləmələrin seçkiyə start veril- diyi gündən səsvermələrin nəticəsinin elan olunduğu günədək olan dövrdə nəzərdə tutulması qadağan edilməlidir. Kütl əvi İnformasiya vasitələrində təşviqat • KİV-də pulsuz təşviqat üçün 60 dairədə namizədin qeydiyyata alın- masını tələb edən, habelə digər məhdudlaşdırıcı normalar ləğv edil- məlidir; 7 • Dövlət büdcəsindən maliyyələşən bütün KİV-lər seçki prosesində ödənişsiz efir vaxtı ayırmalıdır; • Təşviqat zamanı hər bir televiziya və radio üçün ödənişsiz efir vaxtı gündəlik 1 saatdan az olmamalı və ancaq prime-time zamanı nəzər- də tutulmalıdır(TV-lər üçün 19:00-23:00 arası, radiolar üçün 18:00- 21:00 arası); • Özəl televiziyalarda, ictimai və dövlət yayımçılarında ödənişli efir vaxtının minimum limiti olmalı, təşviqat saatları əsasən prime-time- da olmaqla digər saatlarda da olmalı və qiymətin üst həddi həmin qurumun son ay reklamları analiz edilərək ən aşağı kommersiya reklam qiymətindən aşağı müəyyən edilməlidir; • Dövrü mətbuat orqanlarında, “online” resurslarda, saytlarda və di- gər KİV-lərdə müəyyən olunan ən yüksək ödəniş qiyməti ən aşağı kommersiya reklamı qiymətindən aşağı müəyyən edilməlidir; • Seçkilərə start verilən gündən etibarən bütün tele-radiolarda, döv- rü-mətbuat orqanlarında, digər KİV resurslarında xəbərləmə siyasə- tində “seçki dövrü” qaydaları tətbiq edilməli, iqtidar və müxalifət tə- rəflərinə xəbərlərdə bərabər yer ayrılmalıdır; • Təşviqat prosesində balansı təmin etmək məqsədi ilə qarşı tərəflərin bərabər formalaşdırdığı mətbuat qrupu nəzarət funksiyası həyata keçirməlidir; • Qaydaları pozan media qurumlarına yüksək cərimələr tətbiq edil- məli və əgər cərimələrdən sonra yenidən qaydalara əməl etməzlərsə, səsvermə gününün sonunadək müvəqqəti olaraq həmin qurumun ya- yımı, nəşri dayandırılmalıdır. Seçkilərdə müşahidəçilərin qeydiyyatı və fəaliyyəti • Müşahidəçi səsvermə günü istədiyi vaxt müvafiq seçki məntəqəsinin səsvermə otağında olmaq, fotoaparatdan, diktofon və video kamera- dan, ağıllı telefondan habelə digər müasir texnologiyadan istifadə etməlidir. Müşahidəçilərin müşahidə zamanı həmin texniki vasitələr- dən istifadə edərək əldə etdikləri materialla qanuni yolla əldə olun- muş sübut hesab edilməli, bu haqda Mülki Prosessual Məcəlləsinə və cinayət prossesual məcəlləsinə müvafiq düzəlişlər edilməlidir. Müşa- hidə kameralarının görüntüləri də qeyd-şərtsiz məhkəmələr üçün qa- 8 nuni yolla əldə edilmiş sübut hesab edilməli, istənilən mübahisə za- manı bu görüntülər həlledici olmalıdır; • Müşahidəçinin pozuntuya dair tərtib etdiyi aktın hüquqi qüvvəsi baş- qa şəxslərin iradəsinə bağlanmamalı, birbaşa sübutlardan biri kimi qiymətləndirilməlidir; • İctimai birliklərin müşahidə aparması üçün heç bir şərt olmamalı, nizamnamələrində belə bir şərtin olması tələb edilməməlidir. MSK tərəfindən qəbul olunmuş normativ xarakterli aktlarda dəyi- şiklik üçün aşağıdakı təkliflər nəzərdə tutulub. Seçki komissiyas ı protokolunun doldurulması • İzahlarda qeyd olunan uyğunsuzluqlar aradan qaldırılmalı, Seçki Məcəlləsinin tələbləri və beynəlxalq qurumların müvafiq tövsiyyələri yerinə yetirilməlidir. Exit-poll • Exit pollun keçirilməsinə dair bütün normalar Məcəllədən çıxarılma- lı, istənilən ictimai qurumun istənilən məntəqə və dairə ərazisində exit-poll keçirilməsi sərbəst olmalıdır. Bu seçki prosesinə ictimai nə- zarət xarakteri daşıdığına görə MSK-dan razılıq alınması absur- ddur. Seçki komissiyalar ında şikayətlərin araşdırılması • Seçki şikayətlərinin tərtib edilməsi və verilməsi qaydaları sadələşdi- rilməli, şikayətlərin tərtibi hüququ pozulan hər kəs üçün əlçatan ol- malıdır; • Daha öncə beynəlxalq qurumların tövsiyə etdiyi kimi şikayətlər üzrə ekspert qruplarının tərkibinin yenidən nəzərdən keçirilməli və şika- yətləri obyektiv araşdıra biləcək müstəqil hüquqşünaslardan ibarət Qruplar yaradılmalıdır. Şikayətlərin bir neçə ekspertdən ibarət qrup tərəfindən baxılmasını təmin etmək üçün müvafiq prosedurlara əla- vələr edilməlidir. Şikayətçilər ekspert qrupu tərəfindən araşdırılma 9 prosesinə dəvət olunmalıdılar ki, öz şikayətləri təqdim və qrup tərə- findən dəlillərin müzakirəsində iştirak edə bilsinlər. Ekspert qrupu tərəfindən keçirilən araşdırılma prosesi müşahidəçilər üçün açıq keçirilməlidir; • Şikayətlərin araşdırılması üçün 3 günlük müddətin əlavə olaraq da- ha 3 gün müddətində artırılması qaydası ləğv edilməlidir; • 3 günlük şikayət vermə müddəti keçməsinə baxmayaraq şikayətçinin obyektiv əsasları olduqda müddət məhkəmə qaydasında olduğu kimi bərpa olunmalıdır; • Şikayətlərinin araşdırılması və araşdırmadan yayınmaya, habelə şi- kayətin araşdırılması üzrə qanunla üzərinə düşən vəzifələri tam yeri- nə yetirməməyə görə cinayət məsuliyyəti müəyyən olunmalıdır; • Şikayətçinin öz təqsiri və könüllü imtinası istisna olmaqla, şikayətçi- nin şikayətin araşdırılmasında iştirak etməməsi həmin şikayət üzrə qərarın ləğvi üçün əsas hesab edilməlidir; • Seçki hüquqlarının pozulmasına görə inzibati xəta və cinayət hesab edilən əməllərə görə sanksiyalar sərtləşdirilməlidir, həmçinin bu əməllərə görə məsuliyyətin labüdlüyü təmin edilməlidir; • Seçki iştirakçılarının inzibati xəta yaradan seçki hüquq pozuntula- rından yerli məhkəmələrə şikayət imkanları genişləndirilməli, bu po- zuntular üzrə icraat sadələşdirilməli və çevik olmalıdır; • Nəticələrin Konstitusiya Məhkəməsinə göndərilməsindən əvvəl şika- yət vermək müddətinin başa çatmasını təmin etmək məqsədilə Seçki Məcəlləsinə əlavələr edilməlidir və Konstitusiya Məhkəməsi şikayət- lər üzrə müddətlər başa çatmadan və bütün şikayətlər üzrə qərarlar verilmədən nəticələri təsdiq etməməlidir. • Seçkilərin nəticələrinin etibarsız hesab edilməsinə dair normalar konkretləşdirilməli və seçkilərin nəticələrinin Konstitusiya Məhkə- məsi tərəfindən təsdiqlənməsi qaydası ləğv edilməlidir Seçkiqabağı təşviqata nəzarət • Seçkidə iştirak edən tərəflərin bərabər formalaşdırdığı mətbuat qru- pu KİV-də təşviqatla bağlı nəzarət funksiyası həyata keçirməlidir; • Müraciətçilər mətbuat qrupu tərəfindən araşdırılma prosesinə dəvət olunmalırdılar ki, öz şikayətlərini təqdim və qrup tərəfindən dəlillə- 10 rin müzakirəsində iştirak edə bilsinlər. Mətbuat qrupu tərəfindən keçirilən araşdırılma prosesi müşahidəçilər üçün açıq keçirilməlidir. • Mətbuat qrupunun sayı, formalaşdırılması qaydası və iş prinsipi Ko- missiyanın aktında aydın göstərilməlidir. Veb-kamera • Aşkarlığın geniş təmin edilməsi və seçkilərə ictimai inamın daha da artırılması məqsədilə quraşdırılmış veb-kameraların videoyazıları- nın seçkidə iştirak edən bütün tərəfləri üçün asan əlçatıçmlı olması və şikayətlərin obyektiv araşdırılması üçün sübut növü kimi istifadə edilə bilməsi qaydalarda dəqiq ifadə olunmalıdır. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi Araşdırmada İnsan Hüquqları üzrə Avropa Məhkəməsinin seçki hüququ- nun pozuntusu ilə bağlı qəbul etdiyi Qərarlar geniş analiz edilmiş, pozuntu- lar müxtəlif parametrlərə görə qruplaşdırılmışdır. AİHM-nin qərarlarında önə çıxan qanunun keyfiyy əti, məhkəmələrin məsələlərə peşəkar yanaşma- yaraq, verdiyi q ərarları əsaslandırmaması, prosessual pozuntulara yol verm əsi xüsusilə qabardırılıb. AİHM-in qərarlarında seçki pozuntularına iki instansiyada - Seçki komissiyalar ında və Məhkəmə instansiyalarında yol verildiyi təsdiq edilmişdir. Araşdırmada AŞ Nazirlər Komitəsi tərəfindən verilmiş tövsiyələrə yer verilmiş, Seçki komissiyalar ında həyata keçirilmiş islahatlar v ə aparılmış təlimlər, xüsusilə ekspertlər qrupunun formalaşdı- r ılması komissiyalar qarşısında prosedurunun müstəqilliyi, şəffaflığı və hüquqi keyfiyy əti beynəlxalq tələbləri ödəmədiyi vurğulanmış, yeni addım- ların atılmasının zəruriliyi qeyd edilmişdir. Məhkəmə nəzarətinin səmərəliliyi məsələsi ilə əlaqədar Nazirlər Komitə- sinin təəssüf hissi keçirdiyi, nəzərdə tutulmuş məqsədlərə nail olunmadığı, islahatların səmərəliliyinin praktikada nümayiş etdirilməli olduğu nəzərə çatdırılmışdır. 11 I Hissə Konstitusion seçki sistemi, Seçki Məcəlləsi və əlaqəli qanunlara baxış, problemlər və təkliflər Azərbaycan Respublikası müstəqilliyini elan etdikdən sonra 1995-ci il Konstitusiyası ilə yeni siyasi sistemini müəyyənləşdirdi. Bu sistemə görə Azərbaycan Respublikasında dövlət hakimiyyətinin yeganə mənbəyi Azər- baycan xalqıdır. Xalq suverenliyindən istifadə etməklə sərbəst və müstəqil öz müqəddəratını həll etmək və idarəetmə formasını müəyyən etmək hüqu- quna malikdir. Azərbaycan xalqı öz suveren hüququnu bilavasitə ümumxalq səsverməsi - referendum və ümumi, bərabər və birbaşa seçki hüququ əsasın- da sərbəst, gizli və şəxsi səsvermə yolu ilə seçilmiş nümayəndələri vasitəsi ilə həyata keçirir. Konstitusiyaya əsasən hakimiyyət bölgüsü mövcuddur. Hakimiyyətin qa- nunverici qolu Milli Məclis, İcra hakimiyyətinin başı Prezident, habelə yerli özünüidarə instutuları olaraq bələdiyyələr yalnız seçki yolu ilə formalaşır və məhdud müddət çərçivəsində funksiyalarını həyata keçirir. Hər 5 ildən bir bu qurumlara seçkilər yenilənməli, demokratik və azad seçkilər yolu ilə bu qurumların təmsilçiləri xalqdan mandat almalıdır. Xalqın və onun qurduğu dövlətin konstitusiya ilə müəyyən olunmuş taleyüklü məsələləri də zərurət olduqda ümumxalq səsverməsi - referendum ilə xalqın rəyinə təqdim edil- məli və ancaq xalq tərəfindən qəbul edilməlidir. 1995-ci il Konstitusiyanın qəbul edildiyindən bu yana keçən 20 ildə Azərbay- canda hər 5 ildən bir olmaqla 3 dəfə Milli Məclisə (05 noyabr 2000, 06 noyabr 2005, 07 noyabr 2010-cu illər) 4 dəfə Prezident kürsüsünə, (11 oktyabr 1998, 15 oktyabr 2003, 15 oktyabr 2008 və 09 oktyabr 2013-cü illər) 4 dəfə bələdiyyə üzvlüyünə (1999, 2004, 2009, 2014-cü illər) seçkilər keçirilmiş, Konstitusiyanın özünün qəbul edildiyi referendum da daxil olmaqla 3 dəfə də (12 noyabr 1995, 24 avqust 2002, 18 mart 2009-cu il tarixli) referendum keçirilmişdir. Ümumiy- yətlə, 1991-ci il 18 Oktyabr Müstəqilliyin elan edilməsindən Konstitusiyanın qə- bul edilməsinə qədər keçən 4 ildə 2 dəfə referendum (29 dekabr 1991-ci ildə müstəqillik aktının qəbul edilməsi və 29 avqust 1993-cü ildə prezident Elçibəyin səlahiyyətlərinin əlindən alınması), 2 dəfə Prezident (08 iyun 1992-ci il, 3 ok- tyabr 1993-cü il) və 1 dəfə də Milli Məclisə (12 noyabr 1995-ci il) seçkilər keçirilmişdir. Beləliklə, müstəqil Azərbaycan Respublikasında ölkə konstitusiya- sının qəbulundan bu yana 16 dəfə olmaqla cəmi 21 dəfə seçkilər və referendum- lar keçirilmişdir. 1992-ci il Prezident seçkilərindəki nəticə (59.4%) istisna olmaqla, sonra- kı 5 prezident seçkilərində seçilən prezidentin lehinə verilən səslərin ortala- 12 ması 85,5%, son 5 referendumda hökumətin qəbul etməsini istədiyi məsələ- nin lehinə verilən səslərin miqdarı 89,76% olmuş, Milli Məclisdəki balans da təxminən bu miqdarda hökumətin lehinə formalaşmışdır. 85-90%-lik nəticələrin demokratik və plüralist cəmiyyətlərdə azad və ədalət- li seçkilərin mövcud nəticəsi kimi qeydə alınması demək olar ki, heç zaman müşahidə edilmir. Odur ki, ölkəmizdə hər seçkidən, referendumdan sonra nəti- cələr istər yerli, istərsə beynəlxalq ictimaiyyətin seçki peşəkarları, müşahidə missiyaları, azad media qurumları tərəfindən birmənalı qarşılanmamaqda, tən- qidə məruz qalmaqdadır. Bu səbəbdən də seçkilərdə iştirak edən tərəflərdən özünü əsas müxalifət kimi təqdim edən və hökumətin siyasətinə müxalif olan yerli siyasi oyunçular və tərəfsiz beynəlxalq müşahidə missiyaları bütün seçki- lərdən, səsvermədən sonra nəticələrin formalaşmasındakı rəqəmlərə birmənalı yanaşmamış, seçkinin nəticələrini qeyd-şərtsiz qəbul etməmişdir. Məsələni obyektiv prizmadan qiymətləndirməyə çalışdıqda, bu yanaş- manın müəyyən haqlı arqumentlərini görmək