1. Gəmi elektrik stansiyalarının təyinatı və sinifləri M1

16. Avtomatik gərginlik tənzimləyicilərinə Registr tərəfindən qoyulan
Müasir gəmilərin öz-özünə təsirlənən sinxron generatorlarında tətbiq edilən avtomatik gərginlik tənzimləyiciləri öz quruluşlarına və iş prinsiplərinə görə bir neçə cür olur. Əgər 1970-1980-ci illərdə istismarda olmuş mexaniki və elektromexaniki gərginlik tənzim-ləyicilərini nəzərə almasaq, müasir gərginlik tənzim-ləyiciləri aşağıdakı siniflərə bölünür:
İş prinsipinə görə, gərginlik tənzimləyiciləri olur:
1. Kompaundlaşma prinsipində işləyən avtomatik gərginlik tənzimləyiciləri;
2. Gərginliyin dəyişməsindən əks əlaqəsi olan avtomatik gərginlik tənzimləyiciləri;
3. Qarışıq prinsipində işləyən yəni həm kompaundlaşma, həm də gərginliyin dəyişməsindən əks əlaqəsi olan avtomatik gərginlik tənzimləyicisi.
Quruluşlarına görə, indiki gərginlik tənzimləyiciləri elektromaqnit və elektron elementlərdən yığılmış olur
FSG-nın avtomatik gərginlik tənzimləyicisinin üstünlükləri aşağıdakılardır:

• 
  Avtomatik gərginlik tənzimləyicisinin elementləri (kompaundlama transformatoru, drossel, düzləndirici və s.) gücü az olan təsirləndirici generatorun təsirlənmə dolağı dövrəsinə qoşulduğundan, kütlə-qabarit ölçüləri kiçik olur.
  
• 
  FSG-nin təsirləndirici generatorunun statorunun poladında olan güclü qalıq maqnitizmi generatorun ilkin təsirlənməsini yerinə yetirir. Odur ki, generatorun ilkin təsirlənməsini yaratmaq üçün avtomatik gərginlik tənzimləyicisində rezonans dövrəsinin qoyulmasına ehtiyac qalmır.
  

