AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

 
 
UZAQ ġƏRQDƏ TÜRK ULULARININ SÖZLƏRĠNĠN ƏBƏDĠLƏġDĠYĠ YAZILI DAġLARIN  
DÜNƏNĠ VƏ BUGÜNÜ
 (Monqolustan xatirələri) 
Seyidov A.Q. 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti 
 
Müstəqillik  qazandıqdan sonra tariximizə,  mədəni irsimizə  dövlətimiz  böyük  önəm  verir. Məlumdur 
ki,  Azərbaycan  mədəniyyəti  ümumtürk  mədəniyyətindən  ayrı  tam  şəkildə  öyrənilə  bilməz.  Dünya  xalqları 
içərisində ən qədim mədəniyyət çalarlarını özündə yaşadan, bəşəriyyətə dövrünün ən mükəmməl ixtiralarını, 
döyüş sənətini, cəngavərliyi, mərdliyi bəxş edən məhz türklər olub.  
Türk  xalqları  tarixinin,  mədəniyyətinin,  incəsənətinin  öyrənilməsində,  təbliğində  böyük  xidmətləri 
olan  TÜRKSOYun  təşkilatçılığı  ilə  Monqolustanın  paytaxtı  Ulan-Bator  şəhərində  2015-ci  ilin  sentyabr 
ayında  Azərbaycan,  Türkiyə,  Qazaxıstan,  Qırğızıstan,  Monqolustan,  Türkmənistan  və  Rusiya 
Federasiyasından  (Moskva,  St-Peterburq  şəhərləri,  Saxa  (Yakutiya),  Xakasiya,  Tıva,  Tatarıstan,  Altay 
Respublikaları) gəlmiş tədqiqatçıların iştirakı ilə ―Üçüncü Muzey Forumu‖ keçirildi. Məlumat üçün bildirək 
ki, Monqolustan da keçmiş sovet respublikaları kimi 1990-cı ildə SSRİ-nin təsirindən çıxaraq, tam müstəqil 
həyata qədəm qoyub. 
Monqollar  böyük  həvəslə  hakimiyyətlərindən  əvvəlki  dövrləri  özlərinin  və  babalarının  mirası  kimi 
qəbul  edir,  onlara  böyük  hörmətlə  yanaşırlar.  Ulan-Bator  şəhərinin  mərkəzində  yerləşən  Milli  Tarix 
Muzeyinin  zalları  üç  tarixi-xronoloji  dövrü  əhatə  edir:  birinci  zal–Böyük  Hun  İmperatorluğu  (e.ə.  III-
eramızın  I  əsri),  ikinci  zal–Göytürk  İmperatorluğu  (VI-VIII  əsrlər)  və  üçüncü  zal–Böyük  Monqol 
İmperatorluğu  dövrünü.  Birinci  zalda  Pazırıqkurqanlarından  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  tapılmış  e.ə.IV-III 
əsrlərə  aid  qədim  Hun-Türk  İmperatorluğuna  aid  silahlar,  qızıl,  gümüş  və  digər  metallardan  hazırlanmış, 
qədim skif incəsənətinin nümunələri sayılan-―heyvan stili‖ adlandırılan bəzək əşyaları muzeyin stellajlarını 
bəzəyir. 
İkinci zal Göytürk İmperatorluğunun tarixini əks etdirir. Burada böyük və əzəmətli tariximizin, tarixdə 
ilk  olaraq  ―Türk‖  kəlməsini  özündə  daşıyan  bir  dövlətin  maddi-mədəniyyət  nümunələri  nümayiş  olunur. 
Diqqəti  çəkən  eksponatlar  içərisində  mərmərdən  hazırlanmış,  ölçüləri  40  sm  x  19  sm  x  21,5  sm  olan 
Gültəgin xaqanın (685-731) büstü xüsusi yer tutur. Bu nadir eksponat monqol-çex arxeoloji ekspedisiyasının 
―Xaşat-Somon‖ adlı yerdə, Gültəkinin qəbrində apardığı arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunub. Onun baş 
hissəsi qırılaraq iki hissəyə bölünüb. Muzeyin bu salonunda Bilgə xaqanın yazılı bəngüdaşı (türk ulularının 
sözlərini əbədiləşdirən abidə daşlar) yerləşir. Göytürk bəngüdaşları 13 ədəddir. Salonda digər  yazılı daşlar, 
tısbağa heykəlləri, silahlar, hərbi geyim və s. nümayiş etdirilir. 
