AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ нур­лана яли­йева sovet döVRÜ azərbaycan əDƏBİyyati

Cənubi Azərbaycanda 1941–1946-cı illərin milli hərəkatında iştirakı. Böyük Vətən müharibəsi başlanan kimi Mirzə İbrahimov siyasi işçi kimi orduya çağırılır və 1941-ci ilin yayında İran ərazisinə daxil olan Qızıl Ordu hissələri tərkibində mayor rütbəsində Təbrizə gəlir. O, formal olaraq sovet əsgərləri üçün buraxılan «Vətən yolunda» qəzetinə redaktor təyin olunur. Əslində isə bu qəzet vasitəsilə cənubda sovetlərə meylli olan siyasi-mədəni hərəkat yaratmaq tapşırılmışdı. O zaman İran ərazisində Azərbaycan türkcəsində bircə dənə belə qəzet və jurnal, mətbuat yox idi. Rza Pəhləvinin İrandan xaricə qaçdığı şəraitdə ölkədə mərkəzi hakimiyyət sarsılmışdı. Cənubdan İrana ingilis qoşunları daxil olmuşdu. Belə şəraitdə inqilablar beşiyi olan Təbrizdə Azərbaycan dilində «Vətən yolunda» qəzetinin çıxması ölkənin əhalisinin yarısını təşkil edən azərbaycanlı əhalinin içində böyük milli ümidlər və həyəcan yaratmışdı. Qəzetin redaktoru kimi Mirzə İbrahimov bu proseslərin mərkəzində idi.

Cənubi Azərbaycanda milli hərəkat yaratmağa kömək etməklə Moskvanın öz niyyətləri vardı. Bolşevik Rusiyası İranda bütün təsirini itirmişdi. İndi azərbaycanlıların köməyi ilə bu təsiri bərpa etmək istəyirdilər. Bunun üçün İran dövləti tərkibində Azərbaycanın muxtariyyət alması şüarı ortaya atılmışdı. Bu niyyətlə İranda ermənilər və farslarla bir partiyada birləşmiş Cənubi Azərbaycan kommunistləri 1945-ci ildə bu partiyadan çıxarılıb Müstəqil Demokrat Partiyasında S.C.Pişəvərinin başçılığı altında birləşdirildi.

Moskvanın razılığı ilə atılan bu addımlardan görünürdü ki, İ.Stalin İranda həmişəlik möhkəmlənmək istəyir. Lakin 1945-ci ilin dekabrında Təbrizdə Milli Muxtar Hökumət elan olunandan sonra vəziyyət mürəkkəbləşdi. Mirzə İbrahimov da Təbrizdə sovet nümayəndəsi kimi Milli hökumətə yardım edirdi və onun həmişəlik olduğuna ümidliydi.

Milli hökumət ana dilində məktəblər, teatr və filarmoniya açdı, ana dilində kitab çapı başlandı. 1941–1946-cı illərdə Sovet məfkurəsinə meylli olan böyük ədəbi hərəkat formalaşmışdı. Bu hərəkatın mənəvi rəhbəri Mirzə İbrahimov idi. 1942–1946-cı illərdə o həm də Azərbaycan SSR-in Xalq Maarif Komissarı (naziri) vəzifəsində işləyir və rəsmi olaraq da Cənubdakı demokratlara mədəni quruculuqda yardım göstərirdi. O, Cənubi Azərbaycanın dirçəliş və tərəqqisini, orda ana dilinin sərbəst işlənməsini hər şeydən artıq istəyirdi. Bu dövrdə Məhəmməd Biriya, Balaş Azəroğlu, Söhrab Tahir, Əli Tudə, Pənahi Makulu, Hökumə Bülluri kimi şair və yazıçılar ərsəyə gəlmişdi.

Lakin ABŞ və İngiltərə 1946-cı ilin payızında dağılmış İran ordusunu yardımla yenidən təşkil edib Təbrizdəki hökumət üzərinə göndərdi. İ.Stalinin qərarı ilə Cənubdakı sovet qoşun hissələri oradan çıxarıldı. Milli hökumət yardımsız qalıb İran ordusu qarşısında təkləndi və məğlub oldu. Cənubi azərbaycanlıların və Mirzə İbrahimovun da ümidləri puç oldu. Lakin heç kəs İ.Stalinin qərarına etiraz edə bilməzdi. Milli hökumət qan içində boğuldu, 20 minə qədər azərbaycanlı qətlə yetirildi. Hökumətin rəhbərləri Bakıya gəldilər.

Moskva Milli Hökumət fəalları üçün Bakıda yarı leqal bir təşkilat yaratdı. Həmin təşkilat 1945-ci ildə Təbrizdə yaradılan «Azərbaycan Demokrat Partiyası» adını daşıdı. 1946-cı il mühacirlərinin bu təşkilatının qeyri-rəsmi rəhbəri də Mirzə İbrahimov idi. 1990-cı ildə Azərbaycanın müstəqilliyi elan ediləndən sonra həmin partiya özünü buraxdı və ictimai birlik kimi İran Mühacirləri Cəmiyyəti adlanmağa başladı.

«Gələcək gün» romanı. Cənubda Milli Muxtar Hökumətin yaranmasında və taleyində iştirak Mirzə İbrahimovun həyata baxışlarını, ədəbiyyata münasibətini də dəyişdi. Böyük Vətən Müharibəsinə qədər Mirzə İbrahimov tipik bir sovet yazıçısı idi və partiyanın tələb etdiyi mövzuları qələmə alırdı. Qadın azadlığı, kolxoz quruculuğu, Mədəni İnqilab kimi məsələlər o zaman sifarişli mövzular idi. Lakin müharibə başlanandan sonra yazıçı vətən və onun müqəddəsliyi barədə əvvəlcə şeirlər, sonra isə «Gələcək gün» kimi epik vüsətli bir roman yazdı. Bu əsərlə və ondan sonra Azərbaycan xalqının tarixi taleyi məsələsi onun əsərlərinin əsas mövzusu oldu. Məhz «Gələcək gün» romanı ilə Mirzə İbrahimov C.Cabbarlının «Od gəlini», S.Vurğunun «Vaqif» kimi əsərlərlə yaradıb davam etdirdikləri Azərbaycanın taleyi mövzusuna müraciət etdilər. İran və Rusiya arasında ikiyə parçalanmış vətənimiz, qədim xalqımız əsrlərlə müstəqil dövlət qurmaq arzusunda idi.

Mirzə İbrahimov Cənubda qurulmuş Milli hökuməti bu arzunu reallaşdırmaq təşəbbüslərindən biri hesab edirdi. Lakin bu hökumət 1946-cı il dekabrın sonunda qan içində məhv edildi. Çoxları kimi vətənpərvər yazıçı da Milli Hökumətin iflasını şəxsi faciə kimi yaşadı. Məhz bu hisslərin təsiri ilə 1947-ci ilin qışından yazıçı «Gələcək gün» romanını yazmağa başladı. 1948-ci ildə roman «İnqilab və mədəniyyət» jurnalında, 1949-cu ildə isə Bakıda ayrıca kitab şəklində çıxdı. Qısa bir vaxt ərzində əsər 20-yə qədər xarici dilə tərcümə olundu və Stalin mükafatı aldı.

«Gələcək gün» Azərbaycan ədəbiyyatında ilk siyasi romandır. Romanın əsas mövzusu 1939–1941-ci illərdə – yəni sovet qoşunları İrana daxil olana qədər azərbaycanlı vətənpərvərlərin qanlı şah üsul-idarəsinə qarşı mübarizəsidir. Doğrudur, əsərdə başqa xalqların da azərbaycanlılarla əlbirliyi göstərilib. Lakin müəllifin əsas niyyəti Cənubi Azərbaycanın – Mirzə İbrahimovun özünün doğulub didərgin düşdüyü doğma elinin azadlıq, ləyaqətli həyat uğrunda mübarizəsindən bəhs edilir.

Romanda hadisələr bir neçə planda təsvir edilir. Onlardan başlıcası kasıb cənub kəndlisi olan Musa kişi və onun ailəsinin taleyidir. Zəhmətkeş, mətin bir insan olan Musa kişinin obrazı onun üçün cənub xalqının timsalıdır. Xalqın mənəvi gücünü, ləyaqətini, mübarizə əzmini, torpağının keşiyini məhz Musa kişi kimi sadə insanlar çəkir. Onlardakı sədaqət, el təəssübü və döyüşkənlik xalqın gələcəyini təmin edən əsas mənəvi mənbələrdir.

Musa kişi o dövrün tələblərinə uyğun olaraq həm də inqilabçı kimi təsvir edilmişdir. Romanın əvvəlində o, sadəlövh, dost-düşmən axtarmayan bir insan kimi verilir. Amma əsərin sonunda Musa kişi Firudin İbrahimi kimi ziyalı mübarizlərə qoşularaq zülmə və ədalətsizliyə müqavimət göstərməyin qaçılmazlığı qənaətinə gəlir. Zəhmətkeş kəndli bir üsyançı və inqilabçı olmaqdan qeyri yol görmür.

Romanda Cənubi Azərbaycanın zəhmətkeş xalqına qarşı duran və ona zülm edən qüvvələr Rza Şah, Hikmət İsfəhani kimi əxlaqsız feodal, Mübaşir Məmməd kimi sapı özümüzdən olan baltalardır. İranda şahlıq rejimi çoxdan çürüyüb. Lakin onu yaşadan Hikmət İsfəhani kimi tüfeyli feodallardır. Şahlıq onlara ancaq şəxsi mənfəət üçün, müftəxor həyatı davam etdirə bilmək üçün lazımdır. O anlayır ki, İranda demokratik rejim yaranan kimi onların istismara əsaslanan ağa həyatına son qoyulacaqdır.

Xarici dövlətlərin çürük şahlıq rejimini himayə etməsi romanın ayrıca süjet və fikir xəttidir. İran neftinə sahib olmuş ABŞ və ingilis müstəmləkəçiləri olmadan Hikmət İsfəhani kimilər ölkədə şahlıq rejimini qoruyub saxlaya bilməzdilər. Mirzə İbrahimov parlaq bir siyasi romançı kimi xarici dövlətlərə məxsus səfirliklərin İranda açıq-aşkar fitnəkarlıqla, orta əsr rejimini qorumaqla məşğul olduğunu bədii inandırıcılıqla göstərmişdir.

Romanda peşəkar inqilabçıların fəaliyyəti də ayrıca məna xətti kimi qələmə alınmışdır. Bunların əksəriyyəti kommunistlərdir, İran kommunist partiyasının üzvləridir. Kürd Əhməd, Rza Qəhrəmani, Kərim Xan Rza da belə surətlərdir. Onlar Rza şah diktaturasına qarşı qorxu bilmədən vuruşurlar.

Romanda demokratik və inqilabçı qüvvələr də iki xətt kimi verilib: bunlardan birincisi İran kommunist hərəkatı ilə mübarizə aparan və Moskvaya ümid edən qüvvələrdir. İkinci xətdə isə Firudin İbrahimi başda olmaqla, Cənubi Azərbaycanın daxili qüvvələrinə üstünlük verən qüvvələrdir. Musa kişi, Kürd Əhməd məhz onların nümayəndələridir. Milli hökumət dağılanda ikinci qisim qüvvələr vətəni tərk etməkdən imtina etdilər və cəza tədbirlərinin sərtliyi onlara dəydi. Yazıçı gələcək günü, Cənubi Azərbaycanın və vahid vətənimizin taleyini məhz bu qüvvələrlə bağlı görürdü.

Stalinizm şəraitində Mirzə İbrahimov Cənubi Azərbaycanın taleyi ilə bağlı arzularını romanda birmənalı şəkildə tam ifadə edə bilməyib. Bir sıra tənqidçilər romanda çoxmillətli İran kommunistlərinin mübarizəsinin az işıqlandırıldığını iddia etdilər və müəllif ikinci nəşrdə əsərə əl gəzdirməli oldu. Lakin onun şəxsi istəyi isə əsərdə məhz azərbaycanlıların muxtariyyət uğrunda mübarizəsinin daha geniş təsviri idi. Bu niyyətlə yazıçı 1941–1946-cı il hadisələrinə həsr olunmuş beş hekayədən ibarət «Cənub hekayələri» silsiləsini qələmə alıb. Bu əsərlər «Gələcək gün» romanında qoyulan məsələləri konkretləşdirir, romanda deyilməsi mümkün olmayan məqamları bədii şəkildə təqdim edirdi. «Azad» (1946), «12 dekabr» (1946), «Tonqal başında» (1947), «İztirabın sonu» (1947), «Salam sənə Rusiya» (1947) hekayələrində 1941–1946-cı illərin hadisələri bədii şəkildə verilmişdir.

«Azad» və «İztirabın sonu» hekayələrində yazıçı İranda Azərbaycanın muxtariyyəti uğrunda mübarizə aparan Azad və Rəhim kimi surətlər yaratmışdır. Belə qəhrəmanlar milli hərəkatın döyüşçülərinin surətləri kimi böyük ədəbi və tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyırdılar. Yazıçı onları xalqımızın yetişdirdiyi Səttar xan, Xiyabani kimi mətin inqilabçıların varisi kimi, onlar tərəfindən başlanan azadlıq hərəkatının davamçıları kimi təsvir etmişdir.

Silsilədə bədii və tarixi cəhətdən ən qiymətli əsərlərdən biri «12 dekabr» hekayəsidir. 1945-ci ilin 12 dekabrında Milli Muxtar Hökumətin Məclisinə aparılmış seçkilərdən sonra parlamentin ilk iclası olmuşdur. Həmin gün yeni Məclis S.C.Pişəvəri başda olmaqla Milli Hökuməti təşkil etmişdi. Yazıçı xalqımızın tarixi arzularının gerçəkləşməsi olan həmin günü milli bir bayram kimi qələmə almış və gələcək nəsillər üçün əbədiləşdirmişdir. Bu əsərin qələmə alınması o dövrdə böyük cəsarət və qeyrət nümu­nəsi idi. «12 dekabr» Azərbaycan hekayəçiliyinin incilərindəndir.

Bütövlükdə «Gələcək gün» Azərbaycanın ikiyə parçalan­ma­sını beynəlxalq arenaya çıxaran, xalqımızın taleyinə bütün dün­yanın diqqətini cəlb edən qiymətli siyasi romandır. Ədə­biy­yatımızda xalq taleyini, onun gələcəyini və müstəqil olmaq hüquq­larını xüsusi bədii qüvvə ilə ortaya gətirən ikinci belə romanımız yoxdur.

Ana dili məsələsi. Mirzə İbrahimov ədəbi fəaliyyətə başladığı dövrdən ana dilimizin təmizliyi və dövlət dili kimi işlənməsi uğrunda mübarizə aparmışdır. Canlı danışıq dilinə əsaslanan xəlqi ədəbi dil uğrunda çalışmalarında o, «Molla Nəsrəddin» jurnalında Cəlil Məmmədquluzadənin apardığı ədəbi dil siyasətinin davamçısı idi. Yazıçı Seyid Hüseyn haqqında məqa­ləsində onun nəsr dilinin təkmilləşdirilməsi sahəsindəki xidmət­lərindən minnətdarlıqla danışmışdır. «Gələcək gün» romanın­dan başlayaraq Mirzə İbrahimov nəsr dilinin xəlqiləş­məsinə, yığcam və sadə olmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi.

Azərbaycan dilindəki ərəb və fars sözlərinə münasibət məsələsi hələ inqilabdan əvvəl mübahisələr doğurmuşdur. Bəziləri bunları çox işlədib dili ağırlaşdırır. İkinci qisim ziyalılar isə ərəb və fars sözlərini dildən çıxarmağa çağırırdılar. Bu məsələdə doğru mövqe tutan Mirzə İbrahimov hər iki ifrata qarşı çıxır və qeyd edirdi ki, dilimizdən ərəb və fars sözlərini çıxarmaq onu yoxsullaşdırardı. Ədib həmişə süni dil yaradıcılığına qarşı çıxırdı.

O biri tərəfdən yazıçı xalq danışıq dilinə daxil olmuş ərəb və fars sözlərinin dilimizdə vətəndaşlıq aldığını qeyd edirdi. Yazıçı sözləri dəyişməyə yox, qısa, aydın, dəqiq yazmağı öyrə­nməyə çağırırdı.

Yazıçının həmişə məşğul olduğu məsələ Azərbaycan dilinin statusu məsələsi idi. Bu məsələdə o, böyük dövlət xadimi və yazıçı N.Nərimanovun davamçısı idi. Sovet dövründə orta və ali təhsil azərbaycanca olsa da, dövlət idarələrində ancaq rus dili işlənirdi. N.Nərimanov hələ 1921-ci ildə Xalq Komissarlar Sovetinin sədri olanda dövlət idarələrində yazışmaların türk (Azərbaycan) dilinə keçirilməsi haqda xüsusi dekret (qanun) imzalamışdı. Lakin bu dekret kağız üstə qaldı və bir il sonra N.Nərimanovu Bakıdan uzaqlaşdırmaq üçün Moskvaya işə apardılar. O vaxtdan dövlət dili kimi rus dilinin işlənməsi ənənəsi qaldı. Bu dil hakim kommunist partiyasının dili idi.

1954-cü ildə Mirzə İbrahimov Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri vəzifəsinə seçildi və ölkədə ikinci adam oldu. İki il sonra, 1956-cı ildə Sovet dövlətinin rəhbəri N.S.Xruşşovun təşəbbüsü ilə respublikalarda milli dillərin dövlət dili kimi işlənməsi barədə Moskvadan göstəriş gəldi. Bu göstərişə uyğun olaraq Azərbaycan Ali Sovetinin dövlət müəssisələrində Azərbaycan dilinin işlədilməsi barədə qərarı çıxdı. Qərarın üzərində Mirzə İbrahimovun imzası vardı. Azərbaycan dilində idarələr üçün yazı makinaları, sənəd formaları hazırlanmağa başla­dı. Bu proses xüsusilə əhalinin rus dilini pis bildiyi kənd rayon­larında milli ovqatların güclənməsinə səbəb oldu. Dəftərxanalarda işləyən erməni və ruslar qorxuya düşüb Moskva­ya kütləvi şikayətlər yazmağa başladılar. Nəticədə, Moskva dövlət orqanlarında Azərbaycan dilinin işlədilməsi prosesini dayan­dırmaq haqda göstəriş verdi. Amma aşağıdan vətənpərvər insanlar bununla razılaşmır, ana dilinin tətbiqi üzərində təkid edirdilər.

Moskvadakı millətçilər uğursuzluqda Mirzə İbrahimovu və o zaman respublikanın birinci şəxsi olan İmam Mustafayevi günahlandırdılar. 1958-ci ildə hər ikisi işdən azad edildi. Lakin Mirzə İbrahimov ana dilinin cəsarətli təəssübkeşi kimi xalqın tarixində və yaddaşında qaldı.

«Böyük dayaq» (1957). Moskva Mirzə İbrahimovu Ali Sovetin sədrliyindən çıxarandan sonra yazıçı evdən küçəyə çıxan kimi sadə Bakı sakinləri onu dövrəyə alıb salamlayır, hər yerdə ona təşəkkür və pərəstiş bildirirdilər. Bu onun Azərbaycan dilinin tətbiqi barədə qərarı imzaladığına görə idi. Sadə adamlar bu qərarın Moskvanın icazəsi ilə verildiyini bilmirdi. Həyatının çətin vaxtında xalqın bu himayəsini yazıçı özü üçün «böyük dayaq» adlandırdı və bu adı yeni romanına verdi. Böyük dayaq – xalqdır, insanlar, siyasətçilər xalqa söykənəndə güclü olurlar.

1956-cı ildə İ.Stalinin «şəxsiyyətinə pərəstişi» rəsmi olaraq pisləndi. Yaxşı rəhbər necə olmalıdır? Bu sual bütün cəmiyyətdə müzakirə olunmağa başladı. Yazıçı rəhbər və xalq problemini sıravi bir kolxoz sədri olan Rüstəm kişinin timsalında qələmə almışdır. Xalq üçün, onun işi üçün yanan Rüstəm kişidə yazıçı eyni zamanda İ.Stalinin rəhbərlik üsulunun qüsurlu tərəflərini də ümumiləşdirməyə çalışırdı.

Rüstəm kişi özünü qüsursuz və bütün hallarda haqlı sayır. Onun ətrafına simasız, əqidəsiz yaltaqlar toplanmışdır. Rüstəm kişi özünə vurğun olduğundan onların qeyri-səmimiliyini duymur. O, hamının əvəzinə məsləhətləşmədən qərarlar verir. Lazım olmadığı halda qəddarlıq edir. Yazıçı bu insanın xalqdan uzaq düşdüyünü, xalqa arxa çevirdiyini göstərir. O, hər bir rəhbər işçinin əsas və böyük dayağı olan xalqın etimadını itirir. Həyat Rüstəm kişini cəzalandırır: kolxozun sadə üzvləri üçün and yerinə çevrilmiş sədr öz ailəsində nəzarət və nüfuzunu itirir.

Yazıçının nəticəsi belədir: ən qüvvətli və təmiz rəhbərlər belə xalqla əlaqəni itirəndə, digər adamların rəyini eşitmək qabiliyyətini itirəndə həm də böyük dayağı – xalqın etimadını itirirlər. Bu həm də İ.Stalinin siyasi taleyi barədə yazıçının qənaəti idi.

«Gələcək gün» romanında həyatla ayaqlaşmaq, zamanın dəyişməsini hiss etmək hər bir rəhbər üçün vacib keyfiyyət kimi irəli sürülür. Rüstəm kişinin rəhbərlik etdiyi kolxozun adı «Yeni həyat»dır. Lakin o, bir rəhbər kimi məhz yeniliyi hiss etmir və çox zaman ona müqavimət göstərir. Bunu ən çox Rüstəm kişinin öz gəlini Mayanın davranışına münasibətində görürük. Şəhər mühitində böyümüş ali təhsilli mütəxəssis olan Maya kənd qadınlarına nisbətən sərbəst davranır, hər xırda iş üçün ərindən, qayınatasından icazə almağı lazım bilmir. Lakin bu, Rüstəm kişini qəzəbləndirir. O sanki həyatın dəyişməsinə, müasirləşməsinə qarşı kordur. Belə mühafizəkarlıq stalinçi kadrlara eyham idi. Əsərdə həyatın tərəqqi və yeniləşməsinin qaçılmazlığı ideyası qabarıq əksini tapmışdır.

«Pərvanə» romanı. Mirzə İbrahimovun həyat və ədəbi təcrübəsi artdıqca onun toxunduğu mövzuların əhatə dairəsi də genişlənirdi. «Gələcək gün» və «Böyük dayaq» romanlarının uğuru onun ədəbiyyatla xalq taleyinin ayrılmazlığı haqqında qənaətlərini təsdiq edirdi. Ona görə yazıçı 60-cı illərin sonlarından başlayaraq Azərbaycan xalqının Rusiya tərkibinə daxil olduqdan sonrakı taleyi, tərəqqi yolları barədə trilogiya üzərində düşünürdü.

Bu trilogiyanın bir cildi XIX əsrə, ikinci cildi 1905–1920-ci illərə, üçüncü hissəsi isə sovet dövrünə aid olmalı idi. Lakin yazıçıya bunlardan ancaq XIX əsrə aid cildi yazmaq nəsib oldu. Yazıçı xalqımızın bu əsrdəki tarixini çox sevir və qiymətləndirirdi: məhz XIX əsrdə A.A.Bakıxanov, M.F.Axundov, H.B.Zərdabi kimi əməlpərvər maarifçilər yetişmiş və müasir mədəniyyət və maarifimizin əsasını qoymuşdular.

Mirzə İbrahimov Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil olduqdan sonra düşdüyü yeni qərb tərəqqi yoluna böyük əhəmiyyət verirdi. Azərbaycanı işğal etmiş Çar üsuli-idarəsi milli sərvətləri talayıb aparsa da, ümumilikdə Azərbaycanda iqtisadi, mədəni tərəqqinin, xüsusilə maarif və mətbuatın digər müsəlman və türkdilli xalqlardan daha sürətli inkişafına səbəb olmuşdu. Yazıçı bunu dərindən anlayır və N.Nərimanov kimi yüksək qiymətləndirirdi.

«Pərvanə»nin mərkəzində iki əsas surət  Nəriman Nərimanov və onun tərbiyəçisi və müəllimi kimi təsvir edilən Sahib obrazı durur. Sahib Peterburqda müasir təhsil almış ilk Azərbaycan müəllimi və ziyalılarından biridir. Yazıçı onun Rusiyada təhsil dövründə keçmiş illərini də rəğbətlə qələmə alır, onun mütərəqqi rus mədəniyyəti, rus xalqçıları ilə əlaqələrini göstərir.

Mirzə İbrahimovun öz sələfi N.Nərimanovun surətini məhəbbətlə yaratması təsadüfi deyildi: onlar əqidə adamları idi. 1920-ci ilin aprelində məğlub olub xaricə getmiş Müsavatçı mühacirlər N.Nərimanovu milli xain kimi daim tənqid edirdilər. Mirzə İbrahimov bunları gözəl bilir, lakin N.Nərimanova üstünlük verirdi. Nəinki üstünlük verir, onun fəaliyyətini, xüsusilə 1920–1922-ci illərdə Sovet Azərbaycanına rəhbərlik edərkən ölkədə maarifin, elm və mədəniyyətin inkişafında xidmətlərini gözəl bilirdi. Lakin Moskvadakı və Bakıda dövlət vəzifələrində yuva salmış ermənilər N.Nərimanovu millətçi kimi damğalayıb gözdən salmağa çalışırdılar.

Bütün bunlara görə, Mirzə İbrahimov böyük dövlət xadimi və yazıçı olan N.Nərimanovun tarixi xidmətlərinin bədii yolla göstərilməsinə çalışırdı. «Pərvanə» romanında yazıçı bir nərimanovçu və onun siyasi görüşlərini təbliğ edən fikir sahibi kimi diqqəti cəlb edirdi. Təsadüfi deyil ki, yazıçı «Közərən ocaqlar» pyesində də N.Nərimanovun obrazını rəğbət və məhəbbətlə yaratmışdı.

«Pərvanə» romanının əsas xətlərindən biri qərbçi Azər­bay­can maarifçiliyinin, bu maarifin əsas ocaqlarından olan Qori Müəl­limlər Seminariyasının maarif tariximizdəki rolunun, yetiş­dir­diyi müəllim və jurnalistlər nəslinin real obrazlar kimi göstə­ril­məsi idi. Romanda bir sıra tarixi şəxsiyyətlərin  M.F.Axundovun, Çernyayevskinin, Vəlibəyovun və b. bədii ob­razları vardır.

Yazıçı digər romanlarında olduğu kimi, «Pərvanə»də də xalq fonunun təsvirinə geniş yer vermişdir. O, Nərimanovun mənsub olduğu nəslin xalq köklərini göstərməyə çalışmışdır. Əsərdə onun atası Nəcəf kişinin və anasının obrazları da yaddaqalandır.

Dramaturgiyası. Mirzə İbrahimov gənclik illərindən dram janrına müraciət etmiş və C.Cabbarlı ənənələrinin davamçısı olmuşdur. Böyük Vətən müharibəsinə qədər yazıçı «Həyat», «Madrid» pyeslərini yazmışdır. 1942-ci ildə yazıçı «Məhəbbət» adlı üçüncü pyesini yazır və arxa cəbhədə qələbə üçün gecə-gündüz çalışan sədaqətli Azərbaycan qadınının obrazını yaradır.

60-70-ci illərdə yazıçı bir neçə pyes yazmış və bu əsərlər hamısı Akademik Dram Teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulub repertuarda yaşamışdır. Bu dövrün dramaturgiyasında yazıçının «Kəndçi qızı», «Yaxşı adam», «Közərən ocaqlar» pyesləri xüsusi yer tutmuşdur.

Yazıçı hələ 30-cu illərdən həyatın satirik təsvirinə meyl edir, satirik hekayələr yazırdı. İncə, mənalı yumor yazıçının istedadına doğma idi. Bu xüsusiyyətlər «Kəndçi qızı» pyesində xüsusilə uğurlu ifadəsini tapmışdı. Əsərin konflikti kəndli qızı Bənövşə ilə şəhərli oğlan Vahid arasındadır. Oğlanın geri qalmış bir kənd qızı saydığı Bənövşə əslində bu şəhərli oğlandan daha diribaş və müasir bir insandır. Onların münasibətləri pyes boyu şirin bir komizm yaradır. Aydın olur ki, Vahid kənd haqqında köhnə təsəvvürlərlə yaşayır və əsil kəndçi onun özüdür. Bənövşə yazıçının yaratdığı qadın obrazları silsiləsində xüsusi mərhələ idi. O, Cabbarlı kimi cəmiyyətdəki tərəqqini, ilk növbədə, qadının cəmiyyətdəki mövqeyində görüb göstərməyə çalışırdı.

Elmi fəaliyyəti və tərcümələri. 1945-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası təşkil ediləndə Üzeyir Hacıbəyov, Səməd Vurğun və Mirzə İbrahimov ilk akademiklər seçildilər. Həmin dövrdən Mirzə İbrahimovun elmi fəaliyyəti Akademiyanın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu ilə bağlı olmuşdur. Eyni zamanda o, 1946–1954, 1965–1975, 1980–1986-cı illərdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri vəzifəsində çalışmışdır.

Ədib Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin inkişafına böyük xidmətlər göstərmişdir. 1948–1954-cü illərdə Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru olmuş və 3 cildlik ilk Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yaradılmasının təşkilatçısı və redaktorlarından biri olmuşdur. 1960–1970-ci illərdə ədib həmin institutda «XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı», 1977–1993-cü illərdə isə «XIX-XX əsrlər Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» şöbəsinin müdiri olmuşdur. Cənub şöbəsində işləyərkən onun təşkilatçılığı və rəhbərliyi ilə 4 cildlik «Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı antologiyası» çapdan çıxmışdır.

Mirzə İbrahimov ədəbiyyatımızın bütün əsas klassikləri haqqında əsərlər yazmışdır. Azərbaycan aşıq yaradıcılığı, ədəbiyyat və xalq həyatı, Nizami, Füzuli, M.F.Axundov, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, Sabir, C.Cabbarlı, S.Vurğun onun ən çox sevdiyi və qiymətləndirdiyi yazıçılar idi.

Ədib N.Q.Çernışevskinin «Nə etməli», Şərəf Rəşidovun «Qaliblər» romanlarını ana dilimizə tərcümə etmişdir. Yorulmaz ədib dünya dramaturgiyasından da tərcümələr etmişdir. Vilyam Şekspirin «Kral Lir», «On ikinci gecə», A.P.Çexovun «Üç bacı» pyesini, M.Şatrovun «İnqilab naminə» dramını ana dilimizə o çevirmişdir.

Mirzə İbrahimov 1993-cü il dekabrın 17-də Bakıda vəfat etmiş, Fəxri Xiyabanda dəfn edilmişdir.

Ədəbiyyat:

Quliyev N. Vətən və xalq naminə, B., 1981.

Hacıyev A. Mirzə İbrahimov, B., 1982.

MİR CƏLAL

(1908–1978)
Həyatı və fəaliyyəti. Mir Cəlal müasir roman və hekayə yaradıcılığının təşəkkülündə və inkişafında böyük xidmətləri olan yazıçıdır. Onun aydın, sadə və yığcam nəsr dili böyük ədəbi təsirə malik olmuşdur. Ədib həm də müasir ədəbiyyatşünaslıq elmini yaratmış istedadlı alimlərimizdən biridir.

Paşayev Mir Cəlal Əli oğlu 1908-ci ildə Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil vilayətinin Ərdəbil kəndində kasıb kəndli ailəsində anadan olmuşdur. Gələcək ədib körpə olanda atası bir parça çörək qazanmaq ümidi ilə Gəncəyə köçmüşdür. Burada onların uzaq qohumları var idi. Mir Cəlalın 10 yaşı tamam olmamış, 1918-ci ildə atası Əli kişi vəfat etmişdir. Uşaq böyük qardaşının himayəsində qalmışdır. 1918–1919-cu dərs ilində gələcək ədib Demokratik Cümhuriyyətin maarif tədbirləri sayəsində yaranan xeyriyyə ibtidai məktəbinə qəbul olunmuşdur. Çalışqan, hafizəli şagird kimi ilk təhsili yaxşı mənimsəyən Mir Cəlal 1924-cü ildə Gəncə Pedaqoji Texnikumuna daxil olaraq, 1928-ci ildə müəllimlik diplomu almışdır.

Şura hakimiyyətinin ilk dövrlərində açılan təhsil ocaqlarında kasıb fəhlə və kəndli balalarına üstünlük verilirdi. Sovet hökuməti isə kasıb fəhlələrin diktaturası adlandırılırdı. Sovet quruluşunun ədalət və bərabərlik şüarları bir kasıb uşağı olan Mir Cəlalın xoşuna gəlirdi və ilk vaxtlar bu şüarlara səmimi surətdə inanırdı. Yeni quruluşun ayrılmaz əlaməti olan yığıncaq və iclaslarda iştirak etmək, çıxış etmək Mir Cəlalın xoşuna gəlirdi. Hələ texnikum dövründə Mir Cəlal Tələbə Həmkarlar Təşkilatının, sonra isə həmkarların şəhər təşkilatının rəhbəri seçilmişdi.

Ədib 1928-ci ildən yaradıcılığa başlamış, şeir və hekayələr yazmışdır. Onun Bakı mətbuatında çıxan ilk yazısı V.Mayakovskinin bir şeirinin tərcüməsi olmuşdur. Fikri aydın, sadə xalq danışıq sözləri ilə ifadə etmək bacarığı Mir Cəlalın ilk mətbu çıxışlarından diqqəti cəlb etmiş və onun istedadına yol açmışdır. Onun öz əsərlərindən daha əvvəl tərcümələrinin diqqəti cəlb etməsi təsadüfi deyil. O zaman ədəbi dildə ərəb və fars sözləri daha çox işlədilirdi, ona görə belə fonda xalq dilində, sadə sözlərlə yazan qələm sahibləri diqqəti cəlb edirdi.

Texnikumu bitirdikdən sonra Mir Cəlal Gədəbəyə müəllim təyin olunur və sonralar ömrünün sonuna qədər bu peşədən ayrılmır. Qısa müddət müəllim və məktəb direktoru işlədikdən sonra Mir Cəlal Maarif Komissarlığının diqqətini cəlb edir və onu 1930-cu ildə Kazan Şərq Pedaqoji İnstitutunda təhsilini davam etdirməyə göndərirlər. O zaman ümid verən cavan müsəlman fəhlə kadrlarını Rusiya şəhərlərində təcrübədən keçirmək bir qayda idi. 1932-ci ildə Mir Cəlal Kazanda təhsilini uğurla bitirib Bakıya gəlir və Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasına göndərilir. 1935-ci ilə qədər burada təhsil alır, müəllimlik fəaliyyətini davam etdirir.

O zaman fəhlə kadrları çatışmırdı, cavan ziyalıların eyni vaxtda bir neçə işdə çalışması bir qayda idi. Mir Cəlal da 30-cu illərdə «Gənc işçi» qəzetində məsul katib, «Kommunist» qəzetində şöbə müdiri vəzifələrində çalışmışdır.

1934-cü ildə iyirmi altı yaşlı Mir Cəlal müasir nəsrimizin gözəl əsərlərindən biri olan «Dirilən adam» romanını yazır. Bu roman S.Rəhimovun «Şamo», Ə.Əbülhəsənin «Yoxuşlar» kimi romanları ilə eyni dövrdə yazılan qiymətli ədəbi əsər idi. Gənc Mir Cəlal özünün sadə nəsr dili ilə yeni formalaşan romançılığın inkişafına düzgün bir istiqamət verirdi. O, hələ o zaman başa düşürdü ki, roman epik bir janr kimi, ancaq sadə xalq dilində yaranıb sevilə və ədəbiyyatda aparıcı yer tuta bilər. «Dirilən adam» birnəfəsə və maraqla oxunan belə bir roman nümunəsi idi.

Yazıçı bir müddət sonra, 1939-cu ildə «Bir gəncin manifesti» əsərini yazdı. İnqilabi hadisələrə və məsələlərə daha artıq yer verdiyi üçün bu əsər bolşevik tənqidçilər tərəfindən böyük razılıqla qarşılandı.

Mir Cəlal 1940-cı ildə Məhəmməd Füzulinin poetikası mövzusunda namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə edir. Bu yeni marksist ədəbiyyatşünaslıq mövqelərindən Füzuli haqqında ilk tutarlı elmi iş idi. Yeddi il sonra 1947-ci ildə ədib Azərbaycanda ədəbi məktəblər mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. Mir Cəlal otuzuncu illərin ortalarından Bakı Dövlət Universitetində dərs demiş, ömrünün sonuna qədər burada «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» kafedrasının müdiri olmuşdur.

İstedadlı nasirlərdən biri kimi Mir Cəlal 30-cu illərdən məşhurlaşmışdır. Onun satirik və yumoristik məzmunlu «Kağızlar aləmi», «Anket Anketov», «Yanmış barmaqlar», «Bostan oğrusu», «Kəmtərovlar ailəsi», «Mərkəz adamı», «Kərpic məsələsi» kimi yığcam hekayələri yığcamlığı və bədii hədəfinin konkretliyi ilə seçilirdi. Sovet məmur sinfinin içində yaşayıb işləyən yazıçı sovet bürokratiyasının ətalətini, kütlüyünü görür və amansız satira atəşinə tuturdu. Mir Cəlal bu dövrdən nəsrimizdə yığcam hekayə janrının yaradıcısı və əsas ustadı kimi tanındı.

Böyük Vətən Müharibəsinin başlanması yazıçının yaradıcılığında və ictimai fəaliyyətində yeni səhifə açır. Yazıçının sevimli janrı olan yığcam hekayə və oçerk müharibə şəraitində səfərbəredici mövzuları qələmə almaq üçün çox münasib idi. Ona görə yazıçı müharibənin ilk həftələrindən başlayaraq müharibə mövzusunda hekayələr yazmağa başlayır. «Yollar» (1941), «Anaların üsyanı» (1941), «Qan qardaşı» (1941), «Boz adam», «Atlı», «Axşam səfəri», «Snayper» və onlarla digər yazılarında bədiiliklə publisistika, çağırış ruhu ilə vətənpərvər döyüşçü obrazları yaratmaq təşəbbüsləri qaynayıb-qarışır. Bu hekayələrdə sadə adamların düşmənə nifrəti, tezliklə qələbə çalmaq istəyi, döyüşkən ruhu öz əksini tapır. Bir çox digər ədiblərdə olduğu kimi, Mir Cəlalın da 1941-ci ildə yazdığı əsərlərdə düşmən üzərində tez və asan qələbə ümidləri vardır. Amma müharibənin başlamasından keçən həftələr, Qızıl Ordunun geri çəkilməsi barədə xəbərlər müharibənin uzun, ağır və qanlı olacağını ortaya çıxarırdı.

Müharibənin ən ağır günlərində  faşistlərin Cənubi Qafqaza, Neft Bakısına soxulmaq istədiyi 1941-ci ilin dekabrında Mir Cəlal qələm dostları Səməd Vurğun, Zeynal Xəlil və başqaları ilə birgə Novorassiyskidə olmuş, cəbhəyə yollanan əsgərlərlə görüşmüş, onların qarşısında alovlu çıxışlar etmişdi. Belə cəbhə ezamiyyətləri yazıçıya konkret müşahidələr aparmağa, döyüş gerçəkliyini öz gözləri ilə görməyə imkan yaradır və yeni əsərlərin yaradılması üçün material verirdi.

1942-ci ildə Uzaq Şərqdə xidmət keçən azərbaycanlı döyüşçülərlə görüşmək üçün xüsusi yazıçı və ziyalı dəstəsi səfərə çıxdı. Mir Cəlal da bu dəstənin tərkibində Uzaq Şərqdəki qoşun birləşmələri ilə görüşlərdə iştirak etdi. Bu cəbhə ezamiyyətinin nəticəsi olaraq yazıçı «Qafqaza məktub» oçerkini, «Vətən yaraları» hekayəsini yazdı. Xalq şairi Səməd Vurğun sonuncu hekayəyə çıxışlarının birində yüksək qiymət vermişdi. O, demişdi: ««Vətən yaraları»nı oxuduqdan sonra mən düşmənə qarşı daha kinli və amansız oldum». Bu Mir Cəlalın oxucuya təsir etmək, onun qəlbinə hakim olmaq istedadına verilən böyük qiymət idi. Hekayədə ağır yaralanan, lakin mübarizə əzmini, düşməni məhv etmək ehtirasını itirməyən mətin bir döyüşçü obrazı yaradılmışdı. Yazıçı «Mərcan nənə», «Ananın yarışı», «Ata», «Xəbər-ətərsiz» kimi hekayələrində isə arxa cəbhədə gecə-gündüz çalışan ana və bacıların, qoca və uşaqların fədakar obrazlarını yaradırdı. Arxa cəbhədə qalmış insanların hamısı döyüşən əsgərləri, qələbəni düşünür, bacardıqları qədər cəbhəyə yardım etməyə çalışırlar. Mir Cəlal müharibə dövrü hekayələrində faşistlərə nifrət bəsləyən, sədaqətli, cəbhə üçün gecə-gündüz çalışan Azərbaycan qadınlarının gözəl obrazlarını yaratmışdır. Ədibin bu dövrdə qələmə aldığı hekayələr onun 1944-cü ildə çıxan «Vətən» adlı kitabında toplanmışdı.

Böyük Vətən Müharibəsindən sonra yazıçının yaradıcılığının ən məhsuldar dövrü başlanır. O, artıq iri nəsr formalarına keçmək üçün kifayət qədər ədəbi təcrübə və həyat materialı toplamışdı. 1944-cü ildə yazıçı 1940-cı ildə yazdığı «Açıq kitab» romanını dərc etdirdi. Müharibə ilə bağlı ədib bu əsərin çapını ləngitmişdir. 1952–1957-ci illərdə yazıçı Mirzə Ələkbər Sabirin həyatı və dövrünü əks etdirən «Yolumuz hayanadır» romanını yazdı. Bu nümunə XX əsrin əvvəlləri ilə bağlı tarixi şəraitə yazıçının baxışı, qiymətli bədii əsər idi.

Yazıçının 1946–1952-ci illərdə yazdığı «Yaşıdlarım» romanı Böyük Vətən Müharibəsi dövründə arxa cəbhə adamlarının ağır həyatına və əməyinə həsr olunmuşdur. Müharibə bitəndən sonra yazıçı əvvəllər hekayə janrında müraciət etdiyi bu mövzuya daha dərindən bədii işıq sala bilmişdir. Ədibin 1948–1950-ci illərdə yazdığı «Təzə şəhər» romanı isə müharibədən sonrakı quruculuq illərini göstərirdi. Müharibədən sonra ölkədə başlanan yeni repressiyaların xofu bu romanın materialında bir səthilik yaratmışdı. Rəsmi tənqid yazıçılardan tarixi həqiqəti, obyektiv həyat həqiqətini deyil, rəhbər partiya sənədlərində irəli sürülən sxematik tələbləri gözləyirdi.

Mir Cəlal 1961-ci ildə ADU-da kafedra müdiri seçildikdən sonra ədəbiyyatşünaslıq və pedaqogika ilə bağlı problemlərə də çoxlu vaxt ayırmalı olurdu. 1966-cı ildə ədibin növbəti elmi kitabı işıq üzü gördü. «Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin müəyyənləşməsi və inkişafı haqqında» adlanan bu əsərdə alim C.Məmmədquluzadə barədə tədqiqatlarını yekunlaşdırmışdı.

Yazıçı uzun illər ərzində söylədiyi mühazirələr əsasında tələbəsi və rəhbəri olduğu kafedranın müəllimi Firudin Hüseynovla birgə «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı» dərsliyini (1982) hazırladı. Buradakı portret oçerklərin çoxu Mir Cəlalın qələminə məxsus idi.

Bundan başqa, Mir Cəlal Universitetdə «Ədəbiyyatşünaslığın əsasları» fənnindən dediyi mühazirələr əsasında P.Xəlilovla birgə dərslik hazırlamış və 1988-ci ildə çap etdirmişdir.

Yorulmaz fəaliyyətinə görə Mir Cəlal «Qafqazın müdafiəsinə görə», «Əmək igidliyinə görə» (1944) medalları, «Qırmızı Əmək Bayrağı» (1967), «Oktyabr inqilabı» (1978) ordenləri ilə təltif olunmuşdur.

Mir Cəlal 1978-ci ildə Bakıda vəfat etmiş, Fəxri Xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Azərbaycan romanının banilərindən biri. İnqilabdan əvvəl, XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan nəsrində bir sıra iri həcmli nümunələr yaransa da, bunların arasında müasir roman janrının tələblərinə cavab verən əsərlər yox idi. Müasir cəmiyyətin geniş mənzərələrini yaradan, dövrün ziddiyyətlərini göstərən və əlvan insan xarakterləri yaradan romanlar sovet vaxtı, 1930-cu ilin əvvəllərində yarandı. 1931-ci ildə Süleyman Rəhimovun «Şamo» romanı, 1933-cü ildə Əbülhəsənin «Yoxuşlar» romanı çapdan çıxmışdır.

Mir Cəlal «Dirilən adam» romanını 1934–1935-ci illərdə yazmışdır. Bu əsər ilk sovet romanlarından fərqlənirdi: ilk romanlar Rusiyada bolşevik yazıçıların çap etdirdiyi romanlara bənzəyirdi. Moskvaya təqlid etmək o zaman bir tələb idi. Lakin Mir Cəlal kimi müdrik, kökə bağlı yazıçılar başa düşürdülər ki, ədəbi təqlid sifariş olsa da, həqiqi ədəbiyyat yolu deyil. Yaxşı yazıçının öz yolu, öz mövzusu və həyat materialı olmalıdır. Mir Cəlal «Dirilən adam» romanını belə qənaətlərlə yazdı və iş prosesində klassik realizm ənənələrini əsas götürdü.

Bolşevik ədəbiyyat rəhbərləri mətbuatda sovet hakimiyyətinin gətirdiyi və qurduğu «yeni həyatı», inqilabi təzələnmə prosesini göstərməyi tələb edirdi. Mir Cəlal özünün bildiyi köhnə və yeni həyatı qarşılaşdıran «Dirilən adam» romanını yazdı. Nəticədə bu roman 30-cu illərdə meydana çıxan bütün digər romanlardan fərqli və orijinal çıxmışdı. Mir Cəlal sovetləşməyə qədər olan həyatı yaxşı bilirdi. Lakin sovet həyatının yeniliyi isə onun üçün dumanlı idi.

1932–1933-cü illərə qədər quruculuq sahəsində yenilik yox idi. Üstəlik bolşeviklər iqtisadi həyatı dağıdıb ölkədə dəhşətli aclıq yaratmışdılar. Kolxoz quruculuğu kənddə vətəndaş müharibəsi yaratmışdı. Səmimi yazıçı kimi saxtakarlıq etməyən Mir Cəlal romanda ən çox köhnə həyatı, Azərbaycan kəndinin 27 aprel istilası ərəfəsindəki bir illik mənzərəsini qələmə almışdı. Əsərdəki hadisələr 1919-cu ildə baş verir.

Romanın qəhrəmanı ucqar bir kəndin sakini olan Qədirdir. Onun başına gələn macəra klassik məhəbbət üçbucağına yaxındır. Sadəlövh kəndli olan Qədirin arvadı Qumru gözəldir. Onların körpə uşaqları var. Demokratik Cümhuriyyət ordusunun yüzbaşısı olan Bəbir bəy Qumruya aşiq olur. Onun kənddə əsas işi Cümhuriyyətin nizami ordusuna əsgərlər səfərbər etməkdir. O, Qumrunu ələ keçirmək üçün hər şeyə əl atır, kənddəki nüfuzlu adamlardan da istifadə edir.

Bəbir bəy romanda mənfi surət kimi, şüurlu pisliklər edən bir insan kimi qələmə alınıb. O, qanuni ixtiyarı olmadığı halda Qədirə öz hesabına tüfəng aldırır və onu səfərbər edib hərbi hissələrdən birinə göndərmək istəyir. Kənddən didərgin düşən Qədir Bakıya gəlib Cümhuriyyət vaxtı baş vermiş bir çox hadisələrin şahidi olur: erməni-müsəlman qırğını, Cümhuriyyət ordusundakı fərarilik, ölkədə varlı kapitalist və bəy ailələrinin at oynatması, siyasi hərc-mərclik mənzərələrini Mir Cəlal öz bildiyi kimi, gördüyü kimi qələmə alır. Uzun macəralardan sonra Qədir kəndə qayıdır və ağlasığmaz, faciəli vəziyyətlə üzləşir.

Qədir kənddən didərgin düşən kimi Bəbir bəy kənd mollasının köməyi ilə Qədirin guya ölməsi barədə xəbər yayıb. O, belə xəbərlə Qumrunu daha asan yola gətirəcəyini güman edir. Lakin Qumru da bəbir bəydən qurtulmaq üçün yaxşı qonşuların köməyi ilə kənddən qaçır. Bu qurtuluş ona körpəsini itirmək bahasına başa gəlsə də, Qumru mərd bir qadın kimi ərinə sədaqətini sona qədər qoruyur. Romanda sadə, təbii cizgilərlə yaradılmış bu surət yazıçının əsas uğurlarından biri idi. Kasıb kəndli qızı vicdan dəyərlərini itirmiş pozğun bəy və zabitlə sona qədər vuruşur, şirin vədlərə, mal-dövlətə uymur, bəy oğlu qarşısında heç bir zəiflik göstərmir.

Romanda «dirilən adam» – kəndə qayıdan Qədirdir. Onun başına «Ölülər» pyesində gördüyümüzə oxşar hadisə gəlir. C.Məmmədquluzadə əsərində tamahkar, nəfs qulu olan müsəlmanların öz doğmalarının Şeyx Nəsrullah tərəfindən dirildilməsinə razılıq vermirlər. Mir Cəlalın romanında isə kəndin cahil əhalisi ayaq üstə yeriyən diri adamı – Qədiri diri insan kimi qəbul etmir. Kənd əhalisi ona əvvəl ölmüş, sonradan xortlamış möcüzəli, əcaib bir insan kimi baxır.

Mir Cəlal romanda Qədirin «dirilməsi» düyününü inkişaf etdirərkən klassik realizm ənənələrində mövcud olan bədii şərtilik və qrotesk üsulundan istifadə edib. Qədirin öz diriliyini sübut etməsi üçün neçə-neçə qapını döyməsi bədii şişirtmədir, mübaliğədir. Həyatda Qədir kimi bir adam ətrafdakıları ölüb-dirilmədiyinə və sadəcə Bakıya gedib qayıtdığına inandıra bilərdi. Amma romanda bu düyün problemə çevrilir və yazıçı tərəfindən bilərəkdən böyüdülür. Yazıçı savadsızlıqdan doğan cəhalətin insanları necə şikəst etdiyini, onları reallıqdan çox mövhumata təhrik etdiyini göstərmişdir. Kütləvi fanatizmin, dini cəhalətin tənqidi də klassik realizm ənənələrimizin tərkib hissəsi, maarifçi satiranın əhəmiyyətli mövzularından biri idi. Bədii şərtilik üsulundan, şişirtmədən istifadə romanın sənətkarlıq cəhətdən müasirliyini, yazıçı istedadının müstəqilliyini göstərirdi.

Otuzuncu illərin sonlarında roman müzakirə olunan zaman yazıçı ədalətsiz tənqidlərə məruz qaldı. Mir Cəlal həqiqi və vicdanlı yazıçı kimi gözəl bildiyi «köhnə həyatı» və onun nümayəndələri olan Qədir, Qumru surətlərini həyat həqiqətinə sədaqətlə yaratmışdı. Roman və onun qəhrəmanları ədəbiyyatımızın böyük uğuru idi. Bu uğurun əsasında Mir Cəlal istedadının orijinallığı, həyat həqiqətinə realistcəsinə sədaqəti dururdu.

Lakin bolşevik hakimiyyətinə orijinallıq və həyat həqiqəti lazım deyildi. Bu hakimiyyətin xidmətçisi olan şəxslər Mir Cəlala siyasi ittiham irəli sürdülər: romanda Azərbaycanda bolşevik inqilabının «kənardan gəldiyi» təsvir olunub. Lakin tənqidçilər yanılırdılar: 1920-ci ilin 27 aprelində XI Qızıl Ordu Azərbaycanın şimal sərhədlərini keçəndə ölkədə heç bir inqilab olmamışdı, çünki bolşevizmin bizdə zəmini yox idi. Mir Cəlal bu həqiqətləri bilərəkdən təsvir etməmişdi: O bolşevik partiyasının səmimi üzvü idi. Tarixi həqiqətləri deyən Mir Cəlalın realizmi idi, bir yazıçı kimi bildiyi və gördüyü həqiqətləri qələmə alması idi. Ümumiyyətlə, Mir Cəlal ədəbi riyakarlıqdan uzaq, yaradıcılıqda yaltaqlığa mənfi yanaşan bir insan idi. O başa düşürdü ki, tarixi həqiqətdən, həyatın real mənzərəsindən uzaqlaşmaqla yazılan sifarişli əsərlər çox yaşaya bilməz.

«Dirilən adam» romanında Mir Cəlalın qələmi «inqilabi ədəbiyyat», sosialist realizmi sxemlərinə sığmırdı. Ona klassik nəsrin, Molla Nəsrəddin ədəbi məktəbinin həqiqətpərəstlik prinsipləri daha doğma və qiymətli idi. «Dirilən adam» 30-cu illərdə yaranan romanların ən qiymətlisi idi, çünki yazıçı onu sifarişlə çox, realizmə, həqiqətə, tarixi faktlara sədaqətlə yazmışdı.

«Dirilən adam» böyük tarixi məna və əhəmiyyət daşıyan bir əsərdir. Romanın müasirliyi və qiymətli cəhəti – onda Demokratik Cümhuriyyət dövrü həyatının geniş və realist mənzərəsinin verilməsidir. Bu mənzərə Demokratik Cümhuriyyətə rəğbətlə yazılmayıb, lakin ən əhəmiyyətlisi onun realistcəsinə, vicdanla yazılmasıdır. Mir Cəlal Cümhuriyyət dövrünə inqilabi bərbəzək vurmayıb, azərbaycanlı bolşeviklərin əslində heç vaxt olmamış fəaliyyətini şişirtməyib. Ona görə «Dirilən adam» romanı bir sıra tendensiyalı məqamlarına baxmayaraq, Demokratik Cümhuriyyət dövrünü realistcəsinə əks edən nadir bir bədii roman nümunəsidir. Əsərin müstəqillik dövründə də aktuallığı ilk növbədə bununla bağlıdır. «Dirilən adam» Cümhuriyyət dövründə baş verənləri ən doğru göstərən ədəbi abidədir.

Hekayə yaradıcılığı. 1928-ci ildə ədəbiyyata gələn Mir Cəlal əlli illik yaradıcılığı boyu hekayə qələmini heç zaman yerə qoymamışdır. Bu müddət ərzində o cildlərlə hekayələr yazmış, onları kitablar şəklində buraxdırmışdır. Mir Cəlal xırda hekayə janrına, ilk növbədə, xalq danışıq dilinin şirəsini gətirmişdir. Müasir hekayəçiliyin üslub büllurluğunda, tərcümə üslubundan uzaqlaşmasında yazıçının mühüm xidməti vardır. O, hekayəni canlı danışıq sintaksisində yazır, danışıq dilinin üslubi elastikliyini nəsr dilinə gətirirdi.

Yazıçının 30-cu illər hekayələrinin əsas mövzusu yuxarıdan gələn əmrlərlə yaşayan sovet məmur sinfi idi. Lakin həyatın eybəcərliklərini, insan xarakterlərindəki qüsurları tənqid etməsi də proletar tənqidçilərinin xoşuna gəlmirdi. Otuzuncu illərdə Mir Cəlalın satirik hekayə yaradıcılığı da tənqid olunmuş və sosialist realizmi ədəbiyyatına yad bir hadisə adlandırılmışdır. Bütün bunların nəticəsində ictimai məzmunlu satira ədəbiyyatda azalmış, Mir Cəlal da belə mövzulara az müraciət etməli olmuşdur.

Yazıçının hekayə yaradıcılığının ikinci dövrü Böyük Vətən Müharibəsi vaxtına düşür. Yazıçının bu mövzuda hekayələrinin bir qismi müharibədən sonrakı 1945–1950-ci illərə aiddir. Məsələn, «Od içindən çıxanlar» silsiləsindən olan hekayələr adından da göründüyü kimi cəbhədən qayıdıb dinc həyata başlayan insanların taleyi haqqındadır. «Salam», «Mənim də haqqım var», «Yaradan əllər» kimi hekayələr bu qəbildəndir.

Müharibədən sonra ədəbiyyat barədə bir sıra dövlət qərarları sovet həyatını tənqid edən əsərlərə düşmənçilik kimi qiymət verirdi. Bu bütün ədəbiyyatda satiraya və tənqidə mənfi təsir göstərdi. Həmin dövrdə Mir Cəlal da ciddi çəkisi olan satirik mövzulara az müraciət edirdi.

60-cı illərdən sonrakı mərhələdə Mir Cəlal hekayələrində mənəvi-əxlaqi və tərbiyəvi mövzular üstünlük təşkil edir. Yazıçı həyatda rast gəldiyi ibrətamiz, mənalı hadisələri qələmə alır, oxucu üçün düşünmək və nəticə çıxarmaq imkanı yaradır. «Plovdan sonra», «Ulduz», «Elçilər qayıtdı», «Vicdan mühakiməsi», «Ehtiram» hekayələri bu qəbildəndir.

«Plovdan sonra» hekayəsinin mənfi qəhrəmanı Ərkinaz ciddi ictimai mətləb daşıyır. Yazıçı göstərir ki, zəhmətsiz gəlirlər hesabına harınlayan bəzi məmur ailələri öz övladlarını nəfs və pul hərisi kimi tərbiyə edir, onları cəmiyyət üçün gərəksiz, çox zaman tüfeyli insanlara çevirirlər. Yazıçı Ərkinaz xanımın oğlu Ramizin simasında belə bir obrazı ustalıqla ümumiləşdirir. Bu eybəcər qadın analıq borcunu ancaq övladın bollu yeyib-içməsi kimi başa düşür. Nəticədə onun oğlu mənəviyyata yad, şikəst bir insan kimi böyüyür. Yazıçı uşaqların düzgün tərbiyəsini və təhsilini cəmiyyətin sabahı üçün çox vacib məsələ sayırdı.

«Ulduz» hekayəsi həyatda ifrat eqoizmlə yaşayanların faciəsini göstərir. Özü üçün yaşamağa üstünlük verən Qələndər birinci arvadından olan uşağının taleyi ilə uzun müddət maraqlanmır. Lakin müəyyən qədər yaşlandıqdan sonra qayğı və mərhəmət göstərmədən atdığı oğlu Ulduzu axtarıb tapır. Lakin doğma övladı ondan uzaq və yad bir insan kimi böyüyüb. Qələndər peşman olsa da, artıq gecdir. Yazıçı demək istəyir ki, məhəbbət məhəbbətdən yaranır. Özündən başqa heç kəsi istəməyənlər ömürlərinin sonunda tənha qalırlar.

«Subaylıq fəlsəfəsi» hekayəsində də yazıçı bəzi insanların subaylığa üstünlük verməsini eqoizmin eybəcər şəkillərindən biri kimi təqdim edir. Cavanlıqdakı eqoizmin, yekəxanalığın nəticəsi qoca tənhalığı, təklik və ümidsizlik olur. Ailə və övladlar insanları həyata bağlayır, onların ömrünə məna gətirir. Lakin eqoist subayların qocalığı belə insan dəyərlərindən məhrum olur.

«Ay İsmayıl, başa sal» hekayəsi də sosial bir mətləbə – vəzifəli qohumlar hesabına müftəxorluq hallarına həsr olunub. Rayonun rəhbər şəxsinin qohumu olan Rütubət xanım abır-həyadan, şərəf hissindən məhrumdur. O, rayonun mağazalarından istər ət alsın, istər ayaqqabı, ya paltar alsın, heç birinin pulunu vermir, lazım gələndə səs-küy qaldırıb həyasızlıq edir, hətta özü ilə hamıya təsir edə bilən milis işçisi gəzdirir. Yazıçı belə əxlaqsız, abırsız tamahkarlığı müəyyən adamların həyat tərzi kimi tənqid və ifşa edir. Belələri ilk növbədə abırlı, öz mənliyini gözləyən insanları aldadır və istismar edirlər. Yazıçı Rütubət xanım kimi insanlara qarşı sərt və prinsipial olmağa çağırır.

«Yolumuz hayanadır» romanı. Mir Cəlal əqidəli və sabitqədəm bir şəxsiyyət idi, siyasi və məmur oyunları ona həmişə yad olmuşdur. Kommunist partiyasının üzvü kimi o, ictimai və milli ədalət ideallarına inanırdı. Xalqının milli tərəqqisi ideyalarına yorulmadan xidmət edirdi. Bu xidmətində Mir Cəlal Azərbaycan xalqının sovet epoxasındakı S.Vurğun, M.İbrahimov kimi vətənpərvər qüvvələri ilə eyni cəbhədə idi. Onlar hər üçü vətənimizin Sovet Dövləti tərkibində sürətli tərəqqisinə inanır və var qüvvə ilə bu yolda çalışırdılar.

«Yolumuz hayanadır» romanı xalqımızın mütərəqqi Rusiya ilə ittifaqda gedən yolunu müdafiə və təqdir edirdi. Yazıçının bu mövzunu 1908–1911-ci illərdəki ictimai-ideoloji proseslər fonunda qələmə alması tamamilə təbii idi. Məhz həmin dövrdə Azərbaycan mətbuatında və siyasi səhnəsində, bütünlükdə azadlıq hərəkatı tarixində iki xətt bir-birindən ayrılmışdı: bolşeviklər və müsavatçılar. N.Nərimanovun və digərlərinin seçimi inqilabi mübarizəni rus bolşevik inqilabçıları ilə birgə aparmaq idi. Müsavatçıların xətti isə mübarizəni Osmanlı imperiyasında yaranmış gənc millətçi inqilabçılarla birgə aparmaq idi. Bu iki xəttin mərkəzində «Molla Nəsrəddin» jurnalı – C.Məmmədquluzadə və M.Ə.Sabir dururdu. Onlar Azərbaycançı maarifçilər idilər.

«Yolumuz hayanadır» romanı məhz sonunculara həsr olunub. Əsərin əsas qəhrəmanı Mirzə Ələkbər Sabirdir. Mir Cəlal sovet şəraitindəki fəaliyyətini onların varisliyi və davamı kimi görürdü. Sovet vaxtı yazılan ədəbiyyat tarixlərində həm «Molla Nəsrəddin»in rəqibi olan füyuzatçılar, həm də müsavatçılıq xalqa düşmən qüvvə kimi qələmə verilirdi. Lakin bu iftira və yalan idi, çünki həm nərimanovçular, həm füyuzatçılar, həm müsavatçılar Azərbaycanın vətənpərvər övladları idilər. Əlbəttə, onlar arasında ixtilaf və ziddiyyətlər var idi: lakin bu ziddiyyətlərin hamısı mübarizəni başqa cür aparmaq istəyi ilə bağlı idi.

Füyuzatçılar və onların ardınca müsavat məfkurəçiləri Azərbaycan xalqını və onun dilini Osmanlı türkləri ilə eyniləşdirirdilər. C.Məmmədquluzadə və M.Ə.Sabir isə «Molla Nəsrəddin»i sadə ana dilində buraxır və öz opponentləri ilə razılaşmırdılar. Mir Cəlal «Molla Nəsrəddin» ədəbi məktəbinin qızğın tərəfdarı kimi onların mövqeyini öz romanında müdafiə etmişdir. Yazıçı romanda həm Ə.Hüseynzadənin, həm N.Nərimanovun obrazını yaradır və onlar arasındakı polemikalara geniş yer verir. Bəzi süni kəskinləşdirmələrə baxmayaraq, «Yolumuz hayanadır» əsəri xalqımızın tarixi taleyi, onun Sabir, C.Məmmədquluzadə, Ə.Hüseynzadə, N.Nərimanov kimi vətənpərvər oğullarının əqidə mücadiləsi barədə qiymətli tarixi romandır. Əsərdə Məmməd Əmin Rəsulzadənin adı və obrazı yoxdur. Nəzərə almalıyıq ki, o zaman bu böyük şəxsiyyətin adını tutmaq ümumiyyətlə rəsmən qadağan idi.

Ədəbiyyatımızda Mirzə Ələkbər Sabirin ilk bədii obrazını yaradan bu əsər «Molla Nəsrəddin» jurnalının ədəbi və siyasi xəttinin əhəmiyyətini tarixi həqiqət kimi açıb göstərməyə çalışmışdır. Xalqın siyasi taleyinə, müstəqillik arzularına, ana dilimizin statusuna münasibətdə böyük xalq şairi M.Ə.Sabir və C.Məmmədquluzadə daha düzgün və uzaqgörən mövqedə idilər. Romanın dərində olan ideyası bundan ibarət idi və bunu qələmə almaqla Mir Cəlal həqiqi vətəndaşlıq hünəri göstərmişdi. Düzdür, əsərdə Əli bəy Hüseynzadənin və müsavatçılıq məfkurəsinin ünvanına bəzi sərt ittihamlar da var. Lakin müasir oxucu bunlara tarixi şəkildə yanaşmalı və əsərin sovet senzurası şəraitində yazıldığı nəzərə alınmalıdır.

Romanda Əli bəy Hüseynzadənin Türkiyəyə köçməsi və N.Nərimanovun Həştərxana sürgün edilməsi hadisələri epizod kimi qarşılaşdırılmışdır. Belə qarşıqoyma ilə yazıçı yenə Sabirin və Mirzə Cəlilin azərbaycançılığına üstünlük vermişdir. Xalqın gələcəyini ölkədə yaşayan, daim xalqla olan qüvvələr təmin edə bilərlər. Mir Cəlal mühacirət ideyasına və mühacirliyə ümumən mənfi qiymət verir. «Yolumuz hayanadır» romanı bütünlükdə polemikadır və bu ruh əsərin idraki və tərbiyəvi əhəmiyyətini bu gün də artırır, onu müasir edir.

Əsərin qiymətli cəhətlərindən biri odur ki, burada inqilaba, inqilabçılara, şüurlu fəhlə obrazları yaratmağa heç bir təşəbbüs edilməyib. Öz şəxsiyyətinə və yaradıcılıq təbiətinə sadiq olan yazıçı sosialist realizmi sxemlərinə bu romanda da güzəştə getməyib. Elə buna görə əsər dərc olunandan sonra tənqidlərə məruz qalıb. Romanın ikinci nəşri üçün yazıçı əsərə əl gəzdirmiş və ona ancaq Mirzə Ələkbər Sabirin obrazını dolğunlaşdıran hissələr əlavə edilmişdir.

Bütünlükdə romanda şairin taleyi ağır bir faciə kimi qələmə alınmışdır. Bütün şərqi titrədən dahi şair yoxsulluq və ehtiyac içində yaşamışdır. O, Bakıda müəllimlik hüququ almaq üçün alçaldıcı imtahan verməli olmuşdur. Sonra Balaxanı məktəbində şəriət dərsi deyərkən əslən türkiyəli olan Əhməd Kamal adlı bu gün heç kəsin tanımadığı paxıl bir məktəb müdiri tərəfindən təqiblərə məruz qalmışdır. Şamaxıda şairin yerli ruhanilərlə konflikti romanda konkret əksini tapmışdır. Əsər Sabirin xəstəliyi və faciəli və vaxtsız ölümü ilə bitir.

«Yolumuz hayanadır»ın əsas məziyyəti onun xalqçılıq ideyalarına, milli zəminçilik məfkurəsinə bağlılığı, bu məfkurəni əyani şəkildə ifadə etməsi idi. Bu roman 50-ci illərin ağır ideoloji şəraitində Azərbaycan xalqının taleyi mövzusunu gündəliyə gətirir, Cənubi Azərbaycanda milli hərəkatın məğlubiyyəti ilə bağlı mövzularla daxilən səsləşirdi. 1946-cı ilin növbəti Təbriz faciəsi xaricdə himayədar axtaran, müttəfiq axtaran millət xadimlərini bir daha təkzib edirdi.

Elmi fəaliyyəti. Mir Cəlal bütün yaradıcılığı boyu müasir və klassik ədəbiyyatımızı sevə-sevə öyrənib təbliğ etmiş, onun yorulmaz tədqiqatçısı olmuşdur. Azərbaycan ədəbiyyatına məhəbbəti o, tələbələrinə də öyrədir, onlara yaxşı alim olmaqda, düzgün mövzular seçməkdə, irsə doğru mövqelərdən yanaşmaqda hər cür yardım edirdi. Ədib çoxlu ədəbiyyatçı kadrları yetişdirmiş və onların elmi rəhbəri olmuşdur.

Mir Cəlalın sağlam və ayıq düşüncəsi ona 1920–1930-cu illərdən başlayaraq, proletkultçu ifratlardan uzaq olmağa, klassik irsə düzgün və insafla yanaşmağa imkan verirdi. Klassik irsimizdən Mir Cəlal ən çox Nizami, Füzuli, Vaqif yaradıcılığı ilə məşğul olmuşdur. O, Nizamini çox sevir və farsca orijinaldan oxuyurdu. Ədib tərbiyəvilik baxımından daha zəngin olan «Yeddi gözəl» poemasını nəsrlə tərcümə etmiş və şair haqqında bir neçə məqalə yazmışdı. Ədib Nizami irsində ədalətli hökmdar problemini, sosial ədalət arzularını, canlı insan obrazları yaratmaq bacarığını xüsusilə yüksək qiymətləndirmişdir.

Müasir füzulişünaslığın banisi. Türkdilli ədəbiyyatın dühası olan Füzuli şeiri ilə ədib ömrü boyu məşğul olmuşdur. Keçən əsrin otuzuncu illəri marksist ədəbiyyat tariximizin yaradılması və tamamlanması dövrü idi. Bu tarixin əsas və çətin cəhəti ana dilli klassikanın üzə çıxarılması və onun milli simasının araşdırılması idi. Lakin bu işin proletkultçuluq kimi böyük maneəsi vardı: marksist metodu yaymaq istəyənlər iyirminci illərin əvvəllərindən klassik ədəbiyyatı “əski” ədəbiyyat, ərəb əlifbasını isə maarifə zidd olan bir şey elan etmişdilər.

Lakin bu şəraitdə də yeni sovet ədəbi kadrları arasında klassik irsimizin əhəmiyyətini yaxşı anlayanlar var idi. Onların ən uzaqgörənlərindən biri də Mir Cəlal idi. Aldığı təhsil baxımından o, digər yeni kadrlardan o qədər də fərqlənmirdi. Parlaq, səliqəli, ağıllı, aydın və yığcam yazı üslubu ilə seçilirdi. İki il də Kazan Şərq Pedaqoji İnstitutunda oxumuşdu. Lap cavan vaxtından sovetləşməyə qoşulsa da, proletkultçuluğa qarşı soyuqqanlı idi. Qədim seyid kökləri onun genetik yaddaşında izlər qoymuşdu. Ona görə bu yaddaş köklərə, qədim mədəniyyətə fitri olaraq bağlı idi. Mir Cəlal 22-24 yaşlarında ifrat proletkultçular arasında işləyib yaşasa da, klassik irsimizi anlayır, duyur və sevirdi.

Ona görə aspiranturada nədən yazmaq məsələsi ortaya çıxanda Mir Cəlal “Füzuli sənətkarlığı” mövzusunu seçmişdi. O zaman Füzuli marksizmə şübhə ilə baxan köhnə, İslam yönümlü ziyalılığın bütü idi və indikindən heç də az populyar deyildi. İyirmi altı-iyirmi yeddi yaşlı Mir Cəlalın bu seçiminə həm təzə kadrlar, həm də köhnə kadrlar ağız büzdülər. Təzələr üçün Füzuli marksizmdən çox uzaq bir şey idi, köhnələr üçün isə “Kommunist” qəzeti işçisinin qaldıra bilməyəcəyi bir dağ idi. Amma Mir Cəlalın özü üçün bu mövzu hər iki tərəfin fövqünə qalxmaq, öz ağlının və mövqeyinin müstəqilliyini göstərmək imkanı idi. O qabaqda gedən yeni kadr sayıla bilməzdi, çünki uzaqgörən və dərin idi. Köhnə ziyalılara da aid ola bilməzdi, çünki səthi və əzbərçi deyildi.

Otuzuncu illərdə gənc bir bolşevik üçün hansısa məclisdə Füzulidən danışmaq çətin idi. Köhnələr onu, demək olar ki, müəmmalar müəllifi kimi tanımışdılar. Füzuli müasir elmə yad və yuxarıdan baxan adamların, islam təəssübkeşlərinin elmilik simvolu idi. Şairin çətin beytlərindən müasir elmin boş bir şey olduğunu “sübut” üçün istifadə olunurdu. Amma Mir Cəlal Füzuli mövzusundan klassik irsin milli əhəmiyyətini ortaya qoymaq üçün yapışdı. Proletkultçuların qopardığı tozanaqda klassik anadilli irsimizin misilsiz estetik əhəmiyyətini və xalqın mənəvi tarixində oynamış olduğu rolu ortaya çıxarmaq lazım idi. O zaman bu irsin tarixi ayrıca kitab və kurs kimi hələ ortada yox idi. Bu kurs 1944-cü ildə kitab şəklində ortaya çıxdı. Bundan dörd il əvvəl, 1940-cı ildə Mir Cəlal Füzuli sənətkarlığı mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdi və monoqrafiyanın ilk nəşri işıq üzü görmüşdü.

Mir Cəlalın bu əsəri ilə müasir füzulişünaslığın əsası qoyuldu. Mir Cəlala qədər heç bir türkdilli ədəbiyyatşünas şair haqqında təzkirə qəliblərindən kənar bir təhlil üsulu ilə bəhs aça bilməmişdi. Bunun üçün müasir elmi təfəkkür lazım idi. Lakin təkcə bu yox. Füzuli mətnlərini möcüzə, ilahi nəğmə kimi deyil, dövrün məfkurə sənədi kimi oxumaq lazım idi. Mir Cəlal ilk dəfə Füzulini onun şeiriyyətinə heyranlıqla deyil, onun zamanı ifadə edən diri mütəfəkkir fikrinə məhəbbətlə, bu fikrə heyrətamiz yaxınlıq və həssaslıqla oxudu. Ondan sonra Füzulinin dünyagörüşü, fəlsəfəsi barədə dəfələrlə yazılıb. Lakin heç kəs şairin sehrli şeir dili arxasında onun şəxsiyyətini, zamanla tənha və məğrur dialoqunu oxuya, duya və göstərə bilməyib. Şairin şeiriyyəti arxasında onun diri fikrini, hamının əzbər bildiyi mətnlərdə onun tənha taleyini duymaqda heç bir tədqiqatçı hələ Mir Cəlaldan irəli gedə bilməyib. Bəlkə bu onun yazıçılığı ilə bağlıdır. Lakin bir şey şübhəsizdir: Mir Cəlal Füzuli mətnlərini həm də bir bioqraf, psixoloq, həssas bir insanşünas kimi oxuyub.

Ədibin yaratdığı yeni füzulişünaslığın əsasları belə idi. Onun əsərində Füzuli barədə mənbələrə aşkar bir laqeydlik vardır. Həm də bu şüurlu bir laqeydlik idi. Özünə qədər olan füzulişünaslığın məntiqi Mir Cəlal üçün çox aydın idi. Bu məntiqin arxasında əsrlərcə tarixi olan bir heyrət vardı. Mir Cəlal bu heyrətin içindən çıxdı: bunun üçün şairin dahiliyi qarşısında tamam soyuqqanlı olmaq, onun mətnlərini yad, tanış olmayan bir adamın əlyazmaları kimi oxumaq lazım idi. Mir Cəlal bunu anlamışdı və elə buna görə füzulişünaslığı bir kənara qoyub şairin əsərlərini müasir bir mütəfəkkirin, müasir bir yaradıcı adamın gündəlikləri kimi oxumuşdu. Bu, Füzulinin öz mətnlərini oxuyaraq Füzuliyə tərəf getmək, onu anlamaq üsulu idi.

Füzulu irsinin milli ədəbi əhəmiyyətini açmaq məqsədini qarşıya qoymaqla Mir Cəlal klassik ədəbiyyat tədqiqatçılarının hamısını qabaqlayırdı. Lakin burada risk də vardı: klassik ədəbiyyat hələ 60-cı illərə qədər feodal ideologiyası sayılırdı. Ona görə asanlıqla irticanı müdafiə edənlər siyahısına düşmək olardı. Lakin Mir Cəlalda fitri bir ölçü hissi həmişə güclü olub və Füzuli kimi mürəkkəb mövzunu araşdıranda bu hiss onun karına gəldi. Böyük şairlə bağlı mədhiyyəçilik ən pis ənənə idi. Lakin Mir Cəlal əks qütbə – ucuz milli frazeologiyanın təkrarına da varmadı. Amma əsas elmi işi yerinə yetirdi: Füzulinin şeir və nəsr dilinin tarixi əhəmiyyətini və oynadığı rolu, xələflərinə təsirini araşdırıb ortaya qoydu. Mir Cəlal bütün monoqrafiya boyu şairin ana dilimizdə yazdığını konkret fakt və müşahidələrlə təkzibedilməz şəkildə əsaslandırırdı.