mümkündür. Azad, demokra- tik ölkələrdəki seçkilərin nəticələrində bir tərəfin əzici üstünlüyü demək olar ki, son 20-30 ildə müşahidə edilməməkdədir. Belə ki, Türkiyənin son 5 Par- lament və digər seçkilərinin nəticələrinə baxdıqda, parlamentdə çoxluğu əlində tutub, hökumət quran tərəfin aldığı səs ortalaması 42% keçmir. ABŞ- dakı son 5 prezident seçkilərində seçilən prezidentlərin aldığı səslərin ortala- ma nəticə 53,22% təşkil edir. Fransada son 3 prezident seçkilərində prezident seçilən şəxslərin ilk turda aldıqları səs ortalaması 41,56% miqra- dındadır. Hətta tam demokratik təsisatları formalaşmayan və avtoritar rejim kimi qiymətləndirilən Rusiya Federasiyasında son 5 prezident seçkilərində prezident seçilən şəxslərin aldıqları səs ortalaması 62,26% olmuşdur. Bu mənzərə ölkəmizdə hər seçkilər öncəsi və sonrası ən aktual problem kimi seçki sistemini, seçki qanunvericiliyini, onun ədalətsizliyini və demok- ratik prinsiplərə uyğun olmamasını, habelə demokratik seçki keçirilməməsi- ni problem kimi gündəmə gətirir. Cəmiyyət olaraq biz ortaq bir məxrəcə gələ bilməli, ölkəni tənqid hədəfi- nə tuş gətirən seçki sistemimizə və onun qanunvericilik bazasına yeni baxış sərgiləməli, hər kəsin qəbul edib, üzərində anlaşa biləcəyi ədalətli, balanslı, demokratik prinsiplərə sayğılı, kənar müdaxilələri minumalizə edən bir seçki sistemi və qanunvericiliyi formalaşdıra bilməli, ədalətli, hüquqa uyğun və siyasi tərəflərin iştirakçılığını mümkün edən seçki və referendumlar keçi- rə bilməliyik. Bunun üçün seçki sistemimiz və qanunvericiliyimiz yeniliyə açıq olmalı, siyasi tərəflər də sistemi təkmilləşdirməyə və yeniləməyə getməyə hazır olmalıdır. 13 I. Konstitusion seçki sistemi ilə bağlı problemlər Azərbaycanda 24 avqust 2002-ci ildə Konstitusiyaya edilən dəyişikliklə seçki sisteminə ilk dəyişiklik gətirildi. Bu vaxta qədər tətbiq olunan majori- tar və proporsional sistemlərin majoritar ağırlıqlı qarışıq seçki sistemi, tam majoritar sistemə keçidlə nəticələndi. Milli Məclisdəki 125 deputat yerinin 100 deputatın bir seçki dairəsindən bir nəfər olmaqla majoritar qaydada, qa- lan 25 yerin tək seçki dairəsi olmaqla, proporsional seçki qaydasında seçil- məsi qaydası ləğv edilərək, bütün deputat yerlərinin hər birinin bir dairədən majoritar qaydada seçilməsi mənimsənildi. Bu sistemin gəlişi yenicə müstəqillik qazanmış gənc ölkənin demokrati- yasına ağır zərbə kimi qiymətləndirilə bilər. Demokratik siyasi sitemin qu- rulmasında siyasi təşkilatlanmanın rolu danılmazdır. Siyasi təşkilatlanma si- yasi partiyalar vasitəsi ilə mümkün olur. Siyasi partiyalardakı fəaliyyət, əslində, daha böyük bir təşkilat olan dövlət sistemi üçün də siyasi kadrların hazırlanmasında müstəsna rol oynayır. Siyasi partiyaların sıralarında siyasi hazırlığın keçilməsi, dövlət idarəetmə sisteminə hazırlanmanın da başlanğı- cıdır. Əgər siyasi partiyaların siyasi sistemdə hüquqi yeri olmazsa, kollektiv siyasi fəaliyyətə meyl yox olar və fərdi insiativlər ön plana keçər. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda siyasi partiyalara rəğbət, onların sıralarında birləşmə tendensiyası məhz 2002-ci il seçki sisteminin dəyişdirilməsi və siyasi parti- yalar üçün önəmli əhəmiyyəti olan proporsional sistemin ləğv edilməsi ilə sürətlə azalmış və bu gün siyasi partiyalar cəmiyyətin siyasi həyatında çox geri planda qalmışdır. Bu gün formalaşan seçki sistemində siyasi partiyalar- la hansısa fərdi təşəbbüs qrupu arasında heç bir fərq yoxdur. Hər ikisi, sa- dəcə, namizəd irəli sürə bilər, hansısa namizədləri dəstəklədiklərini bəyan edə bilər, müşahidəçi göndərə bilər. Lakin seçkidə passiv seçki hüququnun mənsubu olan tərəf kimi çıxış edə bilməz. Yəni cəmiyyət qarşısına siyasi platforma ilə çıxması, öz siyasi kursuna səs verilməsini və siyasi kursuna sa- diq icraat aparacağına seçiciləri inandırması mümkün deyil. Çünki mövcud sistemdə buna yer yoxdur. Seçici hər hansı siyasi partiyaya yox, konkret na- mizəd kimi önə sürülən fərdə səs verir. Fərdin siyasi bağlılığı yoxdur. O, bir siyasi kursdan imtina edərsə, yaranacaq siyasi məsuliyyətin nə olacağına da- ir heç bir rəsmi və hüquqi ehtimal yoxdur. Bir sözlə, siyasi partiya ilə siyasi bağın hüquqi nəticəsi yoxdur. Belə olan halda, siyasi partiyanın çəkiciliyi, cazibəsi yox olmağa məhkumdur. Təsadüfi deyil ki, bu sistemin dəyişməsi ilə parlamentdə əvvəllər mövcud olmuş heç bir fraksiya, blok, qrup olma- mışdır. Parlament sadəcə fərdlərin birləşdiyi bir qeyri-siyasi topluluqdur. Ona görə qeyri-siyasi ki, orda seçilən millət vəkillərinin təxminən üçdən-bi- ri özünü siyasi baxımdan tərəfsiz elan edir və guya heç bir siyasi partiyaya, siyasi ideologiyaya və quruma bağlı deyil. Parlament siyasi fikirlərin müza- 14 kirə yeri olsa da önəmli sayda deputat qrupu özünə bitərəf deyərək, siyasi fəaliyyətlə məşğul olmadığını iddia etməkdədir. Siyasi fəaliyyəti olmayanın parlamentdə olması qədər absurd yanaşma demokratik dünya təcrübəsində yoxdur və ola da bilməz. Əslində, problemlərdən biri də 1995-ci ildə qəbul Konstitusiyada siyasi partiyaların siyasi sistemdə yerini göstərən hər hansı bir müddəanın olma- masıdır. Konstitusiyada siyasi partiyaların yerinin Bunun müəyyən edilmə- məsi siyasi partiyaların cəmiyyətdə formalaşması, fəaliyyəti, idarəetmədəki yeri baxımından hüquqi problemlərin mənbəyidir. Məsələn, Türkiyə Respublikası Anayasasının 68-ci maddəsi birbaşa siyasi partiyaların qurul- masını, partiyalara üzvlüyü və üzvlükdən çıxmanı geniş şəkildə təsvir edir. Qeyd edilir ki, siyasi partiyalar demokratik cəmiyyətin əsas ünsürləridir. Partiyalar öncədən icazə alınmadan qurulur və Anayasa və qanunlar çərçi- vəsində fəaliyyət göstərir. Ayrıca, maddədə göstərilir ki, siyasi partiyaların demokratik cəmiyyəti, respublika rejimini dəyişməyi, insanları cinayətə, ay- rıseçkiliyə, təşviq etmələri yolverilməzdır. Peşəsinə