AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

 
DÜNYA ARENASINDA AZƏRBAYCAN MƏDƏNĠYYƏTĠNĠN TƏBLĠĞĠ 
Mustafayeva X.N. 
Gəncə Dövlət Universiteti 
 
Ümummilli  lider  Heydər  Əliyev  demişdir:  ―Məlumdur  ki,  yüksək  tolerantlıq,  ilk  növbədə,  yüksək 
mədəniyyətin  təzahürüdür.  İnsanlarda  belə  bir  mədəniyyətin  formalaşdırılması  uşaqlıq  illərindən  başlamaq 
lazımdır.  Ölkəmizdə  yetişməkdə  olan  nəslin  təhsillənməsində  elmi  pedaqoji  konfranslar  daxilində  biz 
ünsiyyət  mədəniyyətini,  dini  dözümlük  və  əməkdaşlıq  mədəniyyətini  formalaşdırmağa  cəhd  göstəririk,  və 
ümumən desək, buna nail oluruq. Bunu demək çox asandır, lakin gerçəkləşdirmək kifayət qədər mürəkkəb 
bir prosesdir‖ 
Azərbaycan  qazandığı  müstəqilliyə  tamamilə  yiyələnmək  üçün  xalqımız  öz  mənəvi  və  maddi 
mədəniyyətini  dünya  mədəniyyətinin  təcrübəsi  və  nailləyyətlərindən  faydalanmaqla,  öz  köklərindən 
ayrılmamaq  şərtilə  daha  da  inkişaf  etdirməlidir.  Mədəniyyət  ruhun  qidasıdır.  Mədəniyyətin  inkişafı 
cəmiyyətin  obyektiv  qanunlarına  əsaslanır.  Bu  baxımdan  mədəniyyət  spesifik,  xüsusi  və  ümumi  qanunlar 
əsasında  inkişaf  edir.  Spesifik  qanunlar  yalnız  cəmiyyətin  müəyyən  mərhələsində  mövcud  olan 
mədəniyyətdə, xüsusi qanunlar məzmun baxımından yaxın olan mədəniyyət tiplərində, ümumi qanunlar isə 
bəşər mədəniyyətinin inkişafı prosesində fəaliyyət göstərir. 
Millət  müxtəlif  insan  qruplarının  bəzi  fərqləndirici  əlamətlərini  özündə  əks  etdirən  ən  yüksək  birlik 
formasıdır. İnsanların etnik ümumilliyi o zaman millət halında formalaşır ki, buradakı fərdlərin vəhdəti eyni 
dildə danışan əhalinin mərkəzləşmiş bir dövlət çərçivəsindəki həyatı və fəaliyyəti ilə şərtlənir. ―Azərbaycan 
xalqı dünya mədəniyyətində öz dəst-xəti ilə seçilən xalqlardandır. Onun əsrlər boyu yaratdığı mədəniyyət və 
ədəbiyyat nümunələri həyat eşqi, azadlıq və müstəqillik duyğuları ilə aşılanmışdır. Xalqımızın ―Kitabi-Dədə 
Qorqud‖,  ―Koroğlu‖  dastanları  kimi  möhtəşəm  sənət  abidələri  dünya  sivilizasiyası  tarixində  silinməz  iz 
qoymuş,  Nizami  Gəncəvi,  Əfzələddin  Xaqani,  Xətib  Təbrizi,  Məhəmməd  Füzuli  kimi  korifeylərinin 
yaradıcılığı  bəşəri  ideyaların  tərənnümünə,  haqqın,  ədalətin,  humanist  idealların  bərqərar  olmasına  xidmət 
etmişdir.  Səfiəddin  Urməvinin,  Əcəmi  Naxçıvaninin,  Sultan  Məhəmməd  Təbrizinin  dünya  mədəniyyəti 
xəzinəsinə verdikləri incilər sənətsevərləri indi də heyran qoyur.  
İyirmi ilə  yaxındır ki,  davamlı olaraq xarici ölkələrdə  Azərbaycan  Mədəniyyət  Mərkəzləri,  Mədəni 
Əlaqələr Dərnəkləri açılır. Azərbaycan mədəniyyətinin xaricdə təbliğində dövlət başçımızın xarici ölkələrə 
etdiyi diplomotik səfərlər də müsbət rol oynayır. Belə ki, bu səfərlər zamanı nümayəndə heyətinin tərkibində 
elm,  mədəniyyət  və  incəsənət  xadimləri  də  olur.  Onlar  bəzi  rəsmi  görüşlərin  bədii  hissələrində  verilən 
konsert  proqramlarında  çıxış  edərək  Azərbaycan  incəsənətinin  gözəlliklərini  xarici  diplomatlar  qarşısında 
nümayiş etdirirlər. 
Məlumdur ki, mənəvi mədəniyyətin mühüm tərkib hissələrindən biri də adət-ənənələrdir. Din və adət-
ənənələr  tarixi  inkişaf  prosesində  bir-biri  ilə  elə  qarşılıqlı  münasibətlərdə  olmuşlar  ki,  onların  hər  birində 
olan  müəyyən  xüsusiyyətlər  birləşərək  nəsildən-nəsilə  ötürülmüşdür.  Milli  adət-ənənələr  mənsub  olduğu 
millətin qədim tarixi, onun arzu və istəkləri zəminində formalaşaraq onun inkişafı ilə zənginləşmişdir. Tarix 
boyu xalqımız  müxtəlif xalqların milli, dini, mədəni ənənələrinə hörmətlə yanaşan tolerant ölkə olmuşdur. 
Bu gün Azərbaycan Respublikasında tolerantlıq modeli bütün dünyada etiraf olunan, xalqlara nümunə olan 
ümumbəşəri təcrübədir. Dünyada dini intolerantlığın, ayrı-seçkiliyin, dini zəmində münaqişələrin baş verdiyi 
bir zamanda ölkəmizdə dini müxtəlifliyin vəhdətinini təmin edən tolerantlıq burada yaşayan xalqların, etnik 
qrupların şüuruna hakim kəsilmişdir. 
Tarix onu yaradan xalqı yaşadır.  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
337 
 