Mədhiyyə füzulişünaslığı ənənəsini qırmaq üçün Mir Cəlal şairin seir və sənət barədə estetik görüşlərini tədqiqata cəlb etdi. Aydın oldu ki, alim çox doğru bir istiqamət tapıb. Füzuli dövrünün mükəmməl savad görmüş və qeyri-adi istedad sahibi olan adamlarından biri idi. Mir Cəlal şairin yaratdığı mükəmməl bir lirika nəzəriyyəsini aydınladıb üzə çıxardı. Füzuli lirikadan, qəzəl formasından, ilk növbədə, yığcamlıq, aydınlıq tələb edirdi. Qəzəlin dili elə olmalıdır ki, onun oxunuşu da, yazıya alınıb yadda saxlanması da asan olsun. Bunun üçün şair şeir dilini yaxşı bilməli, fikrin yığcam və aydın ifadəsini öyrənməlidir. “Nəzmi-nazik” Füzuli leksikonunda müasir lirikanın qarşılığı idi. Füzuli şüurlu olaraq özünü türkcə zərif şeirin ustadı sayır, bu dildəki lirikanın fars və digər dillərdəki mətnlərdən bədii cəhətdən zəif olmadığını əsaslandırırdı.

Füzuli sözə, qəzələ həsr etdiyi şeirlərində həm öz obrazını yaradır, həm də bir şair kimi türkdilli lirikada möcüzələr yaratdığını elan edirdi. Şair sözlə möcüzə yaratmağa inanır və poeziyanın əsil məqsədini belə möcüzələr yaratmaqda görürdü. Çünki bədii söz möcüzəyə çevriləndə, adi sözlər dünyanın qeyri-adiliyini göstərəndə sənətin və sənətkarın həqiqi qüdrəti insanlara bəlli olur.

Əlbəttə, Füzuli islam dünyagörüşü ilə qırılmaz surətdə bağlıdır. Lakin Mir Cəlal tərəfindən şairin estetik görüşlərinin araşdırılması göstərdi ki, Füzuli həm də poeziya qanunlarını bilən və bununla fəxr edən böyük bir poeziya nəzəriyyəçisidir. O etiqadlı müsəlman kimi nə qədər böyükdürsə, bir söz ustası, bir şair kimi, anadilli şeir ənənəsinin davamçısı, təkmilləşdiricisi kimi də o qədər böyükdür. Mir Cəlal ilk dəfə olaraq Füzuli sənətkarlığını şərh etmək üçün onun şairliyə bir sənət kimi münasibətini araşdırır və onun sözə münasibət prinsiplərini üzə çıxarırdı. Məhz bu prinsiplər bütün ifrat sosioloji təhlillərdən daha artıq və daha əsaslı surətdə şair haqqında böyük bir lirika ustası kimi danışmağın əsaslı olduğunu aşkar edirdi. Əlbəttə, Mir Cəlal heç yerdə Füzulinin bir müsəlman və Allah aşiqi olaraq səmimiyyətini inkar etmir və şübhə altına almırdı.

Alimin bu münasibəti yeganə düzgün və müasir füzulişünaslığı böhrandan çıxaran yol idi. Füzulinin dinə bağlılığını inkar etmək füzulişünaslığı yanlış və perspektivsiz bir istiqamətə yönəldirdi. Heç bir şairin əqidəsini təhrif etməklə, gözdən salmaqla onu doğru təqdim etmək və sevmək olmaz. Özü qələm sahibi, istedadlı bir yazıçı olan Mir Cəlal üçün bu gün kimi aydın bir məsələ idi. Ona görə də ədib öz tədqiqatının əsas xəttini Füzulinin şairlik sənətinə yönəltdi.

Füzulinin şairlik sənəti onun özündən sonrakı anadilli poeziyaya təsiri kimi üzə çıxırdı. Füzulinin sənətkarlığını və şairlik qüdrətini onun dini əqidəsindən asılı olmayaraq araşdırmaq üçün bu, gözəl elmi istiqamət idi. Füzulinin lirik şair qüdrəti, anadilli əruz şeiri tarixindəki ədəbi ustalığı bu təsir fonunda üzə çıxırdı. Digər tərəfdən otuzuncu illərdə Füzuli təsirinə ikili münasibət var idi. Bu münasibətin bir kökü böyük Mirzə Fətəlinin Füzuli haqqında dediyi tənqidlərdə idi. Bəlkə də Füzulidən sonra təqlidçiliyin ədəbi prinsip səviyyəsinə qalxmasında Füzulinin də günahını görmək olar. Amma bu günahdan çox, obyektiv bir hadisə idi. M.F.Axundov bizim üçün nə qədər əziz olsa da, deməliyik ki, təqlidçiliyin miqyas almasında Füzulini günahlandırmaq əsaslı deyildir. Amma Füzulinin şairlik sənətini günahlandırmaq olar. Lakin bu günahlandırma bütün hallarda böyük şairin ünvanına irad yox, tərif mənası daşıyacaq.

Görünür, Füzuli – Axundov münasibətlərindən danışan C.Cabbarlı da haqlı idi: Axundov müasir ədəbiyyatı yaratmaq və ona yol açmaq üçün Füzuli bütünü aradan qaldırmalı, onu ədəbiyyatın əsas və müasir yolundan kənara sıxışdırmalı idi. Bu mübahisələrdən xəbərdar olan Mir Cəlal dahilərin münasibətlərinə qarışmaq fikrindən uzaq idi. Lakin Füzulinin sənətkarlığını, onun şeirinin bədii xüsusiyyətlərini üzə çıxaranda o, istər-istəməz Füzuli irsinin özündən sonrakı poeziyaya pozitiv təsirini üzə çıxarmış olurdu. Bunun da əhəmiyyəti böyük idi: çünki Füzulinin şeir dilinin tədqiqi bütün hallarda klassik dövrdə ədəbi dilimizin inkişafı kimi fundamental bir mövzuya gedib çıxır.

Füzuli dili Mir Cəlal üçün ədəbi məktəb və möcüzə idi. Amma bundan da çox bu dil öz ifadə gücü ilə böyük və kiçik, zəngin və yoxsul, cavan və qoca ədəbi dillər haqqında qeyri-bərabər təsəvvürləri alt-üst edirdi. Həqiqi, böyük istedad və ilham olanda bütün dillərdə bədii dil möcüzələri yarana bilir. Füzuli bunun canlı təcəssümü idi və Azərbaycan dilinin fars və rus dilləri ilə müqayisədə mövqeyi barədə bədbin fikirləri aradan götürürdü. Bu da sovet illərində ədəbiyyatımızın sürətli inkişafı üçün gərəkli olan nəticələrdən biri idi. Məhz bu nəticələr Füzuli irsinin müasirliyini, onun müasir poeziya və nəsrimizin inkişafında iştirakını təsdiqləyirdi.

Mir Cəlalı maraqlandıran problemlərdən biri də Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin təşəkkülü və inkişafı idi. Bizdə realizmi Axundovla bağlayan alimlərdən fərqli olaraq Mir Cəlal müasir realizmi XVIII əsrin xanlıqlar dövrü ilə, xüsusilə Molla Pənah Vaqifin klassik qəzəl ədəbiyyatından kəskin seçilən həyatsevər poeziyasında görürdü. Vaqif poeziyası onun özünün dünyaya fərdi, şux, ehtiraslı münasibətinin ifadəsi idi. Məhz buna görə Vaqif yaradıcılığı özündən sonra həm yazılı, həm də el poeziyasına qüvvətli təsir göstərdi, poeziyamızın həyata münasibət, dil, üslub baxımından müasirləşməsində mühüm rol oynadı.

Mir Cəlalın doktorluq dissertasiyası və ADU-da kafedra müdiri kimi çalışdığı zaman apardığı əsas tədqiqatlar XIX-XX əsr Azərbaycan maarifçi ədəbiyyatına həsr olunmuşdur. Yazıçı maarifçiləri, xüsusilə M.F.Axundovu, H.B.Zərdabini müasir düşüncəmizin və ədəbiyyatımızın baniləri sayırdı. Mir Cəlal M.F.Axundovu xüsusi məhəbbətlə sevir, xalqın dini fanatizmdən uzaqlaşmasında onun ateist irsinin müstəsna əhəmiyyətini qeyd edirdi.

Ədib M.F.Axundovun müasir ədəbi dilin inkişafındakı xidmətlərini yüksək tutur və bu dilin müasir ədəbiyyat və maarifimiz üçün daşıdığı fundamental əhəmiyyəti qeyd edirdi.

XX əsr ədəbiyyatını araşdıran Mir Cəlal Molla Nəsrəddin ədəbi məktəbinə və platformasına yüksək qiymət verir, onun dil siyasətini, xalqçılığını, vətənpərvəryini, Cənubi Azərbaycanın taleyini diqqətdə saxlamasını digər məktəblərdən başlıca üstünlük sayırdı. Alim M.Hadi, A.Səhhət kimi mütərəqqi romantikləri xalqa yaxın hesab edirdi. Lakin H.Cavidə və onun tərəfdarlarına Osmanlı ləhcəsində yazdığına, türk və islam təəssübkeşliyinə görə tənqidi yanaşırdı. O zamanlar Türkiyədən gələn hər şeyə mənfi münasibət dövrün tələbi idi və Moskvanın prinsipi idi. Lakin 70-ci illərdə Mir Cəlalın türkçü romantiklərə münasibəti yumşalmışdı. Bunu onun əsas müəllifi olduğu «XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi» dərsliyindəki oçerklərdə hiss etmək olur.

Mir Cəlalın müasirləri və qələm dostları – S.Vurğun, S.Rüstəm, M.Dilbazi və başqaları haqda çoxlu ədəbi-tənqidi məqalələri var. Obyektivlik, xeyirxahlıq, siqlətli mövzu və mətləbləri ön plana çəkmək ədibin tənqidçi dəsti-xəttinin əsas cizgiləri idi. Mir Cəlal ədəbiyyatı və ədəbi yaradıcılığı xalqa, onun gələcəyinə, maddi və mənəvi yüksəlişinə xidmətin bir şəkli sayırdı. Belə mövqedə o, böyük Azərbaycan maarifçilərinin xələfi və davamçısı idi.
Ədəbiyyat:

Paşayev M.C. Biblioqrafiya, B.,1998.

Hüseynov Ə. Mir Cəlal, B., 1991.

İsmayılov Y. Mir Cəlalın yaradıcılığı. B., 1983

MƏHƏMMƏDHÜSEYN ŞƏHRİYAR

(1906-1988)
Həyatı və fəaliy­yəti. Mə­həmmədhüseyn Şəh­ri­yar keçən əsrin 1950-ci illə­rinin əvvəl­lə­rin­də «Hey­dərbabaya sa­la­m» poe­masını yazm­aq­la müa­sir Azərbaycan şeir dilinə və Cənubda anadilli poezi­ya­nın yenidən dirçəlişinə misilsiz təsir göstərmişdir. Dili­nin və şeirinin şirinliyi ilə o, ən böyük şairlərimizdən biridir.