Məlum olduğu kimi, sinxron generatorların yükü dəyişdikdə, sıxaclarında gərginlik də dəyişir. Məsələn, cos= 0,80,9 şərtində avtomatik gərginlik tənzimləyicisi olmayan sinxron generatorun yükü, tədricən, sıfırdan nominala kimi artırıldıqda sıxaclarındakı gərginlik 2535% azalır. Əgər cos0,8 olarsa, azalma həddi daha böyük olur.
17. Sinxron generatorların gərginliyinin tiristor tənzimləyiciləri
Gəmi sinxron generatorlarını təsirləndirmək üçün idarə olunmayan düzləndiricilərlə yanaşı tiristorlardan yığılmış idarə olunan düzləndiricilərdə başlandı, hansı ki sinxron generatorların gərginliklərinin avtomatik tənzim edil-məsini asanlaşdırdı. Yarımkeçiricilərdən hazırlanmış çeviricilərin əsas vəzifəsi elektrik enerjisinin parametrlərini (cərəyanın növünü, gərginliyin və tezliyin qiymətlərini) çevirməkdən ibarətdir.
Gəmilərdə yarımkeçirici güc çeviricilərinin tətbiq sahəsi aşağıdakılardır:
- Ümumi gəmi düzləndiricisi kimi müxtəlif işlədiciləri sabit cərəyanla qidalandırmaq;
- Zaryad qurğularının tərkibində turşulu və qələvili akkumulyatorları doldurmaq;
- Qaynaq düzləndiricisi aqreqatlarında;
- Gəminin gövdəsinin paslanmasının qarşısını alan katod mühafizəsi sisteminin tərkibində;
- Sinxron elektrik maşınlarının təsirlənmə sistemində;
- Val generatoru qurğularında;
- Avar elektrik qurğularında;
- Gəminin tənzim olunan elektrik intiqallarında (köməkçi sükan qurğularında, yedək bucurqadlarında və başqala-rında).
1980-cı illərdən başlayaraq gəmilərdə geniş tətbiq edilən böyük güclü val generatorları nəinki təsirlənmə dövrəsində tiristor gərginlik tənzimləyicisinin qurulmasını hətta generatorun çıxışında da böyük güclü idarə olunan yarımkeçiricilərdən yığılmış tezlik çeviricinin qurulmasını tələb edir. Bunun da əsas səbəbi val generatorlarının fırlanma hərəkətini gəmiyə hərəkət verən baş mühərriklərdən almasıdır
Yarımkeçirici çevirici ventillərdən yığılmış güc sxemindən və idarə sistemindən (İS) ibarətdir. Yarımkeçirici çeviricinin tərkibinə transformator, güc droselləri və kondensatorlarda daxil olur. Yarımkeçirici ventillər idarə olunmayan (diodlar), tam idarə olunmayan (bir əməliyyatlı tiristorlar) və tam idarə olunan (tranzistorlar və iki əməliyyatlı tiristorlar) olur.
Diodlara onların keçirmə istiqamətində müsbət işarəli gərginlik verdikdə açılır, cərəyanın qiyməti qapanma qiymətinə kimi azaldıqda bağlanır. Tam idarə olunmayan ventillər idarə elektroduna siqnal verdikdə açılır, bağlanmaları isə diodda olduğu kimi, cərəyanın qapanma qiymətinə kimi enməsi zamanı baş verir. Tam idarə olunan ventillər idarə siqnalı vasitəsilə həm açılır, həm də bağlanır.
Yarımkeçirici çeviricinin idarə sisteminin vəzifəsi idarə impulsunu formalaşdırmaq və lazım olan vaxtda onu idarə elektroduna verməkdən ibarətdir. Yarımkeçirici çeviricini idarə etmək üçün ən çox impuls-faza idarə sistemi (İFİS) tətbiq edilir. İFİS-də idarə siqnalı impuls şəkilli olur və onun fazasını tənzim etmək mümkündür.
Burada sinxronizasiya bloku (SB) idarə sisteminin işini düzləndiricinin giriş gərginliyi ilə sinxronizasiya edir. İnteqrallayıcı bənd funksiyasını yerinə yetirən generator (İG) öz işini faza gərginliyi sıfırdan keçdikdə başlayır və bir yarım period davam edir. Onun gərginliyi (U_İG) idarə gərginliyinə (U_İ) bərabər olduqda müqayisə qurğusu (MQ) idarə impulsunu formalaşdırır. İmpuls paylayıcısı (İP) impulsu çeviricinin güc ventillərinə göndərir, impuls formalaşdırıcısı (İF) və çıxış blokları (ÇB) impulsları lazım olan qədər gücləndirirlər. İdarə gərginliyinin (U_İ) qiymətini dəyişməklə ventillərə verilən idarə impulsunun verilmə anı (fazası) dəyişdirilir və bununla düzləndiricinin çıxış gərginliyi tənzim edilir.
Yarımkeçirici çeviricilərdə ən çox diodlar, tranzistorlar və tiristorlar tətbiq edilir. Tiristor çoxqatlı yarımkeçirici cihazdır, iki dayanıqlı vəziyyətdə ola bilər: böyük müqavimətli (bağlı vəziyyət) və alçaq müqavimətli (açıq vəziyyət). İdarə olunmalarına görə tiristorlar adi, foto və optik olur. Adi tiristorlar idarə elektrodlarına verilən elektrik siqnalları vasitəsilə idarə olunur. Fototiristorlar onların gövdəlirinə verilən işıq ilə idarə olunur, optik tiristorlar isə daxillərində olan işıq diodlarından idarə olunur. Tiristorlar bir və iki əməliyyatlıdır. Bir əməliyyatlı tiristorlarda idarə siqnalı vasitəsilə tiristor ancaq açılır, iki əməliyyatlıda isə tiristor idarə siqnalları vasitəsilə həm açılır, həm də bağlanır.

Tiristorların idarə olunma qabiliyyətinin itməsi onun idarə elektroduna idarə cərəyanı verilmədiyi vəziyyətdə cərəyan keçməsinə deyilir. Belə hadisə tristora düz istiqamətdə çox gərginlik verdikdə, yaxud da gərginliyin artma sürəti kritik qiymətdən çox olduqda baş verir. Tiristorun idarə qabiliyyətinin itməsi onun strukturunun temperaturu buraxıla bilən qiymətdən çox olduqda da baş verə bilər.

İstismar prosesində yarımkeçirici ventillər vaxtından tez köhnəlir və bunun nəticəsində, onların parametrləri dəyişir. Məsələn, ventili bir vəziyyətdən digər vəziyyətə keçirən gərginliyin qiyməti, gərginliyin və cərəyanın artma sürətinin kritik qiyməti, əks cərəyanın qiyməti dəyişilir. Köhnəlməyə səbəb ventilin strukturunun istilik rejiminin pozulmasıdır