Üçüncü  və  ondan  sonrakı  zallarda  Böyük  Monqol  İmperiyasına  aid  paltarlar,  silahlar,  döyüş 
səhnələrini əks etdirən şəkillər, yurtlar, təsərrüfat alətləri və s. vardır. 
Bilici  Tonyukuqun  yazılı  daşlarıBilgə  və  Gültəgin  xaqanın  yazılı  daşlarındantəxminən  360  km 
məsafədə-Ulan-Batordan 47 km aralı, əsas yoldan isə əlavə 11 km çöllərə doğru uzanan düzənlikdə yerləşir. 
Son 11 km yol Türkiyə Respublikasının vəsaiti hesabına çəkilib və abidə onlar tərəfindən mühafizə olunur. 
Bilgə  və  Gültəgin  xaqanın  vəziri  olmuş  Tonyukuqa  aid  iki  yazılı  daş  abidə  dəmir  barmaqlıqlar  arasında 
qorunur. Bu daşlardan birinin üzərində Göytürk hərfləri ilə türk dilində yazılmış 35, digərinin üzərində isə 27 
sətir yazı vardır. Göytürk yazıları 38 hərfdən ibarət olub, Orxon əlifbası ilə yazılmışdır. Bu yazılar xaqanın 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
347 
 
 
türk  millətinə  hesabat  verməsi,  doğru  yol  göstərməsi,  ibrətamiz  məsləhətlər  və  s.  ilə  yanaşı,  türk  millətini 
birliyə,  dövləti  düşmənlərdən  qorunmağa  səsləyən  bir  çağırışdır:  ―Türk  milləti  arasında  silahlı  düşmən 
qoşdurmadım...Düşmən çox deyə, qorxmadım...Tanrı güc verdiyi üçün savaşdıq, qələbə qazandıq...‖. Qədim 
türk xalqlarının yazılı xəzinəsi sayılan bu daşların üzərində əvvəllər türkü sevməyənlər tərəfindən barbarlıq 
hərəkətləri  olub.  Bəzi  yerlərdə  yazılar  bir  neçə  cərgə  qırılıb.  Lakin  bu  gün  onların  qorunması  yüksək 
səviyyədədir və onlar gələcək nəsillər üçün ərməğan kimi saxlanılır. Yazılı daşların bir neçəsi də Orxon çayı 
sahilində, Monqol imperiyasının paytaxtı olmuş Qaraqorum şəhəri yaxınlığında olan muzeydə qorunur. 
Göytürk  kitabələri  haqda  ilk  dəfə  XIII  əsrdə  yaşamış  Əlaəddin  Ata  Məlik  Cüveyni  ―Tarih-i  Cihan-
güşə‖ əsərində məlumat verir. Bu kitabələri ilk dəfə 1889-cu ildə Yadrintsev oxuyub. 1891-ci ildə türkoloq 
alim  Radlov  bu  yazılar  üzərində araşdırma  aparır  və  1893-cü  ilin  25 noyabrında  bu  yazıları  oxumağa  nail 
olur. 15 dekabr 1893-cü ildən etibarən bunları dünyaya yayır. 
Böyük  Monqol  İmperiyası  yaranmazdan  əvvəl  burada  Hun  türklərinə,  Göytürklərə  və  müxtəlif  türk 
boylarına məxsus dövlət birləşmələrinin olduğunu qeyd etdik.Tədqiqatçılar belə qənaətə gəlirlər ki, imperiya 
yaranan zaman ərazidə yaşayan digər xalqlar bölgədə yaşayan əhalinin 8-10 %-indən artıq olmayıb. XX əsrin 
70-ci  illərində  bir  milyon,  bu  gün  cəmi  3  milyon  olan  (məlumata  görə  mal-qaralarının  sayı  təxminən  93 
milyondur) monqollar o zaman nə qədər idilər ki, 24 milyon kvadrat kilometr əraziyə səpələnmişdilər? Təbii 
ki,  döyüşçülərinin  sayı  150  min  olsaydı  belə,  hər  24  min  kvadrat  kilometrə  1500  adam  düşürdü  (deməli, 
bugünkü  Azərbaycanın  ərazisində  cəmi  5250  adam).  Bu,  hakimiyyəti  saxlamağa  kifayət  edərdimi? 
