Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kлючeвыe слoвa
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
|
ÜLVİYYƏ ƏLİYEVA BDU aliyeva.ulviyya.83@mail. MÜƏYYƏN YİYƏLİK HALIN SINTAKTİK VƏZİFƏSİ Açar sözlər: yiyəlik hal, təyin, cümlə üzvü, xəbər, tabeli mürəkkəb cümlə. Kлючeвыe слoвa : Родительный падеж, определение , член предложения, сказуемое, сложноподчинённое предложение Key words: Possessive case, attribute, sentence, predicate, the complex sentence Müəyyən yiyəlik halda olan sözün təyin kimi ayrılması fikrini əsaslandıran bir çox arqumentlər mövcuddur ki, onlarda bəziləri bunlardır: 1. Müəyyən yiyəlik halda olan söz ayrıca cümlə üzvü-xəbər ola bilir. Məsələn: Bu qələm Həsənindir. Burada “Həsənindir” sözünün müstəqil xəbər olması onu göstərir ki, müəyyən yiyəlik hal mənsubiyyət şəkilçili sözdən ayrı da müstəqil cümlə üzvü kimi işlənə bilir. 2. Müəyyən yiyəlik halda olan söz qoşmalarla işlənə bilir. Və bu zaman da mənsubiyyət şəkilçili sözə ehtiyac olmur: sənin üçün, bizim kimi və s. 3.Mənsubiyyət şəkilçili söz də təklikdə işlənə bilir və yiyəlik halda olan sözün olub-olmamasından asılı olmayaraq, cümlənin müstəqil üzvü olur. 4. ”Hətta elə hallar var ki, mənsubiyyət şəkilçili sözün əvvəlinə şəxs əvəzliyi artırmaq heç cür mümkün olmur: Mən atamı gözləyirəm. Atamızla kinoya gedəcəyik. Belə faktlar da göstərir ki, müəyyən yiyəlik halda olan söz təyin etdiyi sözdən ayrı da düşə bilir” [ 2.36.] 5. Yiyəlik halda işlənən biz, siz əvəzliklərinin ayrica təyin kimi işlənməsi məqamı artıq dilçilikdə qəbul olunub: Bizim ev kənddədir. Sizin kənd işıqlıdır. Belə cümlələrdə təyinlərin ayrılması da yiyəlik halın müstəqilliyindən xəbər verir. 6. 3-cü növ təyini söz birləşmələrinin arasına söz və söz birləşmələrinin daxil olması, tərəflərin eyni zamanda cəmlənməsi, aid olan sözün komponentləri ayrıliqda izah etməsi də tərəflərin ayrılıqda təhlil olunmasını zəruriləşdirir. 7. ”Müəyyən yiyəlik halın özünün əlavəsi işlənə bilir və bu əlavə birinci tərəfi konkretləşdirir, izah edir” [1.163]. Məsələn: Bacımın-Günayın kitabı budur. Cəlalın-sinif yoldaşımın anası gəldi. Gördüyümüz kimi, müəyyən yiyəlik halın özünün əlavəsi asanlıqla işlənir. Bu da onun ayrıca sintaktik vəzifə daşımasına sübutdur. 8. 3-cü növ təyini söz birləşmələrinin tərəflərinin yerdəyişməsi-inversiyası halı da baş verir: Kim gələcək yerinə Fuadın? (Anar) 9. Hətta bəzən müəyyən yiyəlik halda olan sözlə mənsubiyyət şəkilçili söz nəinki inversiya olur, hətta aralarına cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri də daxil olur. Mə- sələn: Gözlərindən öpdü Rumiyyənin (Anar). Macalı hardaydı Fuadın (Anar). Mənim sabah işim var. Yerim bağça-bağ mənim, Rəngim ağappaq mənim Bu amil də 3-cü növ təyini söz birləşmələrinin tərəflərinin ayrılmasına şərait yaradır. 10. Dilimizdə birinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili sözlə ifadə olunan frazeoloji birləşmələr var ki (xoşu gəlmək, zəhləsi getmək, acığı gəlmək, gözü su içməmək və s.), bunların yaranmasında yiyəlik hal iştirak etmir, yalnız cümlə Filologiya məsələləri – №5, 2014
262 daxilində şəxs əvəzlikləri, isim və substantivləşmiş sözlər yiyəlik halda işlənərək bu tip frazeoloji birləşmələrin mənsubiyyət şəkilçili sözün şəxsini müəyyən edir, izah edir, başqa sözlə, təyin edir. Məsələn: Mənim xoşum gəlir. Sənin acığın gəlir. Hə- sənin gözü su içmir. Və s. Bu tip cümlələrdə tərəflərin arasına digər cümlə üzvlərin daxil olması da yiyəlik halda olan sözün ayrıca cümlə üzvü-təyin olması fikrinə sübutdur: Mənim həmişə səndən xoşum gəlib. Müəllimin dərs oxumayan şagirddən acığı gəlirdi və s. 11. “Dilimizdə təkcə müəyyən yiyəlik halda olan sözlə ifadə olunan yarımçıq cümlələr də mövcuddur ki, yiyəlik halın xüsusi mövqeyi- təyinedicilik funksiyası belə yarımçıq cümlələrdə daha aydın görünür. Məsələn: -Bu, kimin köynəyidir? –Atamın. Bu, nəyin açarıdır? –Maşının” [2.36.]. 12. Sintaktik əlaqələri müəyyən edərkən də 3-cü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri parçalanır, ayrılıqda cümlənin başqa üzvləri ilə sintaktik əlaqəyə girirlər. Məsələn: “Savadlı şagirdin kitabı budur” cümləsində savadlı sözü şagird sözü ilə yanaşma əlaqəsinə girmişdir. “Onun maraqlı kitabı buradadır” cümləsində maraqlı sözü 3-cü növ təyini söz birləşməsinin ikinci tərəfi- kitabı sözü ilə yanaşma əlaqəsindədir. “Gələn bizim qonşumuzdur” cümləsində mübtəda- gələn sözü qonşumuzdur sözü ilə uzlaşma əlaqəsinə girib ki, 3-cü növ burada da parçalanıb. Həmçinin “Mənim bacım Günay gəldi” cümləsində yanaşma əlaqəsi bacım və Günay sözləri arasındadır. 13. “Yiyəlik haldakı işarə əvəzliyi ilə bağlı olan budaq cümlənin işlənməsi də onu göstərir ki, o (yiyəlik haldakı işarə əvəzliyi) , müstəqil cümlə üzvüdür- təyindir. Onunla bağlı budaq cümlə isə təyin budaq cümləsidir” [1.163.]. Məsələn: Kim kitab oxuyur, onun zehni iti olur. Burada budaq cümlə baş cümlədəki “zehni” sözünü kimə aid olma baxımından təyin edir. Baş cümlədə işlənən “onun” əvəzlik- qəlibi budaq cümlənin növünü müəyyənləşdirir, yəni baş cümlədən kimin sualı çıxır ki, həmin suala birinci cümlə cavab verib təyin budaq cümləsi olur. Bəzən belə cümlələrdə əvəzlik- qəlib (onun sözü) işlənməyə də bilər: Hər kimi gördün, ciblərini yoxla. Bu cümləyə “nəyi” sualını versək, “ciblərini” cavabını alacağıq. Bu da baş cümlənin özündə var. Biz isə baş cümlədə olmayan, işlənməsi zəruri olan üzvə sual verməliyik. Bu sual da “kimin” sualıdır. Budaq cümlə cibini sözünün məhz kimin cibi olduğunu göstərir, təyin edir. 14. Dilimizdə elə tabeli mürəkkəb cümlələr də var ki, baş cümlədə “o, elə” işarə əvəzlikləri ilə ifadə olunan əvəzlik-qəlib 3-cü növ təyini söz birləşmələrinin ikinci tərəfini, yəni mənsibiyyət şəkilçili sözü təyin edir.Məsələn: Mənim o dostum xeyirlidir ki, səhvimi mənə desin. Mənim elə müəllimim var ki, həmişə səhvimi başa salır. Belə cümlələri sadələşdirəndə budaq cümlə 3-cü növ təyini söz birləşmə- sinin arasına daxil olaraq sadələşir ki, bu da komponentləri bir daha sərbəstləşdirir: Mənim səhvimi mənə deyən dostum var. Mənim səhvimi həmişə başa salan müəl- limim var. 15. Azərbaycan dilçiliyində 3-cü növ təyini söz birləmələrinin daxili təyi- ninin ayrılması fikri də mövcuddur. 2003-cü ildə V. Qurbanov və M. Abbasovanın “3-cü növ təyini söz birləmələri cümlə üzvü rolunda” ( Azərbaycan dili və ədəbiy- yat tədrisi (metodik məcmuə). B.2003. nömrə 4. Səh. 15-19.) adlı məqaləsi çap olunmuşdur. Burada müəlliflər 3-cü növ təyini söz birləşməsinin tərkibindəki söz- lərin-təyinlərin ayrılması fikrini müdafiə edirlər. Onlar prof. Yusif Seyidovun bu
Filologiya məsələləri – №5, 2014
263 fikrini veriblər: “3-cü növ təyini söz birləşməsinin 1-ci tərəfinin təyini ola bilirsə, bəs ikinci tərəfin təyini niyə olmasın? Məsələn: Orta məktəbin əlaçı şagirdlərinə də söz verildi. Burada orta sözü birləşmənin birinci tərəfinin, əlaçı sözü isə ikinci tərə- fin (yəni şagirdlərin) təyinidir”. [4. 19] Beləliklə, 3-cü növ təyini söz birləşmələrinin tərkibindəki təyinlərin ayrıl- ması bu birləşmələrin özlərinin də ayrı-ayrıliqda təhlil olunmasına daha da şərait yaradır, onların vahidliyini pozur. 16. “Öz” təyini əvəzliyi ayrılıqda yiyəlik halı əvəz edir. Məsələn: öz kitabım-mənim kitabım, öz kitabın-sənin kitabın, öz kitabımız-bizim kitabımız və s. Bu fakt da müəyyən yiyəlik halı mənsubiyyət şəkilçili sözdən uzaqlaşdırır, təyinlik mövqeyini göstərir. 17. Bəzən xəbəri “var, yox” sözləri ilə ifadə olunan cümlələrdə də müəyyən yiyəlik hal mənsubiyyət şəkilçisini itirir: Bu kitabdan mənim də var. Maraqlı oyun- lardan sənin yoxdur və s. 18. “Yiyəlik halın ayrıca suallara-kimin, nəyin suallarına cavab verməsi də mühüm əhəmiyyətə malikdir. Yiyəlik hal xəbər vəzifəsində işlənərkən biz onun “kimindir” sualına cavab verdiyini qəbul edirik. Morfologiyada ismin halları sıra- sında “kimin, nəyin” sualları olduğunu iqrar edirik. Sintaksisə gələndə bu sual yoxa çıxır” [1. 165.]. “Evin pəncərəsi təmizləndi” cümləsinə nəyin pəncərəsi təmizləndi? Evin nəyi təmizləndi? suallarını vermək olar və cavabında birinci halda “evin”, ikinci halda isə “pəncərəsi” cavabını alarıq.
“Tutaq ki, biz kitabın stolun üstündə olduğunu görürük, bu vaxt həmin kita- bın məhz kimin olduğunu bilmək üçün soruşuruq: Bu, kimin kitabıdır? Daha heç cür “Bu, nədir” deyə vermirik, çünki nə olduğunu bilirik, kimin olduğunu bilmirik” [2. 36.]. Kimin
sual əvəzliyi 3-cü şəxsi bildirdiyi üçün mənsubiyyət şəkilçili söz 1-ci və 2-ci şəxslərdə olanda da sualı 3-cü şəxsə görə verməliyik. Yəni “Mənim kitabım maraqlıdır”, ”Sənin kitabın maraqlıdır”, “Bizim kitabımız maraqlıdır”, “Sizin kitabınız maraqlıdır” kimi cümlələrdə sualı “kimin kitabım maraqlıdır?” və s. formasında versək, təbii ki, uzlaşma pozulduğu üçün sual nataraz çıxacaq. Ona görə də sualı “kimin kitabı maraqlıdır?” formasında verib təyini tapmaq lazımdır. Necə ki, “Mən gəldim”, “Sən gəldin”, “Biz gəldik”, “Siz gəldiniz” cümlələrində müb- tədaya sual verərkən kim sual əvəzliyi 3-cü şəxsi bildirdiyi üçün sualı “kim gəldim, kim gəldin, kim gəldik, kim gəldiniz” şəklində deyil, uzlaşmaya riayyət edərək “kim gəldi” şəklində qoyuruq. Eləcə də 3-cü növ təyini söz birləşmələrində yiyəlik halda olan təyinə sual verərkən “kimin, nəyin, haranın” sual əvəzlikləri 3-cü şəxsi ifadə etdiyi üçün bütün şəxslərdə mənsubiyyət şəkilçili sözü 3-cü şəxs formasında işlətməliyik. Verilən arqumentlərdən bu nəticəyə gəlmək olar ki, “başqa türk dillərində olduğu kimi, Azərbaycan dilində də yiyəlik hal şəkilçili sözlər təyin vəzifəsi daşıyır. İndiyə qədər təyin haqqında deyilənlərə aşağıdakıları əlavə etmək olar. Birinci növbədə təyinin tərifini tamamlamaq lazımdır.
Təyin sifət, say, isim, feli sifət və bəzi əvəzliklərlə, həmçinin atributiv xa- rakterli söz birləşmələri ilə ifadə olunub necə? nə cür? hansı? neçə? nə qədər? Ki- min? nəyin? haranın? suallarından birinə cavab olur. Təyinin məna növlərinə 10-cu növü-yiyəlik, aidlik növünü əlavə etmək lazımdır. Bu təyinlər ismin müəyyən yiyə-
Filologiya məsələləri – №5, 2014
264 lik halı ilə ifadə olunub kimin? nəyin? haranın? suallarından birinə cavab verir və təyinlənənlə münasibətdə sahiblik və ya aidlik mənası ifadə edir” [1. 165-166.]
Hətta prof. Yusif Seyidov da ənənəvi fikrin tərəfdarı olsa da, etiraf edir ki, “ əgər Azərbaycan dilində də başlanğıcdan 3-cü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri ayrı-ayrıliqda cümlə üzvü kimi götürülsə idi, bu halda yiyəlik haldakı söz də Əlövsət Abdullayevin istədiyinə uyğun olaraq, təyin kimi qəbul edilsə idi, biz ona adət edərdik və bu qayda heç kimə qəribə görünməzdi” [4. 399.]. Bu fikirdən belə çıxır ki, Azərbaycan dilçiliyində 3-cü növ təyini söz birləş- mələrini cümlənin bütöv bir üzvü kimi götürmək adət şəklini aldığı üçün onların ayrı-ayrılıqda təhlil olunması daha məntiqli olsa da, sırf adəti pozmayaq, qəribə görünməsin deyə bir sintaktik vahid kimi qəbul edirik, bu isə problemin elmi həlli deyil. Əslində, 3-cü növün vahid formada təhlil olunması fikrinə gətirilən arqument- lər inandırıcı deyil. Müəyyən yiyəlik halın sintaktik vəzifəsindən danışarkən onu qeyri-müəyyən yiyəlik haldan fərqləndirən cəhətlərə toxunmağı da lazım bilirik ki, 2-ci və 3-cü növ təyini söz birləşmərinin birinci tərəfinin ayrıca cümlə üzvü olmaq məsələsi eyniləş- dirilməsin. Adından göründüyü kimi, qeyri-müəyyən yiyəlik hal qeyri-müəyyən (şəkilçisiz), müəyyən yiyəlik hal isə müəyyəndir (şəkilçili). Yəni 2-ci növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi məna etibarilə qeyri-müəyyənlik bildirdiyi halda, 3-cü növ təyini söz birləşməsinin birinci tərəfi müəyyənlik bildirir. 2-ci və 3-cü növ təyini söz birləşmələrində “tərəflərin nitq hissəsinə görə ifa- dəsi də eyni deyildir. Əgər 3-cü növdə tərəflər müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə olun- maq imkanına malikdirsə, 2-ci növ birləşmələr bu cəhətdən məhduddur, yəni 2-ci növü tərəfləri yalnız isimlərlə ifadə olunur (məsdərlə də ifadə oluna bilir ki, o da ismin xüsusiyyətinə malik olduğu üçündür). Bu xüsusiyyət də həmin dil formaları- nın müxtəlif xarakterli olacağına imkan yaradır” [1. 161.]
3-cü növün arasına başqa sözlər və söz birləşmələri daxil ola bilir, yəni tərəflər bir-birindən ayrı düşə bilir. 2-ci növdə isə bu, yoxdur, komponentlər bir- birinin yanında işlənməlidir.
2-ci növ təyini söz birləşmələri söz yaradıcılığında eyni formada iştirak edir: dəvətikanı, quşəppəyi, seçkiqbağı, suiti, ayaqqabı və s. Amma 3-cü növ birləşmələr söz yaradıcılığı prosesində də ayrılır, yəni tərəflərdən yalnız biri iştirak edir: üzüyo- la, əlidolu, başıaşağı, gözükölgəli, başqası, biri, bəzisi və s.
Bütün bunlar onu göstərir ki, “2-ci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi sərbəst deyildir və ayrıca cümlə üzvü vəzifəsi daşıya bilməz. 3-cü növ təyini söz birləşmələrinin tərəflərinin sərbəst olması imkan verir ki, onun birinci və ikinci tərəfi ayrılıqda cümlə üzvü vəzifəsi daşısın” [1. 162.]. Ədəbiyyat 1. Abdullayev Ə. Azərbaycan dili məsələləri. Bakı Universiteti nəşri. 1992. 2. Axundov A. Əhmədov İ. “Bizim fikrimizcə”. Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi (metodik məcmuə). Bakı 1983. Nömrə 4. Səh. 34-37. 3. Qurbanov V. Abbasova M. “3-cü növ təyini söz birləşmələri cümlə üzvü rolunda”. Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi (metodik məcmuə). Bakı 2003. Nömrə 4. Səh. 15-19. Filologiya məsələləri – №5, 2014
265 4. Seyidov Y. Azərbaycan dilində söz birləşmələri. Bakı Universiteti nəşri 1992.
Ulviyya Aliyeva The syntactic position of the definite genitive case Summary
In our opinion, the definite genitive case must be divided as attribute.There are many arguments for proving it. 1. The definite genitive case can separately be predicate in the sentence. 2. The definite genitive case is used with postpositions. 3. There are semi-sentences which signified with the words in the definite genitive case. 4.The definite genitive case has its own questions. 5.Words and word combinations can be included between the definite case and the words with affiliation suffix. 6.The definite genitive case is used with its own apposition etc.
Синтактическая функция определенного родительного падежа Peзюмe
делен как определение. Многие аргументы подтверждают это: 1. Определенный родительный падеж может выступить как самостоятельное сказуемое. 2. Определенный родительный падеж употребляется с послелогами. 3. Функционируют неполные предложения, выраженные существительными в определённом родительном падеже. 4. Имеются вопросы, принадлежащие определенному родительному падежу. 5. Между определённым родительным падежом и словом с аффиксом принадлежности может включиться какое-л. слово или словосочетание. 6. Слово в определённом родительном падеже может иметь приложение. И т.д.
Rəyçi: Professor Tofiq Hacıyev Filologiya məsələləri – №5, 2014
266 AYTƏN HACIYEVA AzTU aytən.mail.ru.
модель
Frazeoloji vahidlər, leksik vahdilər kimi, bir məfhum ifadə edir, bundan başqa ekspressiv üslub vasitəsi kimi, dilə xidmət edir və eləcə də tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edir.
Bildiyimiz kimi, birləşmə şəklində olan frazemlər sərbəst söz birləşmələrinin quruluş modelləri əsasında formalaşır. Sərbəst söz birləşmələri dildə uzun müddət işlənməklə məcaziləşir, tərəflər qaynayıb-qovuşaraq sərbəst birləşmənin sabit çevrilməsinə səbəb olur. Bu fikir bəzən mübahisə doğursa da, əksər dilçilər fra- zeoloji vahidlərə bu mövqedən yanaşırlar. Sərbəst birləşmələr isə, təbii ki, müstəqil mənalı sözlərin birləşməsi ilə yaranır. Bəzən bu sözlər birləşmə tərkibində daxil olmazdan əvvəl məcaziləşmiş olur, bəzən birləşmə tərkibində məcaziləşir və digər komponentin də məcaziləşməsinə səbəb olur. Leksik və qrammatik mənaları özündə birləşdirən sözlər müəyyən nitq his- səsinə mənsub olaraq, dilin bütün qrammatik məna sistemini ifadə edir. Söz dilin müxtəlif səviyyələrində fonetik, qrammatik (morfoloji), leksik və s. aspektlərdə öy- rənilir. Sözün məna və məzmunu semasiologiyada araşdırılır. O, leksikologiyanın əsas tədqiqat obyektidir. Sözün cümlədə yeri morfemə nisbətən sərbəstdir. Sözün nominativ (adlandırma), diferensiallaşdırma (fərqləndirmə), ekspressiv və ya emo- sional-ekspressiv, apelyativ (müraciət), işarəetmə, göstərmə funksiyaları var. Söz çoxfunksiyalılığına görə dilin ümumi strukturunda çox mühüm mövqeyə malikdir. Bütün dillərdə sözlərin bir qismi ancaq bir məna daşıyır, məsələn, horse, love, və s. Müasir ingilis dilində bir sıra sözlər var ki, onlar iki, üç və daha çox məna bildirir. Məsələn, hand sözü insanın və ya başqa canlıların bədənində bir üzvün adı kimi işlədilir, əl mənasında. Misal: He put his arge hands on the counter of the office, feeling them warm with sweat. Hand sözünün bu mənası tarixən birinci, ilk məna kimi formalaşmışdır. Sözün bu cür mənası əsas normativ məna adlanır. Həmin söz ingilis dilində bir sıra başqa sözlərlə əlalənərək başqa mənalarda da işlədilir. Məsələn, bear ′s hand birləşmə- sində ayı pəncəsi; in smb. ′s hands birləşməsində bir kəsik hakimiyyətindədir; a hand for smth birləşməsində bir şeydə cəldlik, diribaşlıq, zirkəlik, çeviklik, bacarıq, məharət; to give a hand birləşməsində yardım göstərmək; factory hand birləşməsində fabrik işçisi; by the same hand birləşməsində eyni rəssmaın şəkli; on all hands birləşməsində bütün tərəfləndən; at first hand birləşməsində birinci əldən; şmall hand birləşməsində xırda, kiçik xətt; big hand birləşməsində saatın böyük əqrəbi; exact hand birləşməsində dəqiq göstərici, soraq kitabı, məlumat kitabçası
Filologiya məsələləri – №5, 2014
267 mənasında; out of hands birləşməsində hazırlıqsız, ekspromt şəkildə mənalarını ifadə edir. Bu mənalar hand sözünün ilkin mənsı əsasında dildə sonradan formalaşdığına və həmin mənanın izini bu və ya digər dərəcədə saxladığına görə törəmə nominativ məna sayılır. The Pengium Pocket English Dictionary lüğətində abroad sözünün 4, account özünün 11, act sözünün 10, set sözünün 23 mənası göstərilmişdir. Bu mənaların əsas və ya törəmə səciyyə daşıması sözlərin birləşmə daxilində, başaq sözlərlə əla- qəsində müəyyənləşir. Müasir ingilis dilində misal üçün to be abroad – xaricda ol- maq birləşməsində abroad nominativ məna, within abroad – dairəsində birləşmə- sində həmin söz törəmə nominativ mənadır. Lakin belə sölər təklikdə işləndikdə ilk növbədə bunların əsas nominativ mənası bizim şüurumuzda canlanır. Sözlərin əsas və ya törəmə nominativ mənalarda birləşməsi yolu ilə yaranan söz birləşməsi sərbəst söz birləşməsi sayılır, çünki belə birləşmə nitq prosesində dilin qrammatik quruluşunun mövcud qaydaları əsasında tərtib edilir. Məsələn, su
tədqiqat obyektidir. Fikrin ifadəsində nitqin bilavasitə tərkib hissəsini təşkil edən iki və ya daha çox tammənalı sözün tarixən birləşməsindən ibarət olub, komponentləri sintaktik və semantik cəhətdən parçalanmayan, quruluşca sərbəst söz birləşməsinə və ya cümlə- yə oxşayan, mənaca söz, söz birləşməsinə və ya cümləyə ekvivalent olan, dildə ha- zır şəkildə mövcud olub ənənəyə görə ya bir formada, ya da qrammatik cəhətdən dəyişdirilərək işlədilən konstruksiyalara frazeoloji vahid deyilir. Frazeoloji vahidlərin fonetik tərkibi, leksik və qrammatik quruluşu, əmələgəl- mə yolları, semantik və üslubi xüsusiyyətləri bir problemi kimi dilçiliyin tədqiq ob- yektidir. Heç şübhəsiz, frazeoloji birləşmələrin struktur-semantik təşəkkülü sərbəst söz birləşmələrindən başlayır. Odur ki, sərbəst söz birləşmələrinə nəzər salmadan frazeoloji birləşmələrin struktur əlamətlərini müəyyənləşdirmək çətin olardı. Həm sərbəst, həm də sabit birləşmələr feli və qeyri-feli birləşmələr kimi iki növə ayrılır. Azərbaycan dilçilikdə bunlara ismi və ya qeyri-feli birləşmələr deyilir. Müasir ingilis dilində feli frazeoloji vahidlərinin struktur-semantik xüsusiy- yətlərinin tədqiqi zamanı biz feli söz birləşmələrinin əmələ gəlməsində fel mühüm rol oynamağına və nitq hissələri sistemində özünəməxsus əsaslı yer tutduğuna görə ona xüsusi yer ayırmışıq. Həm kəmiyyət, həm də məzmun və məna baxımından di- gər nitq hissələrinə nisbətən zəngin olan fel, müasir ingilis dilində öz struktur-se- mantik və sintaktik xüsusiyyətlərinin zənginliyinə görə dilçilərin diqqətini cəlb edir. Feli birləşmələr geniş yayılmaları, çox işlənmələri, zəngin məna və forma variant- ları ilə söz birləşmələrinin növləri arasında xüsusi yer tutur. Feli birləşmələrdə hərəkətlə onun aid olduğu, ya da ona aid olan müxtəlif anlayışlar arasındakı əlaqələr əks olunur. Buna görə də ümumi şəkildə götürdükdə feli birləşmələrin məzmununu proseslə onun aydınlaşdırıcıları arasındakı əlaqələr təşkil edir. Müasir ingilis dilində felin üç şəxsiz forması vardır: məsdər (The Iinfinitive), cerund (The Cerund) və feli sifət (The Participle). İngilis dilindən fərqli olaraq, Azərbaycan dilində cerund adlanan nitq hissəsi yoxdur. İngilis dilində isə, dilimizdə geniş miqyasda işlədilən feli bağlama adlanan fel forması yoxdur. Tədqiqat boryu
Filologiya məsələləri – №5, 2014
268 ingilis dilində olan məsdən (The Infinitive), cerund (The Cerund) və feli sifət (The Perticiple) Azərbaycan dilinin feli bağlama, feli sifət və məsdər tərkibləri ilə qarş- ılaşdırıb, onalar arasındakı əlaqəni üzə çıxardır. Bütün əsas nitq hissələrinin bu və ya başqa şəkildə feli birləşmələrdə iştirakı feli birləşmələrin forma və məzmunca zənginləşməsində mühüm əhəmiyyətə malik- dir. Lakin burada felin rolu daha böyükdür və feli birləşmələr məhz felin sayəsində geniş əhatə dairəsinə malikdir. Fellərlə ifadə olunan mənalar materiya iəl əlaqədə, məkan və zamanla əlaqədə öz əksini feli birləşmələrdə tapır. Feli birləşmələrdə əsasən əşyalara hərəkətlər arasındakı münastbətlər, hərəkətlərlə onların zamanı, mə- kanı və s. arasındakı münasibətlər ifadə olunur. Burada eyni zamanda hərəkətin öz- ləri arasındakı münasibətlər, hətta ismi birləşmələrə məxsus bir şəkildə əşyalar arasındakı əlaqələr də əks olunur, məsələn: danışa-danışa yaşamaq, duyub yarat- maq, oxuduqca savadlanmaq. Ana dilimizdə feli birləşmələrin əmələ gəlməsi üç forma – feli bağlama, feli sifət və məsdərlə bağlanır. Bu adlar altında başa düşülən söz qrupları felə daxil olan, öz-özlüyündə heç bir predikativlik bildirməyən söz- lərdən ibarətdir. Bu sözlərin hamısı felə daxil olur, onun hissələri olmaqla bərabər, başqa nitq hissələrinin də xüsusiyyətini özündə əks etdirir. Həmin sözlərin feli birləşmə yarada bilmələri də onların hər ikili xüsusiyyətdən irəli gəlir. Qrammatikada məsdən, əsasən felin şəxsə, kəmiyyətə və şəklə görə dəyişmə- yən bir növü kimi tədqiq edilir. Bəzi dillərdə, məsələn, portuqal dilində məsdər za- man, şəxs və kəmiyyət kateqoriyalarına görə uzlaşır. Lakin dünya dilləri arasında elə dillər də var ki, ümumiyyətlə, o dillərin qrammatikasında məsdər kateqoriyası mövcud deyil. Məsələn: ərəb, bolqar və müasir yunan dilləri. Azərbaycan dilində feli söz birləşmələrinin əmələ gəlməsində əsas rol oynayan söz qruplarının xüsusiyyətləri ilə qısa tanış olar. Məsdər hüquqin adı ol- maqla feldən ismə doğru meyl edən bir formadır. Məsdərdə bir sıra fel xü- susiyyətləri var. Məsdərdə felin əsas kateqoriyalarından olan təsirlik kateqoriyası var. Məsdərlər də təsirli və təsirsiz olmaqla iki yerə ayrılır. Məsələn, yazmaq, al- maq, bilmək məsdərləri təsirli, getmək, gəlmək, yatmaq məsdərləri təsirsiz fellərdən ibarətdir. Məsdərlərdə felin inkarlıq kateqoriyası var. Məsələn, yazmaq, danışmaq, bilmək məsdərləri təsdiq edir, yazmamaq, danışmamaq, bilməmək məsdərləri inkardır. Feli bağlamalar feldən zərfə doğru meyl edən söz qupudur. Feli bağlamalarda da felə məzsus təsirlik, növ və inkarlıq kateqoriyaları vardır. Məsələn, yazanda, biləndə feli bağlamaları təsirli, gedəndə, yuxuluyanda feli bağlamaları təsirsizdir. Feli bağlamalarda zərf xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, onlar da zərf kiim dəyişmir, cümlədə başqa fellərə ail olub, onları bu və ya digər cəhətdən izah edir. Feli sifətlərf eldən sifətə doğru meyl edən söz qrupudurö Feli sifətlərdə də felin təsirlik, növ və inkarlıq kateqoriyaları özünü saxlayır, məsələn: yazan, alan, görən feli sifətlər təsirsiz, gələn gedən, tərpənən feli sifətləri təsirsizdir. Türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilində birləşmələrin qeyri-predikativ formada çox işlənməsinin səbəbi feli bağlama və feli sifət formalarının çox olması ilə izah olunur.Feli birləşmələr zəngin və rəngarəng qrammatik və semantik xüsusiyyətlərə malik olduğuna görə onlar müxtəlif cəhətdən təsnif edilir. feli birləşmələrin birinci tərəfləri müxtəlif nitq hissələri ilə ifadə olunduğu kimi, həmin sözlərin formaları da müxtəlif olur. Tədqiqatımızın predmeti ingilis feli frazeoloji vahidlərin leksik- semantik xüsusiyyətlərinin tədqiqi olduğundan keçək frazeologiyaya.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
269 Frazeologiya dilçiliyin ən gənc tədqiqat obyektlərindəndir. Bu sahənin bir elm kimi hamısı fransız dilçisi Ş.Balli hesab olunur. Belə ki, dilə sabit şəkildə daxil olan birləşmələrin öyrənilməsinin xüsusi üsullarının zəruriliyini ilk dəfə Ş.Balli əsaslandırmışdır. Struktur dil yaranma mexanizmi obrazlı deyilsə, paslanmış frazeoloji vahidlərin yenidən hasil edilmə əlamətlərinin, habelə frazeoloji qruplar üçün səciyyəvi olan uzual-nitq planı əlamətlərinin fərqləndirilməsi də onun tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bununda da frazeologiyanın dilçiliyinin xüsusi böl- məsi kimi konturu və vəzifələri göstərilmişdir. Frazeoloji vahidlərdə milli xüsusiy- yətlər güclü olur. Frazeologiya hər bir dilinü daşıyıcısı olan xalqın dünyagörüşü, təsəvvürləri, ətraf mühitə münastbəti, etik-fəlsəfi baxışları, məişəti, təfəkkür tərzi və s. ilə bağlıdır. Onların bir qisminin (idiomların) başqa dillərə tərcümə oluna bilməsi də əsasən bunnala əlaqədardır. Bir sıra hallarda frazeoloji vahidlərin başqa dillərə tərcüməsi zamanı resipiyent dilin daşıyıcılarının yad ifadəni qavraması və özününküləşdirilməsi üçün müəyyən zaman keçidi tələb olunur. Bu cür millikik frazeoloji vahidlərin daxili modelləri ilə də səslənir. Ümumiyyətlə, dünya dillərində təşəkkül tapmış feli frazeologizmlərin sema bazası eyni olsa da, onların bu sema əsasında əmələ gətirdiyi fraza mənası daha geniş şəkildə özünü göstərir. Dilin lüğət tərkibi sözlərin leksik-semantik qrupları sistemindən ibarətdir. Leksikanın sistemliyi müxtəlif ekstralinqvistik amillərlə bağlıdır. Hər şneycən əvvəl, bu əşyalar, hadisələr arasında əlaqələr və bunları sistemləşdirən insan təfəkkürü ilə bağlıdır. Dilin leksik- semantik sisteminin tədqiqinin ən ümdə məsələlərindən biri lüğət tərkibinin leksik- semantik qruplara bölünməsidir. İşlənilən dilin sözləri semantika əsasında siniflərə bölünə bilər. Burada söz- lərin qrammatik mənasının eyniliyi və yaxınlığı əsas götürülür. Frazeoloji birləş- mələrinin əmələ gəlməsində, məcazlaşma yolu ilə lüğət tərkibinin zənginləşməsində feli xüsusi rol oynayır. Dilimizdəki frazeoloji birləşmələrin əksəriyyəti fellərin işti- rakı ilə yaranmışdır. Azərbaycan dilçiliyndə frazeologiya, frazeoloji birləşmələr haqqında məlumat verilən mənbələrə nəzər saldıqda bu fikrin doğruluