Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR
Yüklə 1,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
yazılmışdır – red.). Görəsən, ipək sənayesi bir zamanlar tutdugu
zirvəyə qabca biləcəkmi? Hələlik isə tut ağacları bir zamanlar Avropa ilə Asiyanı birləşdirən İpək Yolunun mövcudluğunun canlı sübutudur. Fərid Ələkbərlinin və İsqəndər Əliyevin məqaləsini ingilis dilindən tərcümə etdi: Gülnar Aydəmirova KÖHNƏ BAKI BARƏDƏ XATİRƏLƏR Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 10.3 (Payız 2002) © 2004, Azerbaijan International ÖN SÖZ. Azərbaycanın digər qədim şəhərlərindən əsaslı şəkildə fərqlənən Bakının Içəri Şəhəri çox nadir bir memarlıq abidəsidir. Bura bəzən xaricilər tərəfindən “Köhnə Bakı” adlandırılır. Içəri Şəhərdə hal-hazırda təmir edilən Qız Qalası, Şirvanşahlar sarayı da daxil olmaqla çoxlu sayda heyrətamiz memarlıq abidəsi vardır. Lakin bununla belə orta əsrlər Içəri Şəhərinin özünəməxsus mədəniyyəti və adət-ənənələri var idi və onların bir çoxu indi itirilməyə və unudulmağa başlamışdır. Indi bir zamanlar Içəri Şəhərin qala divarları içərisində yaşayan insanların etnoqrafik xüsusiyyətlərini bərpa etmək çətindir. Hal-hazırda azərbaycanlıların çoxu Içəri Şəhərin tarixi və adət-ənənələri barədə çox az şey bilir. Yaşlı nəsil dünyasını dəyişdikcə, Içəri Şəhərin nadir adət-ənənələri, həyat tərzi, mili geyimləri, bayramları, nağılları və lətifələri barədə ilkin məlumata malik insanlar azalır. 105 Bugün Içəri Şəhərin yerli əhalisinin artıq mövcud olmadığını söyləsək çox haqlı mühakimə yürütmüş olarıq. Yerli sakinlərdən çoxu öz evlərini sataraq Bakının digər yerlərinə köçmüş və bir çox xarici şirkətlər öz ofislərini burada yerləşdirmişlər. Bu məqalədə hazırda yox olmaqda olan Içəri Şəhər həyatının bir zamanlar necə olduğu barədə söhbət açılacaq. Mən Içəri Şəhərdə məndən öncə üç nəslimizin yaşadığı bir evdə boya-başa çatmışam. Uşaqlıqdan yaşlı qohumlarımızdan, babalarımdan və xüsusilə də nənələrimdən—anamın anası olan, Xədicə Kazımovadan və atamın anası olan Rüxsarə Babazadədən Içəri Şəhər barədə məftunedici hekayələr eşitmişəm. Sonralar mən Içəri Şəhərin tarixinə aid hekayələr toplamağa və məşhur Azərbaycan aktyoru Hüseynqulu Sarabskinin (1879- 1954) “Köhnə Bakı” adlı kitabı kimi müxtəlif mənbələri öyrənməyə başladım. Içəri Şəhərdə anadan olan və yaşayan Sarabski orada şahidi olduğu hadisələrin canlı təsvirini vermişdir. Eynilə, mərhum yazıçı Manaf Süleymanovun (1913-2001) “Gördüklərim, Oxuduqlarım, Eşitdiklərim” kitabı da (Azərbaycan Nəşriyyat Evi tərəfindən 1996-cı ildə latın əlifbası ilə çap olunmuşdur.) Içəri Şəhər haqqında dəyərli məlumatlara malikdir. Maraqlı faktlara həmçinin Bakı Əlyazmalar Institutunun arxivində saxlanılan tarixi əsərlərdə, xronologiyalarda, qəzetlərdə və sənədlərdə də rast gəlmək olar. IÇƏRİ ŞƏHƏR, BAYIR ŞƏHƏR. Arxeoloji faktlara görə Bakı şəhərinin əsası ən azından eramızın əvvəllərində qoyulmuşdur. XII-əsrdə Bakıdan şimalda, 1,5 saatlıq məsafədə yerləşən Şamaxı şəhərində baş verən güclü zəlzələdən sonra Bakı Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı oldu. Həmin dövrdə Şirvan şahları öz iqamətgahlarını Bakıya köçürdülər. 