 
     
 
DĠL VƏ MƏDƏNĠYYƏTĠN QARġILIQLI ƏLAQƏSĠNĠN TƏHLĠLĠ 
Mürsəlov R.C. 
Bakı Dövlət Universiteti 
 
Dil xalqın ruhunu ifadə edir. Xalqın mədəniyyəti, adət-ənənələri, mentaliteti dilə öz təsirini göstərir və 
dildə  izlər  buraxır.  Mədəniyyət  fəaliyyət  zamanı  insan  tərəfindən  yaradılmış  və onun  üçün  səciyyəvi  həyat 
formalarının məcmusu, həmçinin onların quruculuğu və təkrar istehsalı prosesidir. Bu mənada mədəniyyət 
anlayışı  təbiət  anlayışından  fərqli  olaraq  insanın  dünyasını  xarakterizə  edir  və  özündə  dəyər  və  normaları, 
etiqad və ənənələri, bilik və bacarıqları, adət və qanunları, dil və incəsənəti, texnika və texnologiyanı və s. 
birləşdirir. Geniş mənada mədəniyyət xalq və etnik qrupun həyatı, nailiyyət və yaradıcılığının məcmusudur. 
Dil  və  etnik  mentallıq  arasındakı  bağlılığı  söz  ustadları  daha  çox  hiss  edir.  Dillərin  fərqi  psixoloji 
xüsusiyyətlərin müxtəlifliyindən irəli gəlir. 
Dil  mədəniyyətlə  sıx  bağlıdır.  O  ancaq  mədəniyyətin  tərkibində  inkişaf  edə  bilər.  Əgər 
mədəniyyətşünaslıq  insanın  təbiəti,  cəmiyyəti,  tarixi,  incəsənəti  və  digər  sosial  və  mədəni  mühitin 
özünüdərkini tədqiq edirsə, dilşünaslıq bir elm kimi dünyanın dil mənzərəsində əqli modellərdə əks olunan 
və  möhkəmlənən  dünyagörüşü  öyrənir.  Dil  və  mədəniyyət  predmeti  bir-bir  ilə  ünsiyyətdə  və  qarşılıqlı 
hərəkətdə olan həm dil, həm də mədəniyyətdir.  
Dil  və  mədəniyyət  dilçilik  və  kulturologiya  elminin  kəsişdiyi  bir  nöqtədə  əmələ  gəlmiş  və  xalqın 
dilində möhkəmlənmiş mədəni təzahürləri tədqiq edən bir dilçilik sahəsidir.  
Dil  mədəni  əhəmiyyətli  informasiyanın  toplanması  və  qorunması  vasitəsidir.  Ola  bilər  ki,  dil 
daşıyıcılarına verilən (ötürülən) bu informasiya müəyyən zaman kəsiyində fərqli şəkildə və başqa formalarda 
olsun,  amma  o  var  və  şüuraltı  səviyyədə  ―işləyir‖.  Dilin  universallığı  və  yaradıcı  gücü  onun  bütövlüyü  və 
diferentliyi ilə müəyyənləşmişdir. 
Məlumdur ki, Azərbaycan dili psixoloji vəziyyətin ötürülməsinə daha meyillidir, amma əhvali-ruhiyyə 