Monqollar  necə  olub  ki,  yüz  illərlə  böyük  dövlətləri  öz  caynağında  saxlaya  biliblər?  Bəs  bu  qədər  türk 
birdən-birə yoxamı çıxdı? Axı bölgənin qədim sakinləri olan, böyük sivilizasiyaya, hərb sənətinə malik, Mu 
qitəsindən  yayılan,  Çinin  şərqində  nəhəng  ―Ağ  piramidalar‖  tikən,  miladdan  öncə  və  sonra  dövlətlər, 
imperiyalar quran, yazı mədəniyyətinə malik, ―Altun geyimli adam‖ı qızıl zirehlə bəzəyən, daha nələrə malik 
olan türklər hara yoxa çıxdılar?  
Çingizxan  adına  Beynəlxalq  Akademiyanın  (Monqolustan)  akademiki  AnatoliyOlovinçov  ―Türklər, 
yoxsa  monqollar?  Çingizxan  dövrü‖  adlı  kitabında  (2014)  11  əsaslı  dəlil  gətirir  ki,  Monqol  imperiyasının 
dövlət dili türk dili olub. 
Çingiz xanı müxtəlif milli mənsubiyyəti olan insanlar  əhatə edib. O, yeni dövlət quran zaman bütün 
tayfaları  bir  ad  altında  birləşdirmək  qərarına  gəlir.  Yeni  dövləti  özünün  məxsus  olduğu  tayfanın  adı  ilə: 
―Menqu‖–―əbədi‖ və ―kol‖-―ordu‖ kəlmələrinin birləşməsindən yaranan ―Menqukol‖-―Monqol‖  adlandırır. 
Çingiz xan isə türkolaraq doğulur, monqol adı ilə ölür. 
Deməli, tatar-monqol dəstələri dedikdə, göz önünə gələn türk-monqol döyüşçüləri, sadəcə, ―monqol‖ 
siyasi hakimiyyəti altında birləşiblər.  
 
 
AZƏRBAYCANDA MULTĠKULTURAL MÜHĠTĠN FORMALAġMASI 
Şirinova M.M. 
Sumqayııt Dövlət Universiteti 
 
Multikulturalizm anlayışı dünya siyasətində gənc bir anlayış olmasına baxmayaraq, bu siyasətlə bağlı 
müxtəlif fərqli fikirlər və fikir ayrılıqları mövcuddur. Bir sıra dövlətlər bu siyasəti dövlət siyasəti kimi həyata 
keçirir  və  onun  inkişafı  üçün  daim  islahatlar  aparırlar,  digər  qrup  dövlətlər  isə,  ümumiyyətlə, 
multikulturalizm  siyasətindən  imtina  edir  və  onun  uğurlu  gələcəyinin  olmadığını  iddia  edirlər.  Başqa  bir 
tərəfdən  də  aydındır  ki,  hər  hansısa  cəmiyyətin  mövcud  olması  üçün  çox  əhəmiyyətli  olan  bir 
multikulturalizm  modeli  digər  bir  cəmiyyət  üçün  uyğun  model  olmaya  bilər.  Multikulturalizm  siyasətinin 
təməlində  xalqların  qarşılıqlı  əməkdaşlığı,  tolerantlıq  ideyaları  və  münaqişələrə  yol  verməmək  prinsipləri 
dayanır. Əsrlər boyu böyük mədəniyyətlərin qovuşduğu bir diyar olan Azərbaycanda müxtəlif xalqların və 
dinlərin  nümayəndələri  sülh  və  qarşılıqlı  anlaşma  şəraitində  yaşamışdır.  Multikulturalizm  ideyaları 
ölkəmizdə əsrlər boyu formalaşsa da, onun siyasi banisi ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  80-ci  illərin  sonları  və  90-cı  illərin  əvvələrində,  Sovet  İttifaqının  dağılma 
ərəfəsində müxtəlif qruplar üçün ―milliyətçilik‖ anlayışı birliyə çağırış üçün yeganə kateqoriya idi və Avropa 
dövlətlərindən  fərqli  olaraq,  bu,  keçmiş  sovet  ölkələrində  və  eləcə  də  regionumuzda  da  dramatik 
toqquşmaların meydana gəlməsinə səbəb oldu. Bu ölkələrdən biri kimi Azərbaycan da vətəndaş müharibəsi 
astanasına  gəlib  çatmışdı.  Ancaq  Ümummilli  Lider  Heydər  Əliyevin  hakimiyyətə  qayıdışından  sonra 
Azərbaycanın  həm  daxili,  həm  də  xarici  siyasətində  köklü  dəyişiklər  dərhal  özünü  götərdi.  Multikultural, 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
348 
 
 
tolerant  və  humanist  dəyərlərin  ana  xətt  təşkil  etdiyi,  insan  hüquqlarının  ali  dəyər  hesab  olunduğu  Heydər 
Əliev  siyasəti  Azərbaycanı  nəyinki  vətəndaş  müharibəsindən  xilas  etdi,  hətta  Azərbaycanın  multikultural 
dəyərlərini bir model kimi formalaşdırdı. Bu gün bu siyasət Azərbaycanın dövlət siyasətidir və müstəqillik 
dövründən  bu  günə  kimi  multikulturalizm  sahəsində  həyata  keçirilmiş  islahatlar  və  atılmış  addımlar  bu 
istiqamətin  möhkəmlənməsinə  və  yeni  perspektivlərinin  ortaya  çıxmasına  xidmət  etmişdir.  Milli  azlıqlarla 
bağlı dünyada və, xüsusən, Avropa ölkələrində həyata keçirilən siyasətə bugünkü qloballaşma konteksində 
yenidən  baxılması  ehtiyacını  gündəmə  gətirib.  İstər  ənənəvi  milli  azlıqlar,  istər  də  miqrasiya  fonunda 
formalaşmış yeni milli azlıqların hüquqlarının tam şəkildə təmin olunması və ayrı-seçkilik hallarının aradan 
qaldırılması separatçılıq hallarının qarşısının alınmasında və dövlətlərin suverenliyi baxımından həyati önəm 
daşıyır.  Beynəlxalq  aləmdə  etimadsızlıq  mühitinin  hökm  sürdüyü,  milli  dözümsüzlük  və  məzhəb  ayrı-
seçkiliyinin  aktuallaşdığı  bir  zamanda  Azərbaycan  hakimiyyətinin  milli  azlıqlar  və  dini  qruplarla  həyata 
keçirdiyi multikultural siyasət dünya ölkələri tərəfindən artıq çox böyük bir maraqla öyrənilir. Bu siyasətin 
həyata keçirilməsi məqsədi ilə Azərbaycan BMT, AŞ, ATƏT, Aİ, Islam Əməkdaşlıq Təşkilatı və s. kimi bir 
çox beynəlxalq təkilatlarla əməkdaşlıq edir və müstəqillik dövründən bu günə kimi 50 dən artıq beynəlxalq 
sənədə  tərəfdar  çıxmış,  bu  sahədə  beynəlxalq  öhdəliyin  həyata  keçirilməsində  mühüm  nəaliyyətlər  əldə 
etmişdir.  Azərbaycan  Respublikası  müstəqillik  qazandıqdan  sonra  1992-ci  il  mart  ayından  BMT-yə  üzv 
seçildi və milli azlıqlar və multikulturalizm siyasəti ilə bağlı çox mühüm iki konvensiyaya qoşuldu. Bunlar 
―milli, etnik, dini azlıqlara mənsub şəxslərin hüquqları ilə bağlı ―Bəyənnamə və ―İrqi ayrı-seçkiliyin bütün 
formalarının ləğv olunması haqqında‖ Beynəlxalq Konvensiya idi.  
―Milli, etnik, dini azlıqlara mənsub şəxslərin hüquqları ilə bağlı Bəyənnamə‖ nin birinci maddəsində 
qeyd  olunur  ki,  dövlət  yuxarıda  adı  çəkilən  kateqoriyalara  mənsub  şəxsləri  onların  yaşadığı  ərazilərdə 
varlıqlarını  və  məişət  adət-ənənələrinin  qorunub  saxlanılmasına  təminatçıdır.  Bəyənnamə  həmçinin  bu 
kateqoriyaya  mənsub  şəxslərə  öz  mədəniyyətlərini,  etiqat  etdiyi  dini  ayinləri  sərbəst  həyata  keçirməyi,  öz 
dillərindən şəxsi həyatlarında istifadə etmək hüquqlarını verir. Onlar eyni zamanda hər hansı ayrı-seçkiliyə 
yol  verilmədən  öz  qrupları  və  digər  milli  azlıqların  üzvləri  ilə  hətta  ölkə  xaricindən  kənarda  olsalar  da, 
sərbəst əlaqələr qura bilərlər. 
Azərbaycanda  çoxmədəniyyətlilik  mühitinin  formalaşmasında  və  onun  qorunub  saxlanmasında 
ölkəmizin  UNESCO  ilə  əməkdaşlığı  çox  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Azərbaycan  Respublikasının  birinci 
xanımı,  Heydər  Əliyev  Fondunun  prezidenti  Mehriban  Əliyevanın  fəaliyyəti  nəticəsində  Azərbaycan  - 
UNESCO  münasibətləri  ən  yüksək  inkişaf  səviyyəsinə  yüksəlib.  Bu  əməkdaşlıq  çərçivəsində  Azərbaycan 
Respublikası  mədəni  müxtəlifliyin  qorunması  üçün  UNESCO-nun  iki  mühüm  konvensiyasını  ratifikasiya 
etdi. Bunlar ‖UNESCO-nun Mədəni Özünüifadə Müxtəlifliyinin Qorunması və Təşviqinə dair Konvensiya‖  
və  ‖Dözümlülük  Prinsipi  Haqqında‖  Bəyannamədir.  Mədəni  Özünüifadə  Müxtəlifliyinin  Qorunması  və 
Təşviqinə dair Konvensiya 20 oktyabr 2005-ci ildə UNESCO-nun 33-cü sessiyasında qəbul olunmuş və 18 
mart  2007-ci  ildə  qüvvəyə  minmişdir.  Azərbaycan  Respublikası  bu  konvensiyaya  26  noyabr  2009-cu  ildən 
qoşulmuşdur. 
Nədir  mədəni  müxtəliflik  ayrı-ayrı  qrupların  və  cəmiyyətlərin  mədəniyyətlərinin  öz  ifadəsini  tapdığı 
müxtəlif formalardır. Bu özünüifadə formaları qruplar və cəmiyyətlər arasında və onların daxilində ötürülür. 
Mədəni özünüifadə isə ayrı-ayrı fərdlərin, qrupların və ya cəmiyyətlərin yaradıcılığının nəticəsi olan və 
mədəni məzmun daşıyan özünüifadəni nəzərdə tutur. 
 
 
AFROAMERĠKAN ƏDƏBĠYYATININ MULTĠKULTRALĠZM  
NÖQTEYĠ NƏZƏRDƏN TƏHLĠLĠ 
(Toni Morrison yaradıcılığı əsasında) 
Tahirova V.A. 
Azərbaycan Dillər Universiteti 
 
XX  əsrin ortalarında milli ənənələrin çoxalması xüsusi aktual problemə çevrildi  və bunun nəticəsində 
də  ədəbiyyata  ―multikulturalizm‖  termini  daxil  oldu.  Bu  termin  daha  geniş  mənada  siyasi  sferaya  da  daxil 
oldu və bir amal olaraq fərqli mədəniyyətlərin qorunub saxlanılması və inkşaf etdirilməsi prinsipinə, eləcə də 
müxtəlif  irqlərin,  etnik  və  mədəni  qrupların  hüquqlarının  tanınmasına  xidmət  etməyə 
başladı.‖Multikulturalizm‖  ideyası    bütün  mədəniyyətlərin  bir  yerə  toplanması,―melting  pot‖,  yəni 
mədəniyyətlərin  qovuşması    konsepsiyasina  zidd  oldu.  Amerika  əhalisinin  etnik  tərkibinin  çoxşaxəliliyi 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
349 
 
 
həmişə amerikan ədəbiyyyatına ciddi təsir göstərən faktorlardan biri olub. Amerika ədəbiyyatını digər milli  
ədəbiyyatlardan  fərqləndirən  məhz  onun  etnik  və  irqi  tərkibinin  müxtəlifliyidir.  Birləşmiş  Ştatlar  Avropa, 
Afrika,  Asiya,  Latın  Amerikası  mənşəli  insanların  yaşadığı  çoxmədəniyyətli  cəmiyyətdir.  XX  əsrin  son 
onilliklərində  Amerikanın  yerli  sakinləri  –  hindlilərin  ingilis  dilində  yazılan  ədəbiyyatı,  Latın  Amerika 
azlıqlarının  –  çikanosların  ədəbiyyatı,  həmçinin  Asiya-Amerika  ədəbiyyatı  formalaşır  və  geniş  yayılır.  Və 
nəhayət, ədəbiyyatın ən zəngin təbəqəsini Afroamerika ədəbiyyatı təşkil edir. Məhz buna görə də XX əsrin 
ikinci  yarısı,  amerikan  ədəbiyyatını  multikulturalizm  prizması  aspektindən  incələmək,  afro  amerikan 
ədəbiyyatını isə onun orqanik tərkibi olaraq oyrənmək lazımdır.  
Afroamerikan  ədəbiyyatı  fərqli,  qarışıq  irq,  sinif  çeşidinə  malik  olmasına  baxmayaraq,  özünün 
köklərini,  janr  və  stilini  qoruyub  saxlamağı  bacardı  və  özünün  orijiinal  nəsr  paradiqmasını  inkşaf  etdirdi. 
Bunun nəticəsində də afroamerikan ədəbiyyatı  bu gun özünün unikal estetik dəyəri ilə seçilir. Afroamerikan 
ədəbiyyatının  dünya  miqyasında  statusu,  ən  son  olaraq,  Toni  Morrisonun  1993-cü  ildə  Nobel  mükafatına 
layiq  görülməsi  ilə  öz  təsdiqini  tapdı.    Toni  Morrisonun  əsərlərində  etnik  özünüdərk  ideyası  öz  əksini 
tapmışdır. O, bu mövzuya ona görə müraciət etməmişdir ki, Amerikanın ağ əhalisi ilə qara əhalisini qarşı-
qarşıya qoysun. Onun məqsədi xalqına özünün varlığını dərk etməkdə və qoruyub saxlamaqda kömək etmək 
idi.  Morrison qəhrəmanları öz yaddaşlarında silinməyən iz buraxan köləlik acısını aşmaq və yeni mədəni bir 
cəmiyyətə daxil olmaq arzusu ilə yaşayır.  
Toni  Morrisonun  əsərləri  müasir  ABŞ  cəmiyyətində  multikulturalizmi  əsl  mənada  əks  etdirir.  Onun 
bütün romanlarında Amerika xalqının keçmişi, ənənələri və əsatirləri bu və ya digər dərəcədə yer alır. İrqi 
mövzu  Toni  Morrisonun  yaradıcılığına  yaxındır.  Baxmayaraq  ki,  yaradıcılığı  boyu  onun  bu  mövzuya 
münasibəti  dəyişir.  Toni  Morrison  irqçilik  problemindən  tədricən  afroamerikalıların  öz  mühitində  yaranan 
problemlərə keçir. 
Toni  Morrisonun  ―Qətran  müqəvva‖  romanında  toxunduğu  müasir  afroamerikalı  cəmiyyəti 
problemlərindən  biri  müasir  afroamerikalının  reallıqları  dərk  etməsində  ifratçılıq  məsələsidir.  
Afroamerikalıların əmin-amanlıq içində yaşaması üçün bu ifratçılıq məhv edilməlidir.  Belə ki, romanın əsas 
qəhrəmanı üçün iki cür imkan var: ya saxtakarlıq edib ağ adamlar dünyasına qoşulmaq (Jadinin etdiyi kimi), 
ya da ―kilsə zirzəmisində piroq bişirmək‖, yəni mədəni mərkəzlərdən uzaq yerdə yaşamaq, təhsil almamaq 
və  həyatda  öz  məqsədlərinə  çatmamaq.    Əslində,  o  nə  amerikalı,  nə  də  qara  dərili  olmaq  yox,  yalnız  öz 
içindəki  ―mən‖  olmaq  istəyirdi.  Öz  romanı  ilə  Toni  Morrison  afroamerikalılara  bildirmək  istəyir  ki, 
bütünlüklə Amerika mədəniyyətinin bir hissəsi olmaq və ya yalnız əcdadlarının afrikalı keçmişi ilə yaşamaq 
mümkün deyil. Toni Morrisona görə, Afroamerika millətinin orijinallığı ondan ibarətdir ki, onun tarixində, 
mədəniyyətində  və  həyat  tərzində  Afrika  və  Amerika  mədəniyyəti  bir-birinə  nüfuz  edir  və  bir-birindən 
ayrılmır.  
Multikulturalizmin  ABŞ  üçün  yeni  tendensiya  olduğunu  demək  olmaz.  Əksinə,  tarixən  Birləşmiş 
Ştatların  ərazisi  bütün  etnos  və  millətlərin  yaşayış  yeri  olub.  Bu  ölkədə  milli  ədəbiyyat  multikulturalizm 
kursunun  təşəkkülündən  daha  əvvəl  formalaşmışdı.  Postmodernizm  nöqteyi-nəzərindən anlayışın başqa  cür 
dərk  edilməsi ilə  əlaqədar  olaraq,  keçən  əsrin    ortalarında  ədəbiyyatda  multikulturalizm  problemi  ön  plana 
çıxırdı və ətraflı təhqiqat tələb edirdi.  
Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda multikulturalizm bir çox ölkələri, hətta bütün tarixi boyu etnik tərkibi 
homogen olan ölkələri əhatə edən fəlsəfədir. Bu fəlsəfə XXI əsrdə qloballaşmanın yeni metodu kimi çıxış 
edir. Lakin ABŞ-da onun xüsusi statusu vardır və bunun öz tarixi səbəbləri mövcuddur. Birinci səbəb – qısa 
müddətdə  dövlətin  inkişaf  etməsi.  İkinci  səbəb  isə  ABŞ-ın  çoxmillətli  olmasıdır,  axı  bu  ölkə  etnosların 
müxtəlifliyi ilə dünyada seçilir. Üçüncü səbəb – etnik, dil və dini müxtəlifliyin unifikasiyasına can atmamaq. 
Baxmayaraq  ki,  Birləşmiş  Ştatların  ərazisində  mövcud  olan  dillərin  və  xalqların  təqribən  hamısı  təmsil 
olunur,  onlardan  heç  biri  dominant  kimi  fərqlənmir  və  digər  multikultural  əlamətlərlə  münasibətdə  hakim 
mövqe tutmur. 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
350 
 
 
 
BƏDĠĠ TƏRCÜMƏLƏRĠN YÜKSƏK KEYFĠYYƏTĠ UĞRUNDA ƏKBƏR AĞAYEVĠN FƏALĠYYƏTĠ 
Vəlili R.Ə. 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
 
Müasir mərhələdə, xüsusilə, milli-mənəvi sərvətlərin öyrənilməsində, tədqiq olunmasında və   təbliği 
sahəsində tərcümənin rolu və əhəmiyyəti xüsusi nəzərə çarpır. Mənəvi ünsiyyətlərin yaratdığı tarixi zərurət 
səbəbilə milli ədəbiyyatlar bir-birinə yaxınlaşmış, bir-birindən bəhrələnmişlər. 
Tərcümə  qarşılıqlı  ədəbi  əlaqələrin  inkişafında  zəruri  bir  sahəyə  çevrilmiş,  milli  mədəniyyətləri, 
ədəbiyyatları bir-birinə yaxınlaşdırmış, xalqlar arasında mənəvi ünsiyyətə körpü yaratmışdır.   
Azərbaycan  ədəbiyyatında  bədii  tərcümənin  demək  olar  ki,  bütün  növləri  mövcuddur.  İstər  şeirlə, 
istərsə  də  nəsrlə  edilən  bədii  tərcümələr  içərisində  Puşkin,  Lermontov,  Mayakovski  kimi  şirlərin  şeir  və 
poemalarına, Lev Tolstoy, Nikola Bualo, D.Defo, A.Qaydar, M.Qorki, F.Lanker, Jül Vern, Ç.Dikkens və b. 
yazıçıların roman və hekayələrinə və s. rast gəlmək mümkündür. 
Görkəmli  ədəbiyyatşünas, tərcüməçi,  professor    Əkbər  Ağayev  tərcüməyə,  onun  nəzəri  məsələlərinə 
ümumi  ədəbi-nəzəri  fəaliyyətinin  tərkib  hissəsi  kimi  xüsusi  əhəmiyyət  vermişdir.  Ə.Ağayev  həm  praktik 
tərcümə, həm də onun əhəmiyyət doğuran aktual problemlərinin tədqiqi istiqamətində faydalı yaradıcılıq işi  
aparmış ədəbi şəxsiyyətlərdən olmuşdur. 
Tərcümənin  ədəbi  prosesdə  yüksək  rolu  və  əhəmiyyəti  var.  Yaradıcılığın  spesifik  sahələrindən  olan 
tərcüməyə tarixi maraq və ənənədən çıxış edərək Ə.Ağayev  milli-mədəniyyətin zənginləşməsində, qabaqcıl 
dünya  mədəniyyətilə  qarşılıqlı  ünsiyyətə  imkan  yaradılmasında  onun  xüsusi  əhəmiyyətini  qeyd  edirdi. 
Tərcümənin  ictimai  rolu  və  funksiyası  haqqında  bəhs  etdiyi  məqalələrindən  birində  Ə.Ağayev  yazırdı: 
―Tərcümə ədəbiyyatı hər bir xalqın həyatına, onun mədəni inkişafına qüvvətli təsir göstərən amildir.‖ 
Tərcümə  vasitəsilə  xalqlar  arasındakı  dostluq,  əməkdaşlıq  möhkəmlənir,  onlar  bir-birinin  tarixi, 
mədəniyyəti, həyat və məişəti, adət və ənənələri, mənəvi varlığı ilə tanış olurlar.  