1747-ci ildən 1806-cı ilə qədər Bakı və qonşu 39 kəndin daxil olduğu xanlığın paytaxtı Bakı oldu. Bu müstəqil ərazi, bəzən, “Badikübə”, “Küləklər Şəhəri” adlanırdı və öz pul vahidinə malik idi. Bütün bu dövr ərzində şəhərin hamısı qala divarlarının içərisində yerləşirdi və əhalisi də təxminən 5-7 minə yaxın idi. 1806-cı ildə Rusiya Bakını işğal etdikdən sonra və xüsusilə də 1850-1920-ci illəri əhatə edən ilk Neft Yüksəlişi dövründə Bakı sürətlə qala divarlarından xaricə doğru böyüməyə başladı. Məhz bu dövrdən “Içəri Şəhər” və “Bayır Şəhər” ifadələri istifadə olunmağa 106 başlandı. Hüseynqulu Sarabski yazır: “Bakı iki hissəyə—Içəri Şəhər və Bayır Şəhərə bölünmüşdü. Içəri Şəhər əsas hissə idi. Içəri Şəhərdə yaşayanlar Bakının yerli əhalisi hesab olunurdu. Onlar hər bir şeyə—bazara, usta emalatxanalarına, və məscidlərə yaxın yaşayırdılar. Orada hətta kilsə də var idi. Içəri Şəhərdə eyni zamanda Rus işğalı zamanı tikilmiş hərbi kazarmalar mövcud idi.” Qala divarlarının içərisində yaşayan insanlar özlərini divarlardan bayırda yaşayanlardan üstün hesab edirdilər və onları “Bayır Şəhərin ayaqyalın adamları” adlandırırdılar. Içəri Şəhər dar küçələr və əyri-üyrü xətlərlə ayrılan çoxlu sayda kiçik hissələrdən təşkil olunmuşdur. Əvvələr hər məhəllə yaxınlıqda yerləşən məscidin adı ilə adlandırılırdı: Cümə məscidi məhəlləsi, Şal Məscidi Məhəlləsi, Məhəmmədyar məscidi məhəlləsi, Hacı Qayıb məscidi məhəlləsi, Sınıqqala məscidi məhəlləsi, Qasımbəy məscidi məhəlləsi və s. Içəri Şəhərin bəzi məhəllələrinin və məscidlərinin adları həmin ərazidə yaşayan xalqların və ailələrin adı ilə adlandırılmışdır. Məsələn, Giləklar məhəlləsi Gilandan gələn tacirlərin yaşadığı məhəllə idi. Ləzgilər məhəlləsində Dağıstandan gələn silah və sursat ustalar yaşayırdı. Içəri Şəhərin əhalisinin çoxu ustalar, tacirlər və dənizçilər idi. Bəzi məhəllər isə orada yaşayan ustaların peşələrinin adı ilə adlandırılmışdır. Məsələn, Hamamçılar, Bəzzazlar, Həkkakçılar. 1806-cı ildə şəhərin əhalisinin 7 min olmasına baxmayaraq, şəhərdə 707 dükan və usta emalatxanası var idi. Hər tacirin və mahir ustanın öz dükanı vardı. Onların alıcıları isə Bakıya müxtəlif şəhərlərdən gələn tacirlər idi. Bakı gəmiləri Irana, Mərkəzi Asiyaya və Rusiyaya mal aparıb gətirirdilər. BİR NEÇƏ ƏSRLİK YAŞI OLAN ABİDƏLƏR. Içəri Şəhərin qədim abidələri sırasına Qız Qalası, Sınıq Qala minarəsi (11-ci əsr), Qala divarları və qalalar (11 və 12-ci əsrlər) və Şirvanşahlar Sarayı (15-16-cı əsrlər) daxildir. Bundan əlavə, vaxtilə Içəri Şəhərdə 28 məscid, 9 karvansara, bir neçə hamamxana, yararlı su anbarları (ovdanlar) və bazar var idi. Orta Asiyadan olan tacirlər əsasən 16-cı əsrə aid Buxarı karvansarayında qalırdı. Hind tacirləri isə 15-ci əsr Multanı karvansarayına üstünlük verirdilər. Bakının sakinləri hamamxanaları çox sevirdilər. Çimməkdən əlavə, burada insanlar masaj oluna, sərin şərbət və ya isti çay içə, çərəz yeyə və ya qəlyan çəkə bilərdilər. 