görə kimlərin siyasi partiya üzvü olmayacağı da Anayasada müəyyən edilir. Siyasi partiyaların dövlət tərəfindən zəruri miqdarda maliyyə yardımı alması da konstitusion norma kimi müəyyən edilib. Siyasi partiyaların təcrid edildiyi hüquqi sistemdə çoxpartiyalı plüralist demokratiyanın qurulma şansı yoxdur. Siyasi partiyaların təşkilatlanmasını, fərdlərin siyasi fəaliyyətlə məşğul olmasını ancaq siyasi partiyaların aktiv rol oynadığı seçki sistemi tətikləyə bilər. Bu isə çoxpartiyalılığı təşviq edən, partiyaların siyasi rolunu cəmiyyətdə artıran proporsional seçki sisteminin tətbiqi ilə mümkündür. Azərbaycan kimi unitar dövlət modelində majoritar sistemin tətbiq edilməsini və saxlanmasını zəruri edən heç bir amil yoxdur. Ölkənin regionları arasında etno-milli, yaxud dini ayrışımı qorumanı zəruri edən disbalans yoxdur. Naxçıvan əsilli birinin Bakını təmsil etməyəcəyi, ya- xud Kürdəmir əsilli birinin Şəki əhalisinin mənafelərinə zidd fəaliyyət gös- tərəcəyini iddia edəcək heç bir obyektiv hal yoxdur. Proporsional sistemin tətbiqində bir siyasi partiyada bütün regionlardan insanlar təmsil olunduğu kimi, seçilmə şansları da bərabər olacaq. Əsas kriteriya siyasi fəaliyyətdə rəqabət olacaq və öndə olan, cəmiyyəti arxasınca aparmaq qabiliyyəti olan siyasi fiqurların, siyasi komandanın daha çox səs alma və seçilmə şansı qabaracaq. Beləliklə, siyasi partiyalar rəqabətə daya- nıqlı metodlara üstünlük verərək, hansısa subyektiv kriteriyalara yox, tam obyektiv kriteriyalara görə seçkilər zamanı öz vitrinini formalaşdıracaq. Əlbəttə bunun formalaşmasının bir önəmli metodu da partiya daxilində ön seçkilərin keçirilməsi və partiyanın seçki siyahısında mövcud olacaq vitrini- ni müəyyən etməsi ola bilər. Seçki sisteminə konstitusion müdaxilələrdən biri də 18 mart 2009-cu il 15 tarixli referendumla edilən dəyişiklikdə mövcuddur. Konstitusiyanın 101-ci maddəsinin V bəndində nəzərdə tutulan “Heç kəs iki dəfədən artıq təkrarən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilə bilməz”- müddəası son referendumla Konstitusiyanın mətnindən çıxarıldı. Beləliklə, bir şəxsin ha- kimiyyətdə uzunmüddətli qalmasına “hüquqi yol” açıldı. Bir şəxsin haki- miyyətdə uzunmüddətli qalması demokratik təsisatları formalaşmaqda olan lakin tam formalaşmamış rejimlərdə avtoritarizmə meyillilik yaradır və demokratik cəmiyyətdin formalaşmasına maneə kimi qiymətləndirilir. Təsa- düfi deyil ki, son 20 ildir Rusiya Federasiyasının siyasi həyatında önəmli rol oynayan, 2000-ci ildə Prezident kürsüsünə oturan Vladimir Putin, 2008-ci ildə 2 dönəm ardıcıl prezident olduğundan namizəd olmadı və Medvedevin seçilməsinə imkan yaratdı Halbuki onun siyasi gücü, Dumadakı üstünlüyü və nəhayət, cəmiyyətdəki nüfuzu imkan verirdi ki, o da Konstitusiyaya dəyi- şiklik edərək, 2 dönəm senzini aradan qaldırsın və ardıcıl prezident kürsü- sündə otursun. Lakin hakimiyyətin demokratik imicini zədələməmək üçün, qanunvericiliyə dəyişiklik yoluna gedilmədi və Konstitusiyada olan mövcud normaya əməl olundu. Konstitusiyanın bu normasının dəyişdirilməsi, demokratik yolla hakimiy- yətin əl dəyişdirməsi imkanlarını ciddi məhdudlaşdıran amillərdən biridir. Şübhəsiz, hakimiyyətdə uzun müddət oturan şəxslərin, bəzən rəqiblərindən güclü olması danılmazdır. Məsələn, 1992-ci ildə ABŞ prezidenti seçilən Klintonun 2000-ci ildə namizəd olsa Corc Buşdan daha çox səs toplayacağı- na ehtimal çox yüksək ola bilərdi. Lakin sistemin demokratikliyi, hakimiy- yətin əldəyişməyə açıq olmasını zəruri etdiyindən, bu yol demokratiyada legitim hesab edilmir. Təsadüfi deyil ki, Avropa Şurasının Hüquq Vasitəsilə Demokratiya Uğrunda Komissiyası (Venesiya Komissiyası) bəyan etmişdir ki, “prezidentlərin ardıcıl müddətlərlə dəyişməsini təmin edən Konstitusiya- da təsbit olunmuş məhdudiyyətlər demokratik strukturları və əlaqəli mədəni təsəvvürləri hələ də möhkəm olmayan ölkələr üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir. Venesiya Komissiyasının rəyinə əsasən bu məhdudiyyətin aradan qaldırıl- ması Azərbaycanın möhkəm demokratiya qurması yolunda ciddi geriləmə anlamına gəlir”. Seçki sisteminin demokratikləşməsinə konstitusion maneələrin ortadan qal- dırılması, yeni konstitusion islahatların aparılması yaxın gələcəkdə demokratik cəmiyyət quruculuğuna ancaq müsbət dəyərlər qata bilər. Bu konstitusional maneələrin aradan qaldırılmasında çox sadə bəzi addımlar atılmalıdır: 1. Azərbaycan Konstitusiyasına yeni “siyasi partiyalar” maddəsi əlavə edilm əli, siyasi partiyaların siyasi sistemdəki rolu, yeri, qurulması və fəa- liyy ətinin, maliyyələşməsinin konstitusion təminatı olmalıdır. 16 2. Azərbaycanda Milli Məclisə mövcud seçki sistemi tam dəyişməli, majoritar sistemd ən tam imtina edilməli, proporsional seçki sistemi gətiril- m əlidir. Bunun tətbiqi zamanı mərhələli keçid də nəzərdə tutula bilər. a. Bu zaman 125 dair ə ləğv edilməli, vahid hovuz-dairə yaradılmalı, qanunvericiliy ə uyğun şəkildə qeydiyyatdan keçib fəaliyyət göstərən və seçkil ərdə iştirak edən partiyaların səsi toplanaraq, millət vəkili yerinə bö- lün ərək, hər partiya üzrə yerlər müəyyən edən sistem gətirilməlidir. b. Milli M əclisdəki yerlərin sayı, parlamentin funksiyası nəzərə alına- raq, 200 n əfərədək artırıla bilər. c. Müst əqil namizəd olub, seçilmək istəyənlər də partiyalarla birlikdə siyah ıda səsverməyə təqdim edilə bilər. 3. Konstitusiyada əvvəllər mövcud olan norma geri gətirilməli, mad- d ənin yeni formasında Prezident seçkilərində bir şəxsin ardıcıl olub-olma- mas ından asılı olmayaraq, 2 dəfə seçilməsi istisna olmaqla təkrar nami- z ədliyi qadağan edilməlidir. 