mənzərəsində tərcümə əvəzolunmazdır. İngilis dili isə hissi təsvirlərə daha uyğundur, yumor kimi hərəkətin 
də  ötürülməsində  qənaətlidir.  Dil  və  mentallıq  arasındakı  incə  əlaqə  dilin  seçilməsi  və  istifadəsi  zamanı 
aşkarlanır. İngilis və Azərbaycan dillərini müqayisə edərkən etnik mentallıq həm dilin lüğət tərkibində, həm 
də  dilin  qrammatik  quruluşunda  aydın  şəkildə  əks  olunur.  İngilis-sakson  mədəniyyəti  üçün  ardı-arası 
kəsilməyən  şifahi  hislər  axınına  mənfi  münasibət  xasdır.  Dil  və  mədəniyyətin  əlaqəsi  haqqında  akademik 
N.İ.Tolstoy da öz məhsuldar fikirlərini bildirmişdir. Onun fikrincə, mədəniyyətə öncə xalq mədəniyyəti və 
dilin  əlaqələri,  bütöv  və  yarının  əlaqələri  kimi  baxıla  bilər.  Dil  mədəniyyətin  komponenti  və  yaxud 
mədəniyyətin aləti kimi qəbul oluna bilər və eyni zamanda mədəniyyətlə əlaqəsində bütövlükdə avtonomdur, 
mədəniyyətdən  ayrı  və  ya  mədəniyyətlə  müqayisədə  ekvivalent  və  bərabər  fenomen  kimi  baxıla  bilər. 
Mədəniyyət  və  dilin,  ən  əsası  isə  konkret  mədəniyyət  və  konkret  dilin  müqayisəsi  onların  strukturunda, 
funksional və sistem planında oxşarlıq aşkar olunub. Mədəniyyət strukturunun dil strukturu ilə oxşarlığı onda 
görünür ki, hər iki obyektdə üslub janrını, sinonim, omonim, çoxmənalılıq faktlarını aşkar etmək olar. Dildə 
olduğu  kimi,  mədəniyyət  tarixində  də  təsir  prosesləri,  mədəniyyətin  mədəniyyətlə  təbəqələşməsi  aşkar 
olunur.  Xalq dilinə xas olduğu kimi, bütün xalq mədəniyyəti də dialektdir. Müasir dövrdə dil və mədəniyyət 
problemi ayrı-ayrı aspektlərdə araşdırılır. Mentalitet anlayışı fəlsəfi-etik, mədəni-etnik və tarixi səviyyələrdə, 
xalqların tarixi həyatının, sosial, mədəni, dini, təbii, bioloji aspektlərində dilin vəhdətdə götürülməsini tələb 
edir.  Xalqın  mədəniyyəti,  milli  xarakteri,  mentaliteti,  ideologiyası  özündə  Azərbaycan,  türk,  slavyan,  rus, 
ingilis və s. dil qruplarını, adət-ənənələrini birləşdirən və əhatə edən mədəniyyətin ayrılmaz bir hissəsidir. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
338 
 
 
 
ÜZEYĠR HACIBƏYLĠNĠN SOYADI VƏ DĠL MƏSƏLƏLƏRĠ 
Nəcəfzadə A.İ. 
Azərbaycan Milli Konservatoriyası 
 
Dünyada  az  xalq  tapılar  ki,  bir  əsrdən  də  az  müddətdə  3  müxtəlif  əlifbadan  istifadə  etməyə  məcbur 
olsun:  ərəb,  latın,  kiril,  yenidən  latın.  Bu  inanılmaz  gerçəklik  xalqımızın  taleyinə  yazılıbmış  və  başımıza 
gətirilən faciələrdən biridir. Məcburi dəyişdirilən əlifbalar müxtəlif əsrlərdə yaşamış nəsillərimiz arasındakı 
yazılı  (ədəbi,  tarixi  və  s.)  əlaqələrə  öz  mənfi  təsirini  göstərirdi.  Belə  ki,  dahi  mütəfəkkirlərimizin  ərəb 
qrafikası  ilə  yazdıqları  fundamental  əsərləri  orijinaldan  oxumaq,  tədqiq  etmək  yeni  nəsil  üçün  çətinliklər 
yaradırdı.  Nəzərə  alaq  ki,  1937-1938-ci  illərdə  Azərbaycan  ziyalılarının  böyük  bir  qisminin  repressiyaya 
uğradılması da həmin siyasətə, bolşevik ideologiyasına xidmət edirdi.  
Azərbaycan Respublikası Ali Soveti 1991-ci il oktyabrın 18-də müstəqillik aktını qəbul etdikdən sonra 
ölkənin ədəbi dilinin yeni üslubda yazılış qaydaları (apastrofun aradan qaldırılması, bunun nəticəsində bəzi 
sözlərin  yeni tərzdə  yazılması  və  s.)  haqqında  bir  sıra  qərarlar  verildi.  Belə  qərarlardan  ən  mühümü  sovet 
dövrünün kiril əlifbasını latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası ilə əvəzlənməsi oldu. Xatırladaq ki, XX əsrin 30-
cu  illərində  də  Azərbaycanda  belə  bir  əlifbadan  istifadə  edilib.  Sonralar  1939-cu  ildə  latın  qrafikalı 
Azərbaycan əlifbası kiril əlifbası ilə əvəzlənmişdi.  
Ölkəmiz  öz  tarixi  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  (I  müstəqillik  –  1918-1920-ci  illərdə  Azərbaycan 
Demokratik Respublikası) az sonra yenidən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbası qəbul olundu. Bunun nəticəsi 
olaraq dünya türkləri Azərbaycan dilində nəşr olunmuş əsərləri mütaliə etmək şansı qazandı.  
Yeni qəbul edilmiş qərarların arasında dahi musiqişünas alim, Azərbaycan peşəkar musiqisinin banisi, 
dünya şöhrətli bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin (1885-1948) soyadının düzgün yazılışı da yer alıb. Biz ixti-
sasca musiqiçi olduğumuzdan məruzəmizə bu məsələ ilə bağlı daha geniş yer ayırmışıq. Xatırladaq ki, 2003-