107 Bakının bəzi hamamxanaları indi də durur. Bunların sırasına Qız Qalasının arxasında yerləşən 15-ci əsrə aid Hacı Qayıb hamamxanası və Britaniya Konsulluğunun Mədəniyyət Departamentinin yaxınlığında yerləşən 17-ci əsr Gasımbəy hamamxanası daxildir. Baxmayaraq ki, Bakının orta əsrlər bazarı artıq mövcud deyil, siz onun Qız Qalasının arxasında yerləşən sütün və arkalarını görə bilərsiniz. 20-ci əsrin əvvəllərində bazar Multanı və Buxara karvansaralarından 14-cu əsrdə tikilmiş Cümə məscidinə qədər genişləndirilmişdi. AVROPA ÜSLUBU. 19-cu əsrin əvvəlllərində Bakı Rusiya dövləti tərəfindən işğal edildikdən sonra Içəri Şəhərin ənənəvi memarlıq görünüşü dəyişdi. 19-cu əsrin sonlarında və 20-ci əsrin əvvəllərində barokko, qotik, klassik, neoklassik, memarlıq üslublarını əks etdirən bir çox Avropa üslublu gözəl binalar tikildi. Bu binalardan biri əvvəllər “Zəncirli Ev” adı ilə tanınan, bugün Bakı Etnoqrafiya Institutunun yerləşdiyi binadır. Binanın damında 3 yunan üslublu qadın heykəli və iki ayrı-ayrı yerləşən vaza var idi. Bütün heykəllərin və vazaların pedestalları bir-birinə ikiqat dəmir zəncirlə birləşdirilmişdi və buna görə də bina “Zəncirli Ev” adlandırılırdı. Mən uşaq olanda Içəri Şəhərin yaşlı sakinlərinin bu binaya “Zancirli Ev” deyə müraciət etdiyini eşitmişdim, indi isə heç kəs bu ifadəni istifadə etmir. Sovet dövründə hər üç heykəl və vazalar tədricən dağılmış və binanın üstündən götürülmüşdü. Lakin mərkəzdə yerləşən heykəl sonralar yenidən bərpa edilmişdir. Zəncirli Evin solunda Qoşa Qala Qapılarından içəri girdikdə 3 mərtəbəli bina yerləşir. Bu Erkən Modern üslubunda bina 1903-cü ildə mənim ulu babam olan dəniz kapitanı Əbdül Mənaf Ələkbərov tərəfindən inşa edilmişdir. O, üçüncü mərtəbədə yaşayırdı. Onun həmçinin dəniz kapitanı olan qardaşı Müseyib ikinci mərtəbədə, bankda işləyən Məmməd Sadıq Ələkbərov isə birinci mərtəbədə yaşayırdı. Hal-hazırda üzüm yarpaqları ilə örtülü olan və bu binaya bitişik bir mərtəbəli ev də onlara məxsus idi və müxtəlif dükan sahiblərinə icarəyə verilirdi. Anamım ulu babası və Içəri Şəhərin iş adamı olan Hajı Zeynalabdin Tağıyev (1837-1915) (məşhur milliyoner Tağıyev ilə qarışıq salmayın) Zəncirli Evin sağında yerləşən və Barokko üslubunda olan gözəl ikimərtəbəli binanı tikdirmişdir. Çox təəsüf 108 ki, bina 1970-ci illərdə uçurulmuş və Ensiklopediya Binası kimi tanınan sementdən tikilmiş Sovet tipli bina ilə əvəz edilmişdir. GENERAL SİSİANOV. Sarabski 12-19-cu əsrlər arasında tikilən Bakı qala divarları barəsində maraqlı məlumatlar verir. 1930-cu illərdə o yazırdı: “Bu yaxınlarda Içəri Şəhərə beşinci qapı qoyulmuşdur. Keçmişdə onların sayı yalnız dörd idi. Girişlərdən ən məşhuru bəzən Şamaxı qapıları adı ilə tanınan Qoşa Qala Qapıları idi. Mənim yaşlı qohumlarımın söylədiklərinə görə keçmiışdə Qoşa Qala girişində indiki kimi nəqliyyatın girməsi və çıxması üçün imkan yaradan iki qapı deyil, bir qapı var idi.” Görünür Rus generalı Sisiyanov Bakı şəhərini məhz Qoşa Qala qapılarından keçməklə işğal etmək istəyirmiş. 