― pul va banklar

 
 
 
 
13.2.Tijorat banklarining funksiyalari va ularning mohiyati
ijorat banklarining iqtisodiy mavqei faoliyat doirasining keng bo‘lishiga olib 
keladi. Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bog‗liq bo‗lib, u pul 
mablag‗larni qarz beruvchidan qarz oluvchilarga o‗tkazish bilan bog‗liq bo‗lgan 
operatsiyalarni bajarishdan iborat. Banklar bilan bir qatorda pul mablag‗lari 
harakatini boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari, investitsion fondlar, sug‗urta 
kompaniyalari ham amalga oshiradilar. Tijorat banklari quyidagi asosiy 
funksiyalarni bajaradi. 
T

---

10 
1. Vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larni yig‘ish va ularni kapitalga 
aylantirish. 
2. Korxona, tashkilotlar, davlat va aholini kreditlash; 
3. Muomalaga kredit pullar (muomalaning kredit vositalari) ni chiqarish. 
4. Iqtisodiyotda hisob-kitoblar va to‘lovlarni amalga oshirish. 
5. Moliya - valyuta bozorida faoliyat ko‘rsatish. 
6. Iqtisodiy-moliyaviy axborotlar berish va konsultatsiya xizmatlarini 
ko‘rsatish.
Banklar bo‘sh pul mablag‘larini yig‘ish va ularni kapitalga ayla-ntirish 
funksiyasini bajara turib, mavjud bo‘sh pul daromadlari va jamg‘armalarni yig‘adi. 
Jamg‘aruvchi (bo‘sh pul mablag‘i egasi) o‘z mab-lag‘larini bankka ishonib 
topshirgani uchun va bank bu mablag‘lardan foydalangani uchun ma‘lum foiz 
hisobida daromad oladilar. Bo‘sh pul mablag‘lari hisobidan ssuda kapitali fondi 
vujudga keladi va bu fond xalq xo‘jaligi tarmoqlarini kreditlash uchun ishlatiladi. 
Tijorat banklar faoliyatida asosiy o‘rinni korxona, tashkilot-larni, aholini, 
davlatni kreditlash egallaydi. Kreditlash jarayo-nini tashkil qilishda bank 
moliyaviy vositachi rolini o‘ynaydi. U bo‘sh turgan mablag‘larni jalb qiladi va o‘z 
nomidan mijozlarga vaqtincha foydalanishga beradi. Bank krediti hisobidan xalq 
xo‘ja-ligining muhim tarmoqlari – sanoat, qishloq xo‘jaligi, savdo va boshqalar 
moliyalashtiriladi va ishlab chiqarishni kengaytirishga asos bo‘ladi.
Bankning nima uchun mavjudligini uning vositachilik va to‘lov funksiyasi 
izohlaydi, bank tashkiliy strukturasini qanday tashkil qilishi muhim savollardan 
biridir. 
Yuqori foydaga intilayotgan banklar xuddi boshqa korxonalar kabi bir xil 
maqsadga ega; bu savolga eng yaxshi javob sifatida an‘anaviy modellarni 
ko‘rsatish mumkin. Koase o‘zining klassik tahlilida bozor narhlariga bog‘liq 
bo‘lishdan ko‘ra ―buyruqbozlik‖ asosida samaraliroq tashkil qilinadigan ba‘zi 
jarayonlar sababli iqtisodiy faoliyatni tashkil qilishning usuli sifatida firmalar 
bozor bitimlarida muqobil vosita sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Bunday holatlarda 
bozor kuchlariga suyangandan ko‘ra korxona strukturasidan foydalangan ko‘proq 
foydaliroqdir. Qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasida vositachilik qiladigan 
o‘zining mijozlariga hisob-kitob xizmatlarini taklif qiladigan an‘anaviy 
banklarning mavjudligi Koase teoremasi bilan juda mos keladi. 
Ssudalar va depozitlar bankning o‘zida amalga oshirilganligi uchun 
bankning asosiy funksiyasi umumiy tashkiliy strukturasi orqali samarali amalga 
oshiriladi. 
Agar banklar buyruqbozlikka asoslangan bozorda qatnashayotgan bo‘lsa, 
bunday struktura ham samarali bo‘ladi. Bu qarashlar firmani nazorat qilish 
ahamiyati va uning rag‘batlantirish strukturasining yaratgan Alchain va Demsetz 
tomonidan yaratildi va izohlab berildi. Villimson firmaning tashqi bitimlar narxini 
qisqartirishdagi noaniqlik holatini ko‘rsatib berdi.
132

Muomalaga kredit pullarni chiqarish funksiyasi tijorat 
bank-larini boshqa moliya institutlaridan ajratib turadi. 
Tijorat banklari depozit-kredit emissiya qilganida, ssudalar 
132
Shelagh Hefferman. Modern banking. John Wiley&Sons. Ltd. 2005.p.5