cü ildə həmin problemlə bağlı dövri mətbuatda (―Millət‖, ―Min bir mahnı‖, ―Olaylar‖, ―Müjdə‖ qəzetləri və 
―Qobustan‖  jurnalı)  məqalələrlə  çıxış  etmişik.  ―Qobustan‖  jurnalında  çap  olunmuş  ―Hacıbəyov,  yaxud 
Hacıbəyli?‖ məqaləsi dahi bəstəkarın ―Biblioqrafiyası‖nda yer alıb (Hacıbəyli Ü.Ə. Ömür salnaməsi. 1885-
1948. Biblioqrafiya. B.: Şərq-Qərb, 2008, s. 327, №2202).  
Bilindiyi  kimi,  Üzeyir  bəyin  həyat  və  yaradıcılığı  Azərbaycanın  həyatında  iki  ictimai-siyasi  dövrə 
təsadüf edib: Sovet inqilabından (1920-ci il) əvvəlki və sonrakı illər. İnqilabdan əvvəlki dövrdə Üzeyir bəy 
məqalələrini  və  musiqi  əsərlərini  mətbuatda,  əsasən,  Hacıbəyli  imzası  ilə  təqdim  edirdi.  İşğalçı  sovet  qo-
şunları Azərbaycan Demokratik Respublikasını (1918-1920) devirdikdən sonra burada bolşevik hakimiyyəti 
qurdu.  1920-ci  ildən  etibarən  isə  Azərbaycanda  kütləvi  ruslaşdırma  siyasəti  yeridilirdi  ki,  bu  da  özünü, 
xüsusən,  xalqın  dili,  dini  və  mədəniyyətində  daha  qabarıq  şəkildə  büruzə  verirdi.  Bir  sıra  ziyalılar  kimi 
(Mirzə Fətəli Axundzadə, Səid Rüstəmzadə, Hüseynqulu Sarablı, Əhməd Bədəlbəyli və b.), Üzeyir bəyin də 
soyadının  sonluğu  dəyişdirilib  ruslaşdırıldı  və  adındakı  ―bəy‖  çıxarıldı.  Nəticədə  Üzeyir  bəy  Hacıbəyli 
―Üzeyir Hacıbəyov‖a çevrildi.  
Hər  il  sentyabrın  18-də  Azərbaycanda  təntənəli  surətdə  Ü.Hacıbəylinin  unudulmaz  xatirəsinə  həsr 
olunmuş Milli Musiqi günü keçirilir. Belə günlərin birində dahi bəstəkarın 1932-ci ildə öz dəst-xətilə yazdığı 
―Ləzgi rəqsi‖ əsərinin orijinal partiturasının əlyazması ilə Azərbaycan Musiqi Mədəniyyəti Dövlət Muzeyin-
də tanış olduq.  
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
339 
 
 
Əlyazmada  bir  məqam  diqqətimi  özünə  cəlb  edirdi.  Əsərdə,  not  vərəqinin  başlığında  Üzeyir  bəy  öz 
xəttilə  yazıb:  ―Ləzgi  rəqsi‖  –  Mus.  Hacıbəyli  Üz.‖,  əsərin  sonunda  isə  ―Üz.  Hacıbəyli  Bağ,  30/I  1932‖  – 
qeydlərini yazıb. Deməli, Üzeyir bəy əsəri 1932-ci il yanvarın 30-da bağ evində tamamlayıb. 
 