Ə.Ağayevin  tərcümələri  onun  nəzəri  və  sənətkarlıq  məsələlərindən  bəhs  edən  ilk  məqalələri  30-cu 
illərin ikinci yarısındam dövri mətbuatda nəşr edilməyə başlamışdır. Müəllifin ədəbiyyat aləmində  ilk çıxışı 
tərcümə məsələlərinə həsr olunmuş ―Yüksək keyfiyyətli tərcümə uğrunda‖ adlı məqalə ilə başlayır. 
 Ə.Ağayevin  tərcümə  məsələlərindən  bəhs  edən  ―  ―Oğul‖  poemasının  tərcüməsi  haqqında‖  (1947), 
―Bir  tərcümə  haqqında‖  (1952),  ―Dostluq  töhfələri‖  (1959)  məqalələrində  tərcümənin  mühüm  yaradıcılıq 
problemləri  işıqlandırılır,  dilimizə  tərcümə  olunan  nümunələrin  başlıca  nöqsanları  göstərilməklə  yanaşı, 
tərcümədə orijinalın məzmununun, üslub və ideyasının qorunub saxlanılması kimi vacib məsələlərə obyektiv 
münasibət bildirilir. 
Ə.Ağayevin  tərcüməçilik  fəaliyyətinin  mühüm  bir  hissəsini  rus  və  Qərbi  Avropa  ədəbi-nəzəri  və 
estetik  irsindən  elədiyi  tərcümələr  tutur.  Alimin  tərcüməçi  kimi  bu  sahədə  ilk  yaradıcılıq  işi  40-cı  illərin 
ikinci yarısından başlayır.  
Nəzəri-estetik  irsdən  Ə.Ağayevin  elədiyi  tərcümələr  içərisində  XVII  əsr  fransız  şairi,  tənqidçisi, 
klassisizm cərəyanının banilərindən hesab olunan Nikola Bualonun ―Poeziya sənəti‖ əsəri xüsusi yer tutur. 
―Poeziya sənəti‖ sırf nəzəri məsələləri əhatə edir, buna baxmayaraq, Şərq üçün də ənənəvi olan şeir 
formasında  yazılmışdır.  Əsər  bir  növ  qanun  və  nəzəriyyə  nümunəsi  hesab  olunur.  Əsərin  şeirlə  yazılması 
tərcümədə formanı saxlamaqda tərcüməçi üçün müəyyən çətinliklər törətsə də, tərcüməçi orijinal və yaradıcı 
bir  yolla  gedərək  əsərin  əsas  nəzəri  müddəalarını,  müəllif    ideyasını,  üslub  və  özünüifadəsini  qoruyub 
saxlaya bilmişdir.  
Ə.Ağayev  bir  tərcüməçi  kimi,  bədii  ədəbiyyatdan,  nəzəri-estetik  irsdən  tərcümə  elədiyi  nümunələri 
bilavasitə rus dili vasitəsilə dilimizə çevirmişdir. Ancaq alim-tərcüməçi həm Qərbi Avropa dillərinə, həm də 
Şərq  dillərinə  yaxından  bələd  idi.  Tərcümə  prosesində  tərcümə  ilə  orijinalı  müqayisə  etməyi  də  zəruri 
şərtlərdən biri hesab edirdi. 
Tərcüməçi  kimi  Ə.Ağayevin  bu  sahədə  fəaliyyəti  çox  məhsuldar  olmuş,  onlarla  rus  və  digər  milli 
ədəbiyyatlardan,  dünya  ədəbiyyatı  nümunələrindən  orijinalı  duya-duya,  sevə-sevə  yüksək  peşəkarlıqla 
dilimizə  tərcümələr  etmişdir.  Tərcümə  olunan  əsərlər  içərisində  D.Defonun  ―Dənizçi  Robinzon  Kruzonun 
həyatı  və  qəribə  sərgüzəştləri‖,  A.Qaydarın  ―Seçilmiş  hekayələr‖i,  M.Qorkinin  ―Nağıllar‖ı,  F.Lankerin 
―Uşaqlar və xəncər‖, ―Bolqar xalq nağılları‖, Jül Vernin ―Arxipelaq alovlanır‖, Ç.Dikkensin ―Oliver Tvistin 
macəraları‖ və b. əsərlər var və bu əsərlər tərcümə olunan bədii nümunələrin tam siyahısı da deyil. 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
351