1806-cı ildə rus dəniz donanmasının qoşunları Bakının sahillərinə çatdılar. General Sisiyanov Bakı xanı Hüseynqulu xandan 600-1000 nəfərlik rus əsgərlərindən ibarət qarnizonun Bakı şəhərinə daxil olmasına icazə verməsini xahiş etdi. Ilk əvvəl, xan bu şərtlə razılaşır və hətta Sisiyanovu qarşılamaq üçün Qoşa Qala Qapılarına doğru gəlir. Lakin danışıqlar gedən zaman (Fevralın 2-si) xanın əmisi oğlu Ibrahim bəy Sisiyanovu güllələyir. Sisiyanovun əsgərləri qaçmağa başlayırlar. Xanın mühafi- zəçiləri onların ardınca gedərək bir çox rus əsgərini öldürürlər. Bundan sonra Bakının artilerriya qüvvələri Sara adasına tələsik daxil olmağa çalışan çarın gəmisini atəşə tutdular. Xan Sisiyanovun başını kəsərək onu Iran şahı Fətəli Şaha hədiyyə kimi göndərir. Rusiya Iran ilə müharibə aparırıdı və Hüseynqulu xan ümid edirdi ki, bu yolla o, rus çarına qarşı mübarizədə Iran şahından yardım ala bilər. Lakin Fətəli Şah heç bir yardım etmədi. 7 ay sonra, 1806-cı il sentyabr ayının 18-də ruslar geri qayıtdılar və bu dəfə çox asanlıqla Bakını ələ keçirdilər. Özünün 500 əsgəri və 70 topu ilə xan rus generalı Bulqakovun başçılığı altında olan güclü rus qoşununa qarşı dura bilmədi. Hüseynqulu xan Cənubi Azərbaycan ərazisində yerləşən Ərdəbil şəhərinə qaçdı. 1846-cı ildə ruslar Sisiyanova onun öldürüldüyü Qoşa Qala Qapıları önündə heykəl ucaltdılar. 1920-ci ildə Bolşevik üsyanından sonra bu abidə uçuruldu, çünki bolşeviklərə görə o, Çar ordusunu mədh edirdi. Sovet dövründə Azərbaycan tarixçiləri bu faktlar barədə danışmaqdan qaçırdılar. Bu faktlar Bakı xanının 109 nəslindən olan məşhur azərbaycan mütəfəkkiri Abbasqulu ağa Bakıxanovun (1794-1847) “Gülüstani - Irəm” əsərinin “Bakı xanlığının tarixi” adlı bölümünündə qeyd olunur. QALA QAPILARI VƏ TİCARƏT. Sarabski Tağıyev Qapısı (Elmlər Akademiyasının Igamətgahına yaxın yerləşir) adlandırılan digər məşhur bir qapı barədə maraqlı məlumatlar verir. O yazır: “Digər bir qapı isə Qoşa Qala Qapılarına yaxın, Sabir meydanının yanında yerləşir. Bu qapı orta əsrlərə aid deyil və bir qədər sonra (1877) Bakılı tacir və torpaq sahibi Qatır Hacı Zeynalabdin ləqəbli Hacı Zeynalabdin Tağiyev (məşhur milliyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin adaşı) tərəfindən tikilmişdir. Əslində onun ləqəbi bu qapıya aiddir. Hacı Zeynalabdinin qala divarlarından bayırda, indi Sabir bağı və Hüsü Hacıyev küçəsi ərazisində çoxlu dükanları var idi. Bu dükanların indi şəhərin düz mərkəzində yerləşməsinə baxmayaraq, o zaman heç kəs bu dükanları icarəyə götürmək istəmirdi, çünki onlar Içəri Şəhərin bazarından piyada çox uzaq məsafədə yerləşirdi. Uzun bir müddət Hacının dükanları boş qaldı. Nəhayət, o Bakı Şəhərinin Hakimindən qala divarlarından yeni bir qapı açmaq üçün icazə almaq fikrinə düşdü. Insanlar Hacının açdırdığı qapıdan keçməyə başlayandan sonra, Hacının dükanları inkişaf etməyə başladı. Bununla da Hacı özünün çevik ağlına, zirəkliyinə və inadkarlığına görə “Qatır” ləqəbi aldı. Qəzetlərin yazdığına görə 1918-ci ildə Tağıyev Qapısı önündə ermənilərin Içəri Şəhəri ələ keçirmək istədikləri vaxt qızğın döyüş olmuşdur. Qatır Hacı Zeynalabdinin “Qoçu” ləqəbli oğlu Məmməd Hənifə Tağıyev (1875-1920) Içəri Şəhərin müdafiə qüvvələrinə başçılıq etmiş və ermənilərin qarşısını almağa müvəffəq olmuşdur. (“Bakı: Neftin tikdiyi Şəhər” adlı məqaləyə