1 Mavzu. Mantiq ilmining predmeti va axamiyati. Reja Tafakkur mantiq ilmining o‘rganish ob’ekti

Mulohazalar mantig‘i hukmlarining ichki tuzilishini o‘rganishdan chetlashib, ularning o‘zaro mantiqiy aloqasini hisobga olgan holda muhokama etish jarayonini tahlil qiladigan formallashgan mantiqiy tizimdir. Mulohaza- lar mantig‘i tili alifbosi ifodalar ta’riflarini va ularning talqin qilinishini o‘z ichiga oladi. Xususan, bu til alifbosi quyidagilardan tashkil topgan:

1. 
   r, ya, g - propozitsional o‘zgaruvchilar, ya’ni hukmlar uchun simvollar.
   
2. 
   d - kon’yunksiya belgisi; u o‘zbek tilidagi «va», «ham», «hamda» kabi bog‘lovchilarga to‘g‘ri keladi. Masalan, «Ma’ruza tugadi (r) va uning muhokamasi boshlandi (s)», degan hukmni rl^ shakdida ifoda qilish mumkin.
   
3. 
   u - dizyunksiya belgisi; u o‘zbek tilida «yo», «yoki», «yoxud» kabi so‘zlarga to‘g‘ri keladi. Masalan, «Elektr toki yo o‘zgaruvchan (r), yo o‘zgarmas bo‘ladi (s)», degan hukm R''/s[ shaklida yoziladi.
   
4. 
   —» - implikatsiya belgisi; unga o‘zbek tilida «Agar... bo‘lsa, ... bo‘ladi», degan ifoda to‘g‘ri keladi. Masalan, «Agar talaba mustaqil ishlasa (r), o‘quv materiallarini yaxshi o‘zlashtiradi (s)» degan hukm r—» s shaklida yoziladi.
   
5. 
   «-*- ekvivalentlik belshsi; unga o‘zbek tilida «Faqat va faqat shundaki...» degan ibora to‘g‘ri keladi. Masalan, «Faqat juft sonlargina (r) ikkiga qoldiqsiz bo‘linadi (YA)», degan hukm r tarzida yoziladi.
   

6.— inkor qilish belgisi. Masalan, «Axmedov An­var talabadir» (r) degan xukm inkor qilinganda «Axmedov Anvar talaba emas» rthukmiga aylanadi, ya’ni r o‘zining inkori bo‘lgan 7 r ga o‘zgaradi.
Predikatlar mantig‘i - muhokama jarayonini xukm- larning ichki tuzilishini hisobga olgan holda o‘rganuvchi formallashgan mantiqiy tizimdir. Predikatlar mantig‘i alifbosi mulohazalar mantig‘i alifbosiga yangi simvollar qo‘shish orqali hosil qilinadi. Ular quyidagilar:

1. 
   a, v, s,..., - predmet nomlarini ifodalovchi simvollar, ular konstantlar deb ataladi.
   
2. 
   x, u, g,..., - predmetlarning umumiy nomlarini bil- diruvchi simvollar.
   
3. 
   R¹, O¹, K¹... , R", (2", K" - predikatorlar uchun sim- vollar; bunda 1- bir o‘rinli predikatorni, p-p o‘rinli predikatorni bildiradi.
   
4. 
   Hukmning mikdorini bildiruvchi simvollar: - umu- miylik kvantori; unga o‘zbek tilida «barcha», «har bir», «hech bir» kabi so‘zlar to‘g‘ri keladi. Masalan, «X,ech bir ota-ona o‘z farzandiga yomonlik tilamaydi», degan hukm
   

U(x)R(x) ko‘rinishida yoziladi.
3 - mavjudlik kvantori; unga o‘zbek tilida «ba’zi», «ayrim» kabi so‘zlar to‘g‘ri keladi. Masalan, «Ba’zi kishi- lar yakka tartibda ishlaydi» degan hukm 3(x)R(x) ko‘rini- shida yoziladi.
Mulohazalar mantig‘i va predikatlar mantig‘i natural xulosa chikarish tizimi (yoki aksiomatik) tizim sifatida qurilishi mumkin.
Mashklar
1 .Kuyidagi muloxazalarga asoslanib tilning fikrlash jarayonida tutgan o‘rnini izoxlab beriig:
1.1.0dam tshsh bilan xayvoidan ustup, ammo tildan nojoiz foydalansa, qayvondan battar (Sa’diy).