4. Cəmiyyətdə demokratik vərdişləri təşviq etmək üçün seçkilərdə işti- rak sad əcə hüquq yox, həm də vəzifə kimi müəyyən edilməli, iştirakdan imtina ed ənlər siyasi partiyaların baykot qərarları elan etmələri halları is- tisna olmaqla, inzibati c ərimə ilə cəzalandırılmalıdır. II. Azərbaycan Respublikası Seçki Məcəlləsinə ümumi baxış Seçki Məcəlləsi 27 may 2003-cü il tarixli 461-IIQ nömrəli “Azərbaycan Respublikasinin Seçki Məcəlləsinin təsdiq edilməsi və qüvvəyə minməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə təsdiq edilmiş və qüvvə- yə minmişdir. Aradan keçən 12 ildə 17 dəfə Seçki Məcəlləsini dəyişdirən və ya əlavələr edən təşəbbüslər Milli Məclis tərəfindən reallaşmışdır. Bunlar aşağıdakı tarixləri əhatə edir: 1. 11 noyabr 2003-cü il tarixli 516-IIQD nömrəli “Azərbaycan Respublikasının Seçki Məcəlləsinə dəyişiklik edilməsi haqqında” Azərbay- can Respublikasının Qanunu; 2. 8 iyun 2004-cü il tarixli 685-IIQD nömrəli “Azərbaycan Respubli- kasının Seçki Məcəlləsinə əlavə edilməsi haqqında” Azərbaycan Respubli- kasının Qanunu; 3. 12 oktyabr 2004-cü il tarixli 771-IIQD nömrəli “Azərbaycan Respublikasının Seçki Məcəlləsinə əlavə edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu; 4. 30 dekabr 2004-cü il 819-IIQD nömrəli “Azərbaycan Respublika- sının bəzi qanunvericilik aktlarına əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqın- da” Azərbaycan Respublikasının Qanunu; 17 5. 4 mart 2004-cü il 856-IIQD nömrəli “Fövqəladə vəziyyət haqqın- da“ Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi ilə əlaqədar Azərbay- can Respublikasının bəzi qanunvericilik aktlarına əlavələr və dəyişiklik- lər edilməsi və bəzi qanunvericilik aktlarının qüvvədən düşmüş hesab edil- məsi barədə” Azərbaycan Respublikasının Qanunu; 6. 14 iyun 2005-ci il tarixli 938-IIQD nömrəli “Azərbaycan Respubli- kasının bəzi qanunvericilik aktlarında dəyişikliklər və əlavələr edilməsi haq- qında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu; 7. 28 iyun 2005-ci il tarixli 957-IIQD nömrəli “Azərbaycan Respubli- kasının Seçki Məcəlləsinə əlavələr və dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azər- baycan Respublikasının Qanunu; 8. 23 dekabr 2005-ci il tarixli 35-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respub- likasının Qanunu; 9. 16 iyun 2007-ci il tarixli 385-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respubli- kasının Qanunu; 10. 2 iyun 2008-ci il tarixli 611-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respubli- kasının Qanunu; 11. 16 dekabr 2008-ci il tarixli 739-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu; 12. 5 mart 2010-cu il tarixli 972-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respubli- kasının Qanunu; 13. 18 iyun 2010-cu il tarixli 1035-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respub- likasının Qanunu; 14. 01 fevral 2011-ci il tarixli 55-IVQD nömrəli Azərbaycan Respubli- kasının Qanunu; 15. 20 aprel 2012-ci il tarixli 327-IVQD nömrəli Azərbaycan Respubli- kasının Qanunu; 16. 30 aprel 2013-cü il tarixli 632-IVQD nömrəli Azərbaycan Respub- likasının Qanunu; 17. 03 aprel 2015-ci il tarixli 1243-IVQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu; Bu dəyişikliklərdən bəziləri müxtəlif qanunvericilik aktlarına uyğunlaş- dırma ilə bağlı olsa da, bəzi dəyişikliklər daha geniş və əhatəli olmuşdur. Məsələn, 2005-ci il Milli Məclis Seçkilərindən öncə 28 iyun 2005-ci il tarix- li 957-IIQD nömrəli Qanunla 58 müxtəlif maddəyə dəyişiklik və əlavə edil- mişdir. 2008-ci il Prezident seçkilərindən öncə, 2 iyun 2008-ci il tarix- li 611-IIIQD nömrəli Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə Seçki Məcəl- ləsinə 2005-ci ildəkindən daha çox, tam 91 fərqli əlavə və dəyişiklik edil- mişdır. 3-cü önəmli dəyişiklik dalğası 2010-cu il Milli Məclis seçkilərindən öncə, 18 iyun 2010-cu il tarixli 1035-IIIQD nömrəli Qanunla olmuşdur. Bu 18 zaman 33 müxtəlif maddəyə dəyişiklik və ya əlavə edilmiş, yaxud maddələr məcəllədən çıxarılmışdır. 2011 və 2012-ci illərdə də Məcəlləyə 10-dan çox maddəyə düzəlişlər, əlavə və dəyişikliklər edilmiş, xüsusilə müddətlər qısal- dılmışdır. 2014-cü il bələdiyyə seçkiləri öncəsində 30 aprel 2013-cü il ta- rixli 632-IVQD nömrəli Qanunla Məcəllə bələdiyyə seçkilərinə aid maddə- lərə daha 4 müxtəlif dəyişiklik edilmişdir. Ümumiyyətlə, son 12 ildə Seçki Məcəlləsinin 200-dək müxtəlif maddəsinə əlavə, dəyişiklik və ya düzəliş edilmiş, yaxud bütünlüklə maddə Məcəllədən çıxarılmışdır. Lakin bütün bu addımlar atılmamışdan öncə, cəmiyyətdəki siyasi partiyaların, alternativ si- yasi fikir daşıyıcılarının, seçki sahəsində ixtisaslaşmış ictimai qurumların, siyasi blokların, beynəlxalq seçki missiyalarının fikirlərinə əhəmiyyət veril- məmiş, edilən dəyişikliklər üçün ictimai konsensus axtarılmamışdır. Halbuki Məcəllənin qəbulundan keçən 12 ildə cəmiyyətin müxtəlif siyasi tə- bəqələrindən, ictimai institutlardan, birliklərindən, hüquqşünaslardan, habelə beynəlxalq və regional təşkilatlardan, onların seçki sahəsindəki peşə- kar qurum və ekspertlərindən Azərbaycanda seçki sisteminin təkmilləşdiril- məsi, seçki məcəlləsinin ciddi şəkildə yenilənməsi və ictimai-siyasi kon- sensus yaradılaraq, cəmiyyətin seçkilərə, onun nəticələrinə olan inamsızlığı- nı aradan qaldıracaq səmərəli təkliflər gəlmiş, layihələr hazırlanıb, ictimai müzakirələrə çıxarılmış, tövsiyyələr təqdim etmişdır. Lakin rəsmi iradə sahi- bi olan tərəf bu təkliflərə, araşdırmalara hər zaman qapısını bağlamış, cə- miyyəti rahatladacaq, siyasi tərəflərdə inam yaradacaq ciddi dəyişikliklərə getməmişdir. Məcəlləyə edilən dəyişikliklər isə bir çox halda mövcud olan normaları daha da antidemokratik vəziyyətə gətirən, yaxud imkanları, man- evrləri, azadlıqları daraldacaq şəklə salan normalar olmuş, yaxud şəxslərə nəzərən qanunvericiliyə gətirilmişdir. (Rəsul Quliyev misalında olduğu ki- mi). Seçki müddətinin ümumiyyətlə 2008-ci ildə 120 gündən 75 günə, 2010-cu ildə isə 60 günədək qısaldılması, buna uyğun olaraq imza toplama müddətinin 2 dəfə azaldılması, siyasi təşviqat müddətlərinin 60 gündən 22 günə salınması, təşviqat üçün mövcud olan platformaların sayının azaldıl- ması , sərbəst toplaşma yerlərinin hər rayonda cəmi bir yerə düşürülməsi, dövlət kütləvi informasiya vasitələrində təşviqat imkanlarının məcəllədən çıxarılması, könüllü pul depozitinin ləğv olunması və digər mövcud im- kanların məhdudlaşdırılması bunlardan, sadəcə, bəziləridir. Ümumiyy ətlə, Seçki Məcəlləsinin yenidən nəzərdən keçirilməsinin obyektiv s əbəbləri çoxdur və cəmiyyətdə, siyasi tərəflər arasında ictimai konsensususun, siyasi etimad ın yaradılması, demokratiyanın təməli hesab edilən azad və ədalət- li seçkiy ə inamın bərpası bunu zəruri edən başlıca amillərdəndir. 