baxın. AI 10.2, Yay 2002) Hüseynqulu Sarsabski Içəri Şəhərin digər darvazaları barədə də qısa məlumat verir. Üçüncü darvaza Sənaye məktəbinin (hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Iqtisad Universiteti) həyətinə açılırdı. Abşeronun Navahı kəndindən və digər dağ kəndlərindən buraya arabalarda və dəvə karvanlarında buğda və kömür gətirilirdi. Dördüncü darvaza Bakı Icra Hakimiyyətinin arxasında yerləşirdi. Beşinci darvaza isə indiki Filarmoniya binasının yaxınlığına yerləşən Qubernator bağına açılır. 110 BAKI SÜLALƏLƏRİ. Içəri Şəhərin yerli sakinləri müxtəlif sülalələri təmsil edirdilər. Onlardan bəzilərinin çox gülməli adları var idi. Məsələn, bəzi ən nüfuzlu sülalər aşağıdakılar idi: Ağşalvarlılar, Toyuqyeyənlər, Toyuqyeməyənlər və Bozbaşlılar. Hər bir sülalə digər sülalər haqqında məzəli zaraftlar edirdi. Bozbaşlılar barədə müxnəlif zarafatlar mövcud idi. “Bozbaş” azərbaycanca həm də sevimli Azərbaycan yeməyinin—iri ət tikələri, noxud və turşudan hazırlanan sulu yeməyin adıdır. Beləliklə, Bozbaşlılar məhəlləsindən olan kök adam zarafatla “Bozbaşın ətli tikəsi” adlandırılırıdı. Turşumuş sifəti olan adam “Bozbaşın turşusu” adlandırıla bilərdi. Artıq Içəri Şəhərdə sakinlərin sülalələrə ayrılması aradan qalxıb. Bəzi gənclər indi babalarının hansı sülaləyə məxsus olduğunu belə bilmirlər. LƏQƏBLƏR. Keçmişdə Içəri Şəhərdə yaşayan hər bir adamın ləqəbi var idi. Bəzən adlar çox gülməli olurdu. Məsələn, həmin dövrdə Bakıda adı Hacı Zeynalabdin olan 5 nəfər yaşayırdı. Onların hərəsinin bir ləqəbi var idi. Yaşlı nəsl onları belə adlandırırdı: (1) Malakeş Zeynalabdin, (2) Qatır Zeynalabdin, (3) Spasibo Zeynalabdin, (4) Nökər Zeynalabdin, (5) Pendiryeməyən Zeynalabdin. Milyonçu xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev “Malakeş” ləqəbini ona görə almışdı ki, o cavanlığında hörgü işi görən adi fəhlə olmuşdur. Belə deyirlər ki, bir gün Tağıyev köhnə bir evin divarlarına suvanan qızıl sikkələrlə dolu gil küpə tapır. O, küpəni götürür, sikkələri satır və torpaq sahəsi alır. Bəxtindən həmin torpaqda neft fontan vurur. Buna görə də insanlar ona Malakeş ləqəbini vermişdilər. Lakin Tağıyevin özü bu əhvalatın doğru olmadığını söyləyirdi. Digər Hacı Zeynalabdin adlı adama “Qatır” ləqəbi vermişdilər, çünki o, o qədər ağıllı və inadkar idi ki, şəhər qalalarında yeni qapı açmaqla öz daha da varlana bilmişdir. Xalq inanclarına görə qatırlar o dərəcədə zirəkdir ki, hər yerdə, hətta səhrada belə su tapa bilirlər. Ona görə “heçnədən” belə pul qazanmağı bacaran adamlara bəzən “Qatır” adlandırırlar. Yazıçı Manaf Süleymanov “Qatır” Hacı Zeynalabdin haqqında maraqlı əhvalat danışır. Hacının bir tacir dostu çoxlu şirniyyat malını sata bilmirdi. Hacı bu şirniyyat qutusundan birini götürür və bahalı üzüyünü onun içərisində gizlədir (başqa bir versiyaya görə oraya 5 rubl pul qoyur). Sonra o, Təbriz 111 mehmanxanasına gedir, qutunu açır, və şirniyyatları yeməyə başlayır. Birdən o, ucadan qışqırır: “Baxın, görün qutunun içərisində nə tapdım!”, və üzüyü (sikkəni) ətrafdakılara göstərir. Bundan sonra insanlar qaçaraq şirniyyatları almağa başlayırlar və