6- mavzu: IX-XII asrlarda o„zbek davlatchiligi, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayot. Reja

Mahmud Qoshg„ariy, Yusuf Xos Hojib va 
Ahmad Yugnakiylarning betakror ijodiyoti 
bunga yorqin dalil bo„la oladi.
3. G„aznaviylar 
  
961 yilda Somoniy hukmdor Abdul Malik 
vafotidan so„ng davlatning zaiflashganligidan 
foydalanib, G„azna mulkini asli turkiy qavmga 
mansub bo„lgan salohiyatli lashkarboshi 
Alptegin qo„lga kiritadi va bu hududda yangi 
davlatga - G„aznaviylar davlatiga asos soladi. 
Biroq G„aznaviylar davlatining yuksak 
maqomining qaror topishi va keng e‟tirofi
Sabuktegin nomi bilan bog„liqdir.
Somoniylar davrida etuk harbiy lashkarboshi 
darajasiga erishgan Sabuktegin 977 yilda 
Somoniylar davlati ichida davom etayotgan 

---

o„zaro nizolardan foydalanib, Qobul daryosi 
havzasiga qarashli erlarni ham G„azna 
viloyatiga qo„shib, mustaqil davlat tuzishga 
muvaffaq bo„ladi.
U tez orada Xurosonga egalik qilish huquqini 
ham qo„lga kiritadi. Shu tariqa, Qoraxoniylar 
Somoniylar hukmronligini qulatib, 
Movarounnahrni egallagunlariga qadar 
Amudaryoning janubida Sabuktegin va uning 
vafotidan so„ng o„g„li Mahmud davrida 
G„aznaviylar mavqei va davlat boshqaruvi 
tizimi kuchayadi.
G„aznaviylarning eng yuksalgan, qudratli 
saltanatga aylangan davri Sulton Mahmud 
(998-1030) vaqtiga to„g„ri keladi. Kezi 
kelganda Sulton Mahmud katta qo„shin tuzib, 
uni o„sha davrning eng zamonaviy qurol-
aslahalari bilan, etarli maosh bilan ta‟minlab, 
juda ko„plab bosqinchilik yurishlarini amalga 
oshirdi. U XI asr boshlarida Amudaryo bilan 

---

belgilangan shimoliy chegaralarni Qoraxoniylar 
bilan kelishib olgach, o„zining asosiy e‟tiborini 
janubda - Hindistonga, g„arbda - Xuroson va 
unga chegaradosh hududlari tomon qaratadi. 
Faqat Hindistonga 17 bor yurish qilib, u erdan 
katta miqdordagi o„lja-boyliklar olib keladi. 
Birgina 1019 yilda Kanuadja shahrini egallab, 
olib kelingan o„lja – katta miqdordagi oltin, 
kumush va qimmatbaho buyumlardan tashqari
350 ta fil va 57 ming asir-qulni tashkil etgan. U 
1008 yilda Qoraxoniylar bilan tuzilgan 
shartnomani buzib, Amudaryo shimolidagi 
Chag„aniyon va Xuttalon viloyatlarini bosib 
oladi. 1010-1011 yillarda esa Mahmud katta 
qo„shin bilan jang qilib G„ur viloyatini 
egallaydi. 1017 yilga kelib esa Mahmud 
G„aznaviyning nigohi geografik jihatdan 
g„oyatda qulay nuqtada joylashgan, boy hudud - 
Xorazmga qaratiladi. U Xorazmshohlar 
saltanatidagi qaltis siyosiy vaziyatdan, xususan 