 
 
Göründüyü kimi, repressiyanın başlandığı bir dövrdə Üzeyir bəy soyadını milli sonluqla tamamlayır. 
Bu fakt bir daha Üzeyir bəyin güclü milli qürura malik olduğunu təsdiqləyir, onun rejimə qarşı narazılığını 
ifadə edir. Dahi bəstəkarın əlyazmasından təqdim etdiyimiz fraqmentlər onun əsl soyadından xəbər verir. 
Bütün əsərlərimdə (―Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti‖, ―Çalğı alətlərimiz‖, ―Xalq çalğı alət-
lərinin  tədrisi  metodikası‖,  ―Müşfiqin  duyğu  yarpaqları‖,  ―Azərbaycan  idiofonlu  çalğı  alətləri  (orqanoloji-
tarixi  tədqiqat)‖,  ―Xalq  musiqisi  sazəndə  ifaçılığında‖,  ―Etnoorqanologiya‖,  ―Azərbaycan  membranofonlu 
çalğı alətləri (tədqiqat və lüğət)‖ və s.), eləcə də müdafiə etdiyim dissertasiya işlərimdə – ―Azərbaycan nəfəs 
alətləri  (orqanoloji-tarixi  tədqiqat)‖,  ―İdiofonlu  çalğı  alətlərinin  Azərbaycan  örnəkləri,  mənşəyi  və  yeni 
təsnifatı‖nda Üzeyir bəyin soyadını Hacıbəyov deyil, Hacıbəyli kimi təqdim etmişəm. Bu da bəzi şəxslərin 
etirazına  səbəb  olurdu:  ―Dahi  bəstəkarın  familiyasını  dəyişməyə  sənə  kim  ixtiyar  verib?‖  –  deyə 
soruşurdular.  Cavabım  belə  oldu:  1991-ci  il  oktyabr  ayının  18-də  Azərbaycan  Respublikası  Ali  Soveti 
―Azərbaycan  Dövlət  Müstəqilliyi  Haqqında‖  Konstitusiya  Aktını  qəbul  edərək  özünü  1918-1920-ci  illərdə 
fəaliyyətdə  olmuş  Azərbaycan  Demokratik  Respublikasının  varisi  olduğunu  bildirdi.  Bu  faktlar  bizə  əsas 
verir  ki,  Üzeyir  bəyə  əsl  soyadı  ilə  müraciət  edək.  Məgər  Üzeyir  bəyin  ―Ləzgi  rəqsi‖ndəki  öz  imzası 
danılmaz fakt deyilmi? 
Bir faktı da xatırlatmaq istərdim ki, dahi sənətkarın doğum şəhadətnaməsində adı ―Üzeyir bəy‖ kimi 
yazılıb. 1897-ci ildə Xurşidbanu Natəvan başda olmaqla, bir neçə Şuşa əsilzadəsinin imzası ilə Üzeyirin bəy 
nəslindən olması təsdiqlənmiş, ona ―bəylik şəhadətnaməsi‖ verilmişdi.   
Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər  Kabinetinin  5  avqust  2004-cü  il  tarixli  ―Azərbaycan  dilinin 
orfoqrafiya qaydaları‖nın təsdiq edilməsi haqqında 108 saylı qərarının 27-ci bəndində xüsusi isimlərin yeni 
yazılış  qaydaları  göstərilir.  Burada  bir  neçə  tanınmış  şəxslə  yanaşı,  Üzeyir  bəyin  də  soyadı  ―Hacıbəyov‖ 
deyil, yeni şəkildə, həm də bəylik titulu saxlanılıb: ―Üzeyir bəy Əbdülhüseyn oğlu Hacıbəyli‖.  
Həmin  qərardan  on  ildən  atrıq  vaxt  keçib.  Təəssüf  ki,  hələ  də  bəzi  yazarlar,  musiqişünaslar,  te-
lejurnalistlər Nazirlər Kabinetinin qeyd edilən qərarına əməl etmirlər.  
Azərbaycan türkcəsinin şirinliyi, gözəlliyi, hünərliliyi haqqında bir sıra başqa millətlərin nümayəndələ-
rinin,  alimlərinin  də  maraqlı  fikirləri  var.  Milliyyətcə  alman  olan  görkəmli  dilçi  alim  Fridrix  Maks  Müller 
(1823-1900) deyib: ―Azəri (Azərbaycan – A.N.) türkcəsi öz qrammatik formaları, söz ehtiyatı, üslub imkan-
ları ilə barlı-bəhərli ağacı xatırladır. Özü də bu ağac o qədər barlıdır ki, budaqları ağırlıqdan sına bilər...‖. 
Ü.Hacıbəyli dil məsələlərinə mədəniyyət və maarifin inkişafı üçün publisistik məqalələrində çox geniş 
yer ayırmışdır. Hər bir millətin varlığının əsas amili onun doğma ana dilidir. Başqa vətənpərvər Azərbaycan 
ziyalıları  kimi,  dahi  Ü.Hacıbəyli  də  öz  yaradıcılığında  ana  dili  məsələlərinə  xüsusi  fikir  vermiş,  bununla 
bağlı xeyli əsər yaratmışdır. Ü.Hacıbəyli hələ çox gənc yaşlarında ikən, ―Hansı vasitələrlə dilimizi öyrənib 
kəsbi-maarif etməliyik‖ adlı məqaləsində yazır: ―Ana dilimizdən ibarət olan türk lisaninə mükəmməl surətdə 
vaqif  olan  zəvat  biz  Rusiya  müsəlmanlarının  ana  dili  sarıdan  mən  hələ  ―obed‖  eləməmişdim,  ―vizitni 
kartoçka‖ gəldi ki, madam Papkova səni ―veçer‖ə ―priqlasit‖ eləyir. Gəlməsən, ―obijatsa‖ olar kimi belə bir 
əsəfli  halımızı  görsə,  bizə  verilən  müsaidənin  ―dilimizi  yuyub‖  təmizləməkdən  ötrü  bir  damcı  su 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
340 
 