Hacının dostu böyük gəlir əldə edir. Üçüncü Hacı Zeynalabdin “Spasibo” təxəllüsü ilə çağrılırdı. Belə rəvayət edilir ki, bu tacir Çar III Aleksandrın Bakıya gələcəyini öyrənir. O qərara alır ki, elə bir iş görsün ki, çarın xoşuna gəlsin və çar ona hər hansı bir rütbə, vəzifə və ya medal versin. Çarın gəlişinə qədər Zeynalabdin Içəri Şəhərdə olan rus hərbi kazarmalarını öz pulu ilə təmir elətdirir. Çar kazarmaları ziyarət edir, bundan sonra tacir ilə görüşür və ona rusca bu sözləri deyir: “Spasibo, Zeynalabdin!”. Sonra çar çevrilir və ona heç bir təltif, medal vermədən çıxıb gedir. Zeynalabdin külli miqdarda pul xərcləmişdi, ancaq əvəzində “Spasibo”dan başqa bir şey ala bilmir. Həmin dövrdən Içəri Şəhərin insanları onu “Spasibo Zeynalabdin” deyə çağırırdılar. Içəri Şəhərin yaşlı sakinləri mənə danışmışdılar ki, orada məşhur neft maqnatı Hacı Zeynalabdinin nökəri olan Hacı Zeynalabin adlı başqa bir adam da yaşayırdı. Tədricən o da öz işini qurur və varlanır. Varına və yeni vəziyyətinə baxmayaraq, Içəri Şəhərin insanları onu həmişə Nökər Zeynalabdin deyə çağırırdılar. TƏHSİL. Tarixi məlumatlara görə Içəri Şəhərdə 11-ci əsrdə mədrəsə tikilmişdir. Həmin dövrdə məşhur Şərq alimi Baba Kuhi Baküvi (933-1074) orada dərs deyirdi. Bundan 400 il sonra, digər nüfuzlu alim Seyid Yəhya Baküvi (1403-də vəfat etmişdir) Şirvanşahlar Sarayında Darül-Fünun (universitet) yaradır. Lakin 1538-ci ildə Şirvanşahlar sarayı süquta uğradıqdan sonra Bakı bir paytaxt kimi öz əhəmiyyətini itirir, yüksək səviyyəli tədris mərkəzləri bağlanır və şəhərin mədəni həyatı tənəzzülə uğramağa başlayır. 1744-cü ildə əsası qoyulmuş kiçik Bakı xanlığı əvvəlki dövrlərin bu hərtərəfli mədəni mühitini əvəz edə bilmədi. 1806-cı ildə Ruslar Bakıya gələndə Içəri Şəhərdə ümumilikdə 12 ibtidai (məktəb) və orta (mədrəsə) dini məktəb var idi. Sarabskinin yazdığına görə, 1900-ci illərin əvvələrində bunlardan yalnız 3-ü qalmışdı və təhsilin keyfiyyəti aşağı düşmüşdü. Adi insanlar bu məktəbləri “mollaxana” adlandırırdı. Bəzi adamlar öz oğlanlarını hətta ibtidai təhsli üçün belə mollaxanaya göndərmək istəmirdi. Bunun əvəzində onlar uşaqlarını 112 yalnız ərəb əlifbasını və Quranı öyrədən və daha ucuz başa gələn “şəxsi tutulmuş mollalara” göndərməyə üstünlük verirdi. Mollaxanalarda tədris tamamilə yaddaşa əsaslanırdı. Gənc uşaqlar ərəb sözlərini tələffüz edə bilmədikdə, mollalar onları səhvlərini düzəldənə qədər çubuqla döyürdü. Eynilə, xəttatlıq dərslərində müəllimlər şagirdlər düz yazmadıqda onların barmaqlarına çubuqla vurardılar. Valideynlər, əsasən, bu yanaşmanı müdafiə edirdilər. Valideynlər öz oğlanlarını mollaxanaya apardıqda, onlar mollaya deyərdilər: “Əti sənin, sümüyü mənimdir!”, yəni “onu döyə bilərsən, amma sümüklərini qırma.” Bu ifadə Azərbaycan atalar sözünə çevrilmişdir. Həmin dövrlərdə şagirdləri döymək yalnız müsəlman mollaxanalarında deyil, rus məktəblərində də adi hal idi. Şagirdləri cəzalandırmaq onlara nəyisə öyrətmək və intizamlı olmağa məcbur etmək üçün normal sayılırdı. Rusların gəlişinə qədər, Bakıda təhsil verən yeganə yerlər mollaxanalar idi. Cavan oğlanlar ərəb əlifbasını, xəttatlığı, qramatika və cəbri öyrənməli və Quranı əzbərləməli idilər. Hərdən onlar Səədi və Hafiz kimi Iran şairlərinin şerlərini oxuyur, və kiçik kitabça olan “Tarixi-Nadirdən” bir qədər tarix oxuyurdular. 