19 A) Seçki Məcəlləsində müddətlər Seçki Məcəlləsində seçkilərin və ya referendumun keçirilməsinə start verilməsi üçün nəzərdə tutulan 120 günlük müddətin 2008-ci ildə 75 günə, 2010-cu ildə isə 60 günə qədər azaldılması, buna uyğun olaraq bütün seçki prosedurlarının da qısaldılması, xüsusilə təşviqat üçün nəzərdə tutulan müd- dətin 22 günədək azaldılması demokratik seçki mühitinin formalaşmasına, namizədlərin seçicilər tərəfindən tanınmasına, onların seçicilərlə təmasına mənfi təsir edən başlıca amildir. Ayrıca, müddətlərin qısaldılması seçki hü- ququndan səmərəli istifadə etmə yollarını da, şikayıtlərin araşdırılaraq hü- quqların bərpası imkanlarını da məhdudlaşdırmaqdadır. Təsadüfi deyil ki, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və Insan Hüquqları Bürosunun Seçki Mü- sahidə Missiyasinın 24 dekabr 2013-cü il tarixli yekun Hesabatında da bu məqam tənqid edilmişdir. Hesabatda bildirilir: “Seçki Məcəlləsində seçkilə- rin keçirilməsi üçün ayrılmış ümumi müddət qısaldılmışdır və bəzi məqam- larda, hazırlıq isinin aparılması və hüquqda təsbit olunmuş imkanlardan is- tifadə etmək üçün yetərli imkan təmin etməmişdir. ... Seçkilərin keçirilməsi üzrə müddət artırılmalıdır ki, potensial namizədlərin istirakı üçün daha geniş imkanlar yaratsın və seçkilərin idarə edilməsində səmərəlilik təmin olunsun. Xüsusilə, müvafiq hallarda hüquqda təsbit olunmuş imkanlardan səmərəli istifadə etmək üçün son tarixlərə düzəlişlər edilməlidir.” Bu problemin aradan qald ırılması məqsədi ilə Seçki Məcəlləsi qəbul edildiyi zaman mövcud olan müdd ətlər yenidən bərpa olunmalıdır. Xüsu- sil ə, təşviqat müddəti üçün nəzərdə tutulan müddət 45 gündən az olma- maqla mü əyyən edilməlidir. B) Seçki komissiyalarının tərkibinin formalaşdırılması Seçki Məcəlləsinə əsasən Azərbaycanda seçkiləri və referendumları üç pilləli seçki komissiyaları keçirir. Bu Komissiyalar 18 nəfər üzvdən ibarət Mərkəzi Seçki Komissiyası, 1125 nəfərdən ibarət 125 Dairə Seçki Komissi- yası və 31638 nəfərdən ibarət 5273 Məntəqə Seçki Komissiyası olmaqla cəmi 32781 nəfərdən formalaşır. Bütün komissiya üzvlərinin üçdə biri par- lament çoxluğunu, üçdə biri parlament azlığını və üçdə biri isə müstəqil deputatları təmsil edir. Qanuna əsasən bütün komissiya sədrləri Milli Məc- lisdəki çoxluğun təmsilçiləridir. Praktikada həm parlamentdəki çoxluğun, həm müstəqil deputatların təmsilçiləri həm də bəzi iqtidar partiyasının “peyki” olan, amma parlamentdə “azlıq” kimi görünən partiyalarının təm- silçiləri eyni siyasi görüşü dəstəklədiklərindən, qərarların alınmasında daim ədalətin yox, təmsil etdikləri siyasi tərəfin yanında yer alır, bu da seçkilərə 20 və onun nəticələrinə inamsızlığı dərinləşdirir. Əslində, seçki Komissiyaları sadəcə parlament seçkilərini keçirməklə yox, bütün Prezident, bələdiyyə seçkilərini və referendumları keçirir. Belə olan halda, heç bir siyasi tərəfi təmsil etməyən, istər Prezident seçkilərində, istər bələdiyyə seçkilərində iştirak etməyən, referenduma çıxarılan məsələdə isə konkret tərəf olmayan bitərəflərə komissiyalarda balansı qorumaq məq- sədi ilə yer verilməsinin nə siyasi, nə də hüquqi izahı yoxdur. Bitərəf millət vəkilləri bütün Prezident seçkiləri dövründə iqtidarın namizədini dəstəklə- miş, hətta bəziləri iqtidar namizədinin vəkili kimi çıxış etmişdir. Eyni za- manda sonuncu 18 mart 2009-cu il referendumunda da iqtidarın referendu- ma çıxarılan məsələnin lehinə aparılan “hə” kampaniyasına tam dəstək vermişdirlər. Praktikada bitərəflər tərəf kimi hər zaman bir tərəfdə olublar və bu tərəf iqtidarın yanı olub. Həmçinin “bitərəflərin” konkret strukturu, təşkilatı və ya bölgələrdə təm- silçiliyi olmadığı üçün onların DSK və MnSK-larda təmsilçilik üçün nami- zəd təqdim etməkləri qeyri-mümkündür. Bunu təcrübədə aşağı komissiyala- rın formalaşmasına dair MSK-nın qəbul etdiyi müvafiq təlimatdan da aydın görmək olur. Həmin təlimata əsasən DSK və MnSK-lara bitərəflərin təmsil- çisi kimi namizədlərin irəli sürülməsi bitərəf vətəndaşların təşəbbüs qrupla- rının iclası vasitəsilə həyata keçirilir. Halbuki praktik olaraq bu qeyri-müm- kündür və proses bilavasitə icra strukturlarının vasitəsilə həyata keçirilir. Bu yanaşma, sadəcə, bitərəflərlə də yekunlaşmamış, son referendumda MSK-da müxalif partiya kimi öz təmsilçisi ilə təmsil olunan bəzi müxalif partiya liderləri də referendumda iqtidarın mövqeyini dəstəkləyən qruplara liderlik etmiş, TV debatlarında ictimai çıxışlarında iqtidarın mövqeyinin dəstəklənməsi zəruriliyini seçicilərə aşılamışdırlar. Hansı ki həmin referendumda demokratik prinsiplərdən uzaqlaşmağa yol açan Prezidentin 2 dəfədən artıq seçilməsinə dair müddət senzinin ləğv edilməsi də var idi. Bu tablo seçki komissiyalarının tərkibinin yenidən və yeni prinsiplə for- malaşmasının nə qədər zəruri olduğunun bariz göstəricisidir. Cəmiyyətin, si- yasi tərəflərin komissiyalara tam etimadı olmasa, seçkilərin demokratik, şəf- faf, ədalətli keçirilmədiyi iddiaları həmişə mövcud olacaq. Bu iddiaları bir- dəfəlik yox etmək üçün, gerçək siyasi tərəflərin balanslı iştirakı ilə komissi- yalar yenidən formalaşmalıdır. ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və Insan Hüquqları Bürosunun Seçki Müsahidə Missiyasinın 24 dekabr 2013-cü il ta- rixli yekun Hesabatında bu məsələni də diqqətdə saxladığını görürük. Hesa- batda deyilir: “Qərəzsizliyin artırılması və seçki orqanlaının fəaliyyətinə ic- timaiyyət tərəfindən inamın artırılması məzqsədilə maraqlı tərəflərin istirak ıilə bütün səviyyələrdə seçki komissiyalarının tərkibi nəzərdən keçirilməli və Seçki Məcəlləsinə müvafiq dəyisikliklər edilməlidir.” Həmçinin ATƏT/DTİHB-nun və Venesiya Komissiyasının 2004-cü ildə 21 verdiyi Birgə Rəyinə baxaq (#. 286/2004): “Komissiyalar seçkilər sahəsində əsas maraqlı tərəflərin etibarını qazanmalıdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün iqtidar yönümlü güvvələr onların tərkibində üstünlük təşkil etməməlidir. Mövcud şərait və qanunlar bunu təmin etməyə imkan vermir”. Daha ətraflı: http://www.osce.org/odihr/elections/azerbaijan/41715 Ötən mərhələdə keçirilən bütün seçkilər və referendumlar göstərdi ki, mövcud prinsiplər əsasında formalaşdırılmış seçki komissiyaları icra haki- miyyətinin nəzarəti altında hakim partiyanın monopoliyasında fəaliyyət gös- tərib. Komissiya üzlüyünə göndərilmiş şəxslər, gündəlik peşə fəaliyyətlərin- də əsasən təhsil, səhiyyə, mədəniyyət və s. sektorda dövlət büdcəsindən ma- liyyələşən və konkret olaraq tabeçilik əsasında icra strukturlarına tabe olan şəxslərdir. Onların sadəcə seçki dövründə müstəqil olması, digər zamanlarda isə tabeçilikdə qalmasını düşünmək sadəcə sadəlövhlük olar. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi tərəfindən seçki hüququnun pozul- masına dair Azərbaycan üzrə 12-dən çox seçki dairəsi üzrə indiki seçki ko- missiyalarının və bu komissiyaların qərarlarını təsdiqləyən Mərkəzi Seçki Komissiyasının seçki hüququ pozuntularına yol verdikləri tanınıb. Ayrıca, qərar qəbul edilmədən, hökumətin pozuntuları qəbul edib kompensasiya verdiyi xeyli iş var. Ötən seçkilərin monitorinqini aparan beynəlxalq və müstəqil yerli təşkilatlar bu seçki komissiyalarının keçirdiyi seçkilərin heç birini beynəlxalq standartlara uyğun, ədalətli və obyektiv hesab etməyib. Təsadüfi deyil ki, 2013-cü il seçkilərini daimi müşahidə edən ATƏT, səslə- rin 58% -i pis və çox pis sayıldığını bildirmişdi. Ümumiyyətlə, sistemli şə- kildə hər bir seçki hadisəsindən sonra həm müstəqil yerli institutlar, həm beynəlxalq missiyalar seçki komissiyalarının yenidən, tərəflərdə etimad ya- radacaq şəkildə formalaşdırılmasını təklif ediblər. Bu fakt onu göstərir ki, komissiyaların məcəllədə nəzərdə tutulan forma- da mövcudluğu öz legitimliyini itirib. Legitim olmayan bu strukturun bun- dan sonrakı mövcudluğu həm hüquqi, həm də siyasi etimadsızlığı daim ak- tual saxlayacaq, cəmiyyətdə siyasi etimadsızlığı, qütbləşməni dərinləşdirə- cək. Bunu n əzərə alaraq, bütün səviyyələrdəki seçki komissiyalarının tərki- bi v ə seçki komissiyalarındakı vəzifələr (sədr, müavin, katib) əsas siyasi tə- r əflərin (iqtidar və onu dəstəkləyən tərəflə bütün siyasi proseslərdə iqtida- r ın qarşısında duran müxalifət vəya onun birliyi) bərabər təmsiliçiliyi əsa- s ında balanslaşdırılmış qaydada yenidən təşkil olunmalıdır. Bu zaman qə- rarlar ın qəbulundakı yetərsay məsələsi yenidən nəzərdən keçirilə bilər və sad ə səs çoxluğu prinsipi qəbul edilə bilər. 22 C) Seçici qeydiyyatı Azərbaycanda məhkəmə qərarı ilə səsvermə hüququndan məhrum olan şəxslər istisna olmaqla, 18 yaşına çatmış Azərbaycan Respublikasının hər bir vətəndaşının seçmək hüququ vardır. Seçici qeydiyyatı və seçici siya- hıları MSK-nın idarə etdiyi seçicilərin daimi qeydiyyat bazası əsasında tər- tib olunur. 2013-cü il Prezident seçkiləri öncəsi sentyabr ayında MSK-nın açıqladığı məlumata əsasən 5,016,365 seçici qeydə alınmışdır. Sonradan hərbi xidmət- də olanların da daxil edilməsi ilə bu rəqəm 5 145 592 seçici olmuşdur. Seçki günü əlavə siyahıya düşənlərlə, sonradan adlarını dəqiqləşdirib, siya- hıya salanlarla bərabər, 2013-cü il seçki günündəki məlumata əsasən seçici sayı cəmi 5,214,787 nəfər olmuşdur. Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən ATƏT/DTİHB-nun Seçki Monitorinq Missiyasına verdiyi məlumata əsasən, 2013-cü il yanvarın 1-nə qədər olan məlumata əsasən ölkədə 18 yaşını ta- mamlamış əhali sayı 6 milyon 800 min nəfər olmuşdur. İki dövlət qurumu arasındakı fərq 1 milyon 600 min nəfər olub. Bu qədər böyük fərqin məntiqli izahı, təəssüf ki, yoxdur. Bu tablo ölkə seçicilərinin qeydiyyatı probleminin aktuallığını və seçkiyə təsirini açıq şəkildə göstərir. Son Prezident seçkilərində seçkidə iştirak edən seçici sayı 3 735 374 nəfər olaraq göstərilmişdir. Deməli, seçkidə iştirak edənlərə nisbətdə 42,8% seçici kütləsi qeyri-müəyyən qalıb. MSK-nın yaratdığı ( https://www.infocen- ter.gov.az/default.aspx ) saytda adların seçici siyahıhısında axtarılması menüsü yerləşdirilib. Seçicilər adlarının siyahıda olub-olmadığını burdan yoxlaya bilir. Eyni zamanda bu resursda sayt rəhbərliyi sorğu keçirir. “Sor- ğuda adınızı siyahıda tapdınızmı?” sualı qoyulub. Maraqlıdır ki, rəyi soru- şulanların 46,55%-i bu suala “Xeyir” cavabı, 48%-i isə “Bəli” cavabı verib. Bu sorğu da göstərir ki, seçici siyahısına adların qeyd olunması ilə bağlı cid- di problem var. Azərbaycanda son illər elektron idarəetməyə keçidlə bağlı xeyli işlər gö- rülmüş, elektron vahid reyestir baza hazırlanmış, qanunvericilik yenilənmiş- dir. www.e-gov.az saytı fəaliyyət göstərir. Dövlət qurumlarının böyük əksə- riyyəti bu sistemə inteqrasiya edilmişdir. Əhalinin ən sıx təmasda olduğu dövlət qurumları, DİN, Səhiyyə Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi, DSMF, Vergilər Nazirliyi, Ədliyyə Nazirliyi, Hərbi Komissarlıq və s. Qurumlar bu sistemə inteqrasiya edilmişdir. Bu qurumlarda olan bilgilər e-gov sistemində vahid hovuzda birləşir. Belə infrastruktur olduqdan sonra Dövlət Statistika Komi- təsi ilə MSK arasındakı fərqin aradan qaldırılmaması təəccüb doğurur. Dövl ətin bütün imkanları nəzərə alınaraq, Seçki Məcəlləsinə seçicilərin qeydiyyatı ilə bağlı yeni düzəlişlər edilməli, vətəndaşların vahid elektron qeydiyyat reyestirind ən MSK-nın avtomatik istifadə imkanı tanınmalıdır. 