 
mənziləsində  olduğunu  iqrar  edib,  buna  çaylar,  sellər  lazımdır  deyər‖  (15  fevral  1906-cı  il,  ―İrşad‖  qəzeti 
№46).  
Göründüyü kimi, Üzeyir bəy nümunə gətirdiyi parçada həm rus, həm də ərəb-fars sözlərinin dilimizə 
nəinki gözəllik gətirmədiyini, əksinə, onu korladığını əyani şəkildə göstərir.  
Ü.Hacıbəyli  başqa  bir  məqaləsində  yazır:  ―Ana  dilimizə  əhəmiyyət  verməsək,  ola  bilər  ki,  bir  gün 
dilimiz  itər,  yox  olar  və  bir  millətin  də  ki  dili  batdı,  o  millət  özü  də  batar,  çünki  bir  millətin  varlığına, 
yaşamasına  isbat  vücud  onun  dilidir‖.  Ümumilikdə  Üzeyir  bəy  bütün  həyatı  boyu  əsərlərində  Azərbaycan 
türkcəsinin saflığını qorumağa çalışmışdır.  
Bu  gün  dilimizdə  tel  mənasını  bildirən  fars  sözü  olan  sim  daha  çox  istifadə  edilir.  Ü.Hacıbəyli  isə 
bütün əsərlərində  bu  mənada  doğma  dilimizin  ―tel‖ sözünü  işlədir.  Son illərdə mətbuatda  zərbli  muğam  – 
farslaşdırılmış ―zərbi-muğam‖ (bəzən ―ritmik muğam‖) şəklində yazılır. Görkəmli musiqişünas alim, dirijor 
və bəstəkar Əfrasiyab Bədəlbəyli əsərlərində çox düzgün olaraq bu ifadəni dilimizə uyğunlaşdıraraq ―zərbli 
muğam‖ adlandırıb. ―Məlumatlar‖ sözü də dilimizdə çox işlədilir. Əslində ərəb sözü ―məlumat‖ ―məlum‖un 
cəm halıdır. Deməli, ―məlumat‖a ―lar‖ şəkilçisinin qoşulması yersizdir. Ərəbcə ―at‖ şəkilçisi elə ―lar‖ı əvəz 
edir. ―Məlumatlar‖ dedikdə, iki dəfə ―lar‖ şəkilçisini işlətmiş oluruq: biri ərəbcə (at), digəri isə öz dilimizdə 
(lar). Yaxşı olardı ki, bu söz ―bilgi‖ və cəm halı ―bilgilər‖lə əvəzlənə idi. Orqanologiya sahəsində çalışanlar 
çalğı alətlərinin aşıxlarından söz açdıqda bəzən yanlış olaraq ―aşıq‖ yazırlar. Yaxud zurna ifaçılığında ―səfil‖ 
əvəzinə  bəzən  ―səfir‖  yazırlar,  aşıq  sənətini  isə  sinkretiki  ―sintetik‖  adlandırırlar.  Elmi  ədəbiyyatlarda  Çin 
Türküstanı deyildiyi kimi, ―Cənubi Azərbaycanı‖ da İran Azərbaycanı şəklində işlədilməsi, təqdim edilməsi 
fikrimizcə,  daha  məntiqəuyğundur.  Çünki  Cənubi  Azərbaycan  dedikdə,  ölkəmizə  bələd  olmayan  xaricilər 
söhbətin  Lənkaran-Astara  bölgəsindən  getdiyini  zənn  edirlər.  ―İdiofonlu‖  alətlərin  izahı  dilimizdə  ―özü-
səslənən‖ kimi təqdim edilirdi. Lakin 2010-cu ildə türkoloq alim Firudin Ağasıoğlunun (Cəlilov) təklifi ilə 
həmin  söz  Azərbaycan  türkcəsində  ―özənsəsli‖  kimi  qəbul  olundu.  Ölkəmizdə  keçirilən  muğam 
simpoziumlarında  qərara  alınıb  ki,  yalnız  postsovet  məkanında  işlədilən  ―lad‖  ―məqam‖la  əvəzlənsin. 
―Bayatı-Şiraz‖ muğamı  məqam (lad) mənasında işləndikdə ―bayatışiraz‖ şəklində yazılmalıdır. Fikrimizcə, 
―Kəsmə şikəstə‖ zərbli muğamının da qədim tarixi adı – ―Bakı şikəstəsi‖ özünə qaytarılmalıdır.  
Sonda  bir  məqama  diqqət  yönəltmək  istəyirəm.  Artıq  bir  sıra  türk  xalqları  latın  qrafikalı  əlifbadan 
istifadə  edir.  Yaxşı  olardı  ki,  Azərbaycan  türkcəsində  ortaq  işlədilən  və  ümumtürk  kontekstində  anlaşıqlı 
sözlərə daha geniş yer verək. Məsələn, ―oxşar‖ sözü türk dünyasında fərqli mənalarda başa düşülür. Həmin 
sözü  ―bənzər‖lə  əvəz  etdikdə  daha  anlaşıqlı  olur.  Tədricən  ortaq  türk  dili  formalaşmağa  başlayır.  Bu 
baxımdan  dilimizdə  digər  sinonim  sözlər:  sim-tel,  qızıl-altun,  sümük-kəmik  və  s.  kimi  sözlər  işlədildikdə 
ikincilərə üstünlük verilməlidir. Çünki həmin sözləri demək olar ki, bütün türkdilli xalqlar işlədir. Bəzən də 
―sizlər‖, ―bizlər‖ ifadələrinə də rast gəlirik. Əslində dilimizdə ―siz‖, yaxud ―biz‖ şəxs əvəzlikləri cəm halını 
bildirdiyindən bu şəkildə – ―sizlər‖, ―bizlər‖ müraciət forması ―şişirdilmiş‖ görünür və ikrah hissi oyadır.  
Beləliklə, bu kiçik çıxışımızda Ü.Hacıbəylinin əsl soyadının düzgün yazılmasına, eləcə də ortaq türk 
dilinin formalaşmasına diqqəti yönəltmişik.  
 