1911-ci ildə Üzeyir Hacıbəyov tərəfindən bəstələnən “O olmasın, bu olsun” musiqili komediyasında “Tarix-Nadir” kitabı haqqında gülməli fikir vardır. Əsərin komik qəhrəmanlarından biri olan Məşədi Ibad öz danışığında Osmanli türk sözlərindən lovğalıqla istifadə edən dostuna belə deyir: “Mən “Tarixi-Nadiri” yarıyacan oxumuşam, amma sənin nə demək istədiyini başa düşə bilmirəm.” Bu tarixi əsərin həcminin çox kiçik olması onun sözlərinin gülüş doğurmasına səbəb olur. SU TƏCHİZATI. Bakı quraq arid ərazidə yerləşdiyindən onun sakinləri həmişə kifayət qədər su təchizatından əziyyət çəkmişlər. (Ryisard Zeliçovskinin “Su-Içmək üçün bir damcı belə yoxdur. Bakı öz suyunu necə əldə etdi” məqaləsinə, Məmməd Məmmədovun “Bakı Su Axtarışında” məqaləsinə və Manaf Süleymanovun “Tağıyevin Su Probleminin Həllinə Töhvəsi” məqaləsinə baxın. AI 10.2 (Yay 2002). AZER.com internet səhifəsinə baxın). 11-ci əsrin əvvəllərində Içəri Şəhərdə daş və gil borulardan ibarət 3 yeraltı su təchizatı sistemi var idi. 19-cu əsrdə bu yeraltı boru Nağı Kühulu adlandırılmışdı, bu isə “Nağının Borusu” demək idi. Bu boru Içəri Şəhərə 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər xidmət göstərdi. Bütün şəhərdə yerləşən quyu və bulaqlardan gələn su 113 Şirvanşahlar sarayının yaxınlığında yerləşən Şirin Ovdan (Şirin Su Evi) adlanan binanın içində xüsusi su rezervuarında toplanırdı. Hüseynqulu Sarabski məlumat verir ki, bəzən Ovdanın boruları tıxanır və suyun axması dayanırdı. Çox xeyirxah və bacarıqlı adam olan Cümrü Ağamalı belə vaxtlarda yardıma gəlirdi. O, çox kiçik, arıq və cəld idi, buna görə də dar su borularının içinə girərək onları təmizləyə bilirdi. Sarabski bu barədə yazır: “Cümrü Ağamalı heç vaxt gördüyü işin müqabilində pul istəmirdi, çünki o inanırdı ki, bununla savab iş görür. Cümrü öldükdən sonra onun işini davam edən olmadı və Şirin Ovdan yararsız hala gəldi.” Cümrünün xeyirxahlığına baxmayaraq, ona “Həzar peşə, kəm maya” ləqəbi verilmişdi. Bu “min işi, az pulu olan” anlamını veriridi. Bəzi ailələr şəhərin su problemini həll etmək üçün öz həyətlərində şəxsi quyular qazmışdılar. Ovdanın çöl divarlarının birinin üzərində olan lövhədə belə bir yazı var idi: “Orta Əsrlər Ovdanı. Bu memarlıq abidəsi dövlətin mühafizəsi altındadır” Lakin o lövhə artıq yoxdur (məqalə 2004 ildə yazılmışdır – red.). YERALTI TUNELLƏR. Orta əsr mənbələrinə görə, Qədim Şəhərin altında bir çox yeraltı tunellər var idi. Onlardan bəziləri 15- ci əsrdə Şirvanşahlar tərəfindən saray iğtişaşları zamanı qaçmaq məqsədilə tikilmişdi. Digər yeraltı tuneli 20-ci əsrin əvvəllərində içərişəhərli Hacı Zeynalabdin Tağıyevin (Qatır Zeynalabdinin) özünün iki igamətgahını—bunlardan biri indi Ensiklopediya Binası yerləşən bina, digəri isə hal-hazırda Əziz Əliyev küçəsində yerləşən “Yin Yang” Çin restoranını binası — birləşdirmək məqsədilə tikdirmmişdi. Hacı istəyirdi ki, ailə üzvləri şəhər