2. 
   Ko‘ngul mahzasining kulfi til
   

Va ul maqzaning kalidin so‘z bil (A.Navoiy).

2. 
   So‘zni ko‘npshda pishirmaguncha tilga kelturma,
   

Har nekim ko‘ngulda bor-tilga surma (A.Navoiy).

2. 
   Til boyligi tafakkur boyligidir (N.M.Karamzin).
   
3. 
   Til goya, tuy (u, tafakkurning jonli mujassamidir (A.N.Tolstoy).
   

1 .b.Fikr ifoda etilayotgan so‘zlar tufayli o‘zgaradi (B.Paskal).
I L.Ravshanlik - tilning asosiy fazilati (Aristotel).

2. 
   Kuyidagi gaplardagi deskriptiv va mantiqiy atamalarni ajrating.
   
   1. 
      Saxiylik ta’nalar toshi yo‘lini berkitadir ( Axmad YUgnakiy).
      
   2. 
      Ona yurting omon bo‘lsa,
      

Rangi-ro‘ying somon bo‘lmas (Xank makoli).

3. 
   YOrga etkur sabo, kim makr kilmishdir manga,
   

Qildi ersa kimga makrin, kaytadir bir kun anga. (Amir Temur.)

4. 
   Agar kishilarning bilimlari betartib xolsa bo‘lsa, kanchalik u ko‘proq bilimga ega bo‘lgan sayin, fikrlari shu kadar parokandalashib boradi (G.Spenser).
   
5. 
   Fikr xam - ozik. Fikrlash esa oziklanish demak (V.Gyugo).
   
2. 
   Kuyidagi nomlarning (til belgilarinish) ma’no va mazmunini toping: ZL.Fikr.
   

2. 
   Iqtisodiyot.
   
3. 
   Milliy goya.
   
4. 
   Vatan.
   

6. 
   Istiqlol. ,
   

2. 
   Kuyidagi muloxazalarning kaysilari bir xil mantikiy shaklga ega?
   

1. 
   Tarixni bilmay turib mafkuraning falsafiy negizlarini anikdab bo‘lmaydi (I.Karimov).
   
2. 
   G‘oyadan begonalashgan har qanday odam okibat-natijada yalang‘och tuyg‘ulari bilangina kolaveradi (I.Gyote).
   
3. 
   Tilga ixtiyorsiz - elga e’tiborsiz (A.Navoiy).
   
4. 
   Kim ravshan fikrlasa, u ravshan bayon etadi (N.Buapo).
   
5. 
   Istamay mutolaa kilayotgan talaba - kanotsiz kush (Sazdiy). 4.6.Ertalab ko‘p shudring tushsa, havo yaxshi bo‘ladi.
   

7. 
   Vataning tinch - sen tinch.
   

2. 
   Quyidagi fikrlarni formallashtiring:
   

5.1 .Endilikda yadro maydonlarvda emas, mafkura maydonlarida bo‘layotgan kurashlar ko‘p narsani hal kiladi (I.Karimov).

2. 
   Biz barpo etayotgan yangi jamiyat yuksak ma’naviy va axloqiy kaariyatlarga tayanadi va ularni rivojlantirishga katta e’tibor qaratadi (I.Karimov). 5-Z.Tovuklar yomg‘irdan o‘zini olib qochmasa, yomg‘ir tez orada tinadi.
   

4. 
   Hamal yig‘lok - savr kurg‘oq.
   

5.5.Erta bahorda bo‘ron yoki qattiq shamol bo‘lsa, yil yomon keladi.

1. 
   

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Til nima?
   
2. 
   Til va tafakkur o‘zaro qanday aloqada?
   
3. 
   Sun’iy til nima uchun kerak va u qanday yaratilatsi?
   
4. 
   Fikrni formallashtirishning moxiyati nimada? Uning tafakkur shakllarini o‘rganish uchun qanday axamiyagi bor?