 
ĠBTĠDAĠ SĠNĠFLƏRĠN AZƏRBAYCAN DĠLĠ DƏRSLƏRĠNDƏ DĠNLƏMƏ MƏTNLƏRĠ VASĠTƏSĠLƏ 
AZƏRBAYCANÇILIQ ĠDEOLOGĠYASININ TƏBLĠĞĠ 
Ramizzadə N.R. 
 Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
 
Dərs  vəsaitlərində,  o  cümlədən  ibtidai  siniflərin  Azərbaycan  dili  dərsliklərində  Azərbaycanın  tarixi, 
mədəniyyəti və ədəbiyyatı ilə bağlı çox sayda materiallar var. Dinləmə mətnləri kimi seçilən materiallarda da 
bu istiqamətə xüsusi diqqət yetirilmişdir. 
Azərbaycançılıq ideologiyasının ilkin mərhələsi kimi Azərbaycanda milliyətçi gənclər formalaşdırmaq, 
millət,  vətən  nədir  anlatmaq,  vətənin  müdafiəsinə  hər  zaman  hazır  olmaq,  lazım  gələrsə  canından  keçmək 
öyrədilməlidir. Bu təbliğat ilk öncə ailədən və bağçalardan başlanılmalıdır. Uşaqlara vətənpərvər ruhda cizgi 
filmləri nümayiş etdirilməlidir. 
Azərbaycan  xalqı  gələcəyimiz  olan  gənc  nəslin  vətənə  məhəbbət,  xalqa,  elinə  və  obasına  hörmət, 
soykökünə, öz ata-babalarının ənənələrinə sədaqət ruhunda tərbiyə olunmasına həmişə böyük  məsuliyyətlə 
yanaşmış və ona həyatı əhəmiyyətli məsələ kimi baxmışdır. 
Müstəqil dövlət quruculuğu yolunda gənclərin üzərinə böyük məsuliyyət və vəzifələr düşür. Buna görə 
də  gənclərdə  vətənpərvərlik  və  vətəndaşlıq  hisslərinin  daha  da  gücləndirilməsi  sahəsində  məqsədəuyğun, 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
341 
 
 
sistemli  iş  aparılmalıdır.  Vətənpərvərlik  insanı  səciyyələndirən  ən  mühüm  keyfiyyət  olduğundan    onun 
böyüməkdə  olan  nəslə  aşılanması,  uşaq,  yeniyetmə  və  gənclərin  vətənpərvərlik  ruhunda  tərbiyəsi  həmişə 
təlim-tərbiyə işinin ən mühüm istiqamətlərindən, məktəbin ən vacib vəzifələrindən olub. 
Dövlətçilik, vətəndaşlıq təkcə orta məktəb dərsliklərində və ya hansısa əyani vasitələrdə əks olunmalı 
deyil, bütün sahələrdə təbliğ edilməlidir. 
Respublikamızın  ümumtəhsil,  orta  ixtisas  və  ali  məktəblərində  tədris  olunan  təbiət  və  cəmiyyət 
elmlərinin,  humanitar  fənlərin,  ümumilikdə  bütün  fənlərin  gənclərdə  hərbi-vətənpərvərlik  hissləri  aşılamaq 
üçün çox böyük imkanları vardır. Gənclərdə hərbi-vətənpərvərlik tərbiyəsini o zaman daha yaxşı aşılamaq 
mümkündür  ki,  orta  məktəbdə  oxuyan  şagirdlərə  ayrı-ayrı  fənləri  tədris  edərkən,  onlara  hərbi  məzmunlu 
biliklər verilisin. Bu baxımdan ibtidai siniflərdə dinləmə mətnlərinin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. 
Mən azərbaycanlıyam demək azdır. Azərbaycana məxsus olduğunu işdə, davranışda isbat etmək lazım 
gəlir. Ailədən başlayaraq təhsilin son pilləsinə qədər ümumi azərbaycançılıq mövqeyi aşılanmalıdır. Pedaqoji 
baxımdan onu qeyd etmək lazımdır ki, azərbaycançılıq bütün fənlərin timsalında aşılanmalıdır. Ən başlıcası, 
tələbələrə, şagirdlərə dərs deyən müəllimlər azərbaycançılıq  ideyasının daşıyıcısı olmaldır. 
Eyni  zamanda  tərbiyə  işlərində,  hərbi  vətənpərvərlik  tərbiyəsinin  köksündə  azərbaycançılıq 
dayanmalıdır. Bu minvalla, azərbaycançılıq ideologiyası böyüyən nəslin bir növ canına hopmalıdır. 
Dərsliyə  salınmış  mətnlər  şagirdləri  Vətəni  sevməyə  və  qorumağa,  ölkənin  daha  da  qüdrətli  olması 
üçün çalışmağa, vicdanlı olmağa,  yalan danışmamağa çağırmalıdır. Vətən sevgisi, etibar, inam,  əməldə və 
fikirdə  intizam,  səxavət,  əməksevərlik,  xoş  rəftar,  dəyanət,  səbr,  etiqad  və  s.  bu  kimi  anlayışlar  dünyəvi 
xarakter daşıyır, tədricən şagirdlərin əxlaqi davranışınının meyarına çevrilir. Vətəni sevmək onu tanıtmaqla 
başlayır. Məsələn, III sinif Azərbaycan dili dərsliyinin üç  bölməsi - "Bayramlar və tarixi günlər", "Mədəni 
irsimiz" və "Tarixi şəxsiyyətlər" məhz azərbaycançılığa, ölkəmizi və xalqımızı tanıtmağa xidmət edir.