divarlarından müxtəlif tərəflərdə 100 metr məsafədə yerləşən evləri arasında küçəyə çıxmadan hərəkət edə bilsinlər. Nənəm danışırdı ki, uşaq olanda o tez-tez bu tunellə hərəkət edirdi. Bolşevik inqilabı zamanı bu iqamətgahların sahibləri ya öldürülmüş, ya da qaçmışdılar. Onların evləri kiçik mənzillərə bölünmüş və tunellər 1970-ci illərə qədər unudulmuşdur. Arxeoloqlar 1970-ci illərdə tuneli aşkar etmiş, onu tədqiq etmiş, və digər layihələrlə işlərini davam etdirərək qazıntı işlərini açıq qoymuşlar. 114 Necəsə oğrular belə qənaətə gəlmişdilər ki, bu tunnel ləl- cəvahirat dükanına yol aparır (indi “Yin Yang” restoranı yerləşən bina). Gecə vaxtı, oğrular gizlicə yeraltı tuneli qazmağa, və onu təmizləyə başladılar. Həqiqətən də, onlar cəvahirat dükanına daxil olmuş və bir sıra qiymətli cəvahirat əşyası oğurlamağa müvəffəq olmuşdular. Bakı qəzetləri bu cinayət haqda yazdıqdan sonra, tunel bağlanmışdır. IDMAN YARIŞLARI. Içəri Şəhərin əyləncə mərkəzlərin- dən biri atletik yarışların keçirildiyi stadion tipli zorxana idi. Bakı- nın zorxanası 15-ci əsrə aiddir. Çox az adam, bu yeraltı tağtavanın Qız Qalası tərəfdə Buxara və Multanı karvansaralarından bir neçə addımlıq məsafədə yerləşdiyini bilir. Indiki idman klubları kimi, kişilər zorxanalara da daxil olub ağırlıq qaldırma və güləş də daxil olmaqla müxtəlif yarışlarda iştirak etmək üçün giriş haqqı verirdilər. Bəzi yarışlar ənənəvi Şərq musiqi alətləri olan kamança, zurna və nağarada ifa edən musiqiçilərdən ibarət trio tərəfindən müşayiət edilirdi. Həmin dövrdə çalınan mahnıların çoxu artıq unudulmuşdur. Lakin bunlardan biri “Cəngi” hələ də milli güləş yarışlarının açılışından öncə çalınır. Cavan oğlanlar Təbriz, Ərdəbil, Sərab və digər Cənubi Azərbaycan şəhərlərindən gələn peşəkər güləşçilərə qarşı öz güclərini sınaya bilərdilər. Hüseynqulu Sarabski bütün bu cavanlara qalib gələn “Altıaylıq Əbdüləli” ləqəbli bir gənc haqqında yazır. Hər görüşdən öncə məşhur musiqiçi Hacı Zeynal Ağa Kərim güləşçini ruhlandıran mahnı ifa edirdi. Altıaylıq Əbdüləli kəmərini açar, papağını yerə atar, və gülərək səhnəyə çıxardı. Cavan həvəskarlar bir-bir ona yanaşardılar. Altıaylıq Əbdüləli güləşi bitirdikdən sonra izləyicilər ona 3, 5 və hətta 10 rubl pul verərdilər. Bu isə həmin dövrdə külli miqdarda pul idi. Zorxana həm də fitness klubu kimi fəaliyyət göstəriridi. Yarışlar olmayanda, kişilər ora məşq etməyə və müxtəlif idman alətlərini istifadə etməyə gedərdilər. Başqa bir yarış dəyirman daşlarının qaldırılması, tullanılması, və tutulması idi. Oyun “Mil Oyunu” adlanırdı. Yarış iştirakçıları nağara çalanın müşayiəti ilə yarışa girərdilər. Nağara çalan tədricən tempi artıraraq daha sürətlə çalmağa başlayırdı. 115 Bakı sakinləri şer məclisləri və muğam axşamlarına getmə- yi sevirdilər. Şair, musiqiçilər, və digərləri toplaşaraq lirik şerlər (rübai və qəzəllər) oxuyar və muğama qulaq asardılar. Burada yemək, içkilər və şirniyyatlar verilirdi. Içəri Şəhərin sakinləri Bakı və ona bitişik kəndlərin ortaq ədəbi-musiqi improvizə sənəti olan meyxananı çox sevirdilər. Yüklə 1,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|