---

Xorazmshoh Ma‟munning o„limidan 
foydalanib, u erga katta qo„shin yuborib, 
osonlik bilan Xorazmni tobe qiladi. Ayni 
paytda shuhratparast Sulton Xorazm Ma‟mun 
akademiyasining bir qator atoqli 
namoyandalarini, shu jumladan, Abu Rayhon 
Beruniyni G„aznaga oldirib keladi. Uning 
so„nggi istilochilik yurishlaridan biri 1029 yilda 
Eronning Rey shahrini egallash bo„ladi.
Mahmud G„aznaviyning harbiy yurishlari 
oqibatlaridan biri shu bo„ldiki, shimoliy 
Hindiston hududining bosib olinishi natijasida 
turkiy aholining ancha qismi bu joylarga kelib 
joylasha boshlaydi. Bu esa Hindistonning 
keyingi tarixiy taqdiriga sezilarli ta‟sir 
ko„rsatdi.
Mahmud davrida G„aznaviylar davlati 
hududlari benihoya kengayib, mamlakat 
shaharlarida, ayniqsa G„aznada katta inshootlar, 
salobatli masjidu madrasalar, kutubxonayu 

---

shifoxonalar, ilm maskanlari ko„plab barpo 
etilgan bo„lsa-da, biroq ko„pchilik aholining 
moddiy – maishiy ahvoli nochor kechgan, turli 
xil soliq va majburiyatlar odamlarning tinkasini 
quritgan.
1011 yilda Xuroson o„lkasida boshlangan 
ocharchilik minglab odamlarning nobud 
bo„lishiga olib kelgan. Shu bois Mahmud 
G„aznaviy davlati tashqaridan go„yo qudratli 
ko„ringani bilan haqiqatda esa uning ichdan 
emirilishini, omonatligini payqash qiyin emas. 
Zero, uning vafotidan keyin ko„p o„tmay bu 
saltanatning tushkunlik sari yuz tutganligi ham 
shundandir. Bu o„rinda shuni aytish kifoyaki, 
Sulton Mahmud vafotidan keyinoq Xorazm o„z 
mustaqilligini tiklashga erishdi. Shuningdek, 
saljuqiy turklarning Xuroson hududlarini 
egallash sari harakatlari kuchayadi. Agar 
Mahmud davrida uning roziligi bilan 
Xurosonning ayrim hududlariga saljuqiy 

---

qabilalar kelib joylashgan bo„lsa, endilikda ular 
butun Xurosonni ishg„ol qilishga kirishadilar. 
O„lkaning G„aznaviylar siyosatidan, haddan 
ziyod soliq-to„lovlar asoratidan norozi bo„lgan 
mahalliy aholisi ham Saljuqiylarni qo„llab-
quvvatlab chiqadi. Bu esa ikki o„rtadagi harbiy 
to„qnashuvlarning pirovard yakuniga hal 
qiluvchi ta‟sir o„tkazadi. G„aznaviylar qo„shini 
bilan Saljuqiylar o„rtasidagi birinchi katta urush 
1035 yilda Nissa shahri yonida bo„lib o„tdi. U 
Saljuqiylar g„alabasi bilan yakunlandi. Ko„p 
o„tmay Saljuqiylar o„z g„alabalarini 
mustahkamlab, Xurosonning ancha qismini, 
jumladan, Nishopurni qo„lga kiritdilar (1038y).
1040 yil bahorida Dandanakan yonida (Saraxs 
bilan Marv oralig„i) bo„lgan so„nggi hal 
qiluvchi jangdan so„ng Ma‟sud G„aznaviy 
qo„shini qaqshatqich zarbaga uchrab, butun 
Xuroson o„lkasidan mahrum bo„ladi. Ko„p 
o„tmay Ma‟sud ukasi Muhammad tomonidan 

---

qatl qilinadi (1041y). Tez vaqt ichida
hokimiyatni egallagan Ma‟sudning o„g„li 
Mavdud ham bir necha bor kuch to„plab 
saljuqiylar bilan urush olib borgan bo„lsa-da, 
ammo o„z qo„shinini mag„lubiyatdan saqlab 
qola olmadi. 1059 yilda G„aznaviylarning 
muhim tayanchi - Balxning Saljuqiylar qo„liga 
o„tishi G„aznaviylarning so„ngi umidini ham 
puchga chiqardi. Bu esa pirovardida 
G„aznaviylar davlatining puturdan ketkazib, 
tarix sahnasidan butunlay tushib ketishiga sabab 
bo„ldi.