23 Bununla da qurumlar aras ı ziddiyyət aradan qalxar və adlarının seçici si- yah ısında olmaması problemi ilə heç kim qarşılaşmaz. Müddətli həqiqi hərbi xidmətdə olanların seçkilərdə özlərini azad ifadə etməsi ciddi mübahisəli məqamdır. Praktika göstərir ki, hərbi hissələrdə və qapalı müəssisələrdə yaradılan məntəqələrdə səsvermələrin nəticələri həmi- şə 95%-dən çox bir tərəfin lehinə olur. Bu həmin şəxslərin azad və heç bir təsir altında olmadan səsverdiyinə ciddi şübhələr yaradır. Həqiqi hərbi xid- mətdə olan şəxslər faktiki əmr altında olduqlarından, onların özlərini azad ifadə etməsində müəyyən problemlərin olduğunu göstərir. Həmçinin hərbi hissədə müvəqqəti xidmət edən və ya həbsxanalarda cəza çəkən şəxslərin majoritar sistemlə seçilən deputatın və ya yerli özünü idarə funksiyasını yerinə yetirən bələdiyyə üzvünün seçilməsində iştirakının zəruriliyi nədən ibarətdir aydın deyil. Bu problemin yaranmaması üçün qanunvericilikdə bu istiqamətdə də- yi şiklik edilməli, həqiqi hərbi xidmətdə olanlar həbri xidmətdə olduqları dövrd ə səsvermə hüquqdan istifadə etmələri məhdudlaşdırılmalıdır. Ayrı- ca, azadl ıqdan məhrumetmə yerlərində cəza çəkən şəxslər seçkilərdə seçici siyah ılarına daxil edilməməli və səsvermədə iştirakları müvəqqəti olaraq m əhdudlaşdırılmalıdır. Bir sözlə, qapalı müəssislərdə müvəqqəti olaraq seçki m əntəqəsinin yaradılması aradan qaldırılmalıdır. Referendumda qeydiyyatlı seçicilərin 50%+1 iştirakı zəruri olmalı, referendumun baş tutması üçün bu qədər seçicinin səsverməyə gəlməsi tə- l əb olmalıdır. Prezident seşkilərində, parlament seçkilərində və bələdiyyə seçkilərində azı 50% iştirak senzi tələb edilməlidir. D) Namizədlərin irəli sürülməsi və qeydiyyatı prosesi Seçki Məcəlləsinə əsasən siyasi partiya və siyasi partiyalar bloku par- lament və bələdiyyə seçkilərində hər bir seçki dairəsi üzrə namizəd irəli sür- mək üçün ayrıca qərar qəbul etməli, digər zəruri sənədləri hər bir dairə üzrə ayrıca təqdim etməlidir. Bu prosedur həmin qurumlar tərəfindən namizədlə- rin irəli sürülməsi prosesinin xeyli mürəkkəbləşdirir, çətinləşdirir və əlavə xeyli xərclərin yaranmasına, kargüzarlığın artmasına səbəb olur. Namizədlərin müdafiəsi üçün seçici imzalarını və digər sənədləri yoxla- yan işçi qrurunun tərkibi müstəqil ekspertlərdən təşkil edilmədiyindən po- tensial namizədlərin qeydiyyatından qanunsuz imtina edilir. Eyni zamanda namizədlərin qeydiyyatından imtinanın əsaslarına dair bəzi müddəaların ümumi xarakter daşıması da qeydiyyatdan əsassız imtinaya imkan verir. Praktikada, toplanmış imzaların yoxlanılması zamanı heç bir obyektiv ölçü 24 vahidindən istifadə edilmir. İmzaları yoxlayanlar rastgələ hansısa imzanın ehtimal əsasında “saxta” olduğunu bəyan edib, xeyli imzanı saxta çıxararaq, “arzulanmayan” namizədlərin qeydiyyatının önünə sədd çəkə bilirlər. 2010- cu il parlament seçkilərində MSK-nın məlumatına görə, ölkə üzrə ümumi- likdə 125 seçki dairəsi üzrə 1412 nəfər deputat olmaq üçün imza vərəqi gö- türmüş, onlardan 297 nəfəri imza vərəqini geri qaytarmamış, 1115 nəfər (80 faiz) isə qeydə alınmaq üçün zəruri imzaları toplayaraq DSK-lara təhvil vermişdir. Onlardan 721 (50 faiz) deputatlığa namizəd qeydiyyata alınmış, 394 nəfərə isə rədd cavabı verilmişdir. Beləliklə, əsasən siyasi partiyalar tə- rəfindən təqdim edilən namizədlərin hər 3 nəfərdən 2-sinin qeydiyyatından imtina edilmişdir. Qeydiyyatından imtina edilən 394 namizədin 346 nəfəri 5 siyasi blokun payına düşmüşdür. Hakim siyasi partiyanın 115 namizədinin 113-ü qeydə alındığı halda, «AXCP-Müsavat» blokunun 92 namizədindən 35-i, Qarabağ» blokunun 99 namizədindən 33-ü, «Demokratiya» blokunun 101 namizədindən cəmi 17-i qeydə alınmışdır. Ümumiyyətlə, iqtidar parti- yasının namizədlərinin qeydə alınma faizi 98.26% olduğu halda, digər siyasi partiya və blokların qeydə alınması cəmi 28% olmuşdur. Prezident seçkilərində namizədin müdafiəsi üçün seçici imzalarının toplan- ması üçün sərt şərtlərin olması da ciddi problemlərdəndir. Namizədlər 60 seçki dairəsinin hər birindən azı 50 imza olmaqla azı 40 min imza toplamalıdır. Ayrıca, seçkilərdə imza yetərli olmadıqda qeydiyyat üçün depozitin veril- məsi müddəalarının Məcəllədən çıxarılması, son parlament seçkilərində si- yasi partiya və blokların 72% namizədlərinin qeydiyyata alınmamasına və onların siyasi yarışdan süni kənarlaşdırılmasına səbəb olmuşdur. Halbuki 2005-ci il parlament seçkilərində imza vərəqələri dairə komissiyalarına təh- vil verənlərin qeydiyyatı yüksək olmuş, sadəcə, 8% namizəd qeydə alınma- mışdır. Seçkilər zamanı hər seçicinin sadəcə bir imza verməsi də ciddi problem yaradır. Namizədlərin yarışması seçkinin demokratikliyini təmin edir. Al- ternativlərin çox olması, doğru seçim şansını artırır. Odur ki, bir şəxsin bir- dən çox namizədin seçkiyə qatılmasına dəstək verməsi demokratik mühitə sadəcə müsbət çalar qatar. Ayrıca, namizədlərin yarışmasının dəstəklənməsi, seçkilərdə səsverməyə aid olmayan və ona təsir etməyən məsələdir. Siz bir- dən çox namizədin yarışmasını dəstəklədiyiniz halda, yekunda səsinizi sa- dəcə, bir namizədə verərək, öz seçiminizi edəcəksiniz. Amma seçki mühiti- nin demokratik, alternativlərlə keçməsini dəstəkləmək, birdən çox namizə- din bu müstəvidə olmasına dəstək vermək, sadəcə inkişafda olan demokrati- yanı irəli aparmağa kömək edər. Yuxar ıda qeyd edilən problemləri aradan qaldırmaq üçün, Parlament v ə bələdiyyə seçkilərində siyasi partiyalar və siyasi partiyalar bloku tərə- find ən irəli sürülən namizədlərin qeydiyyatı siyasi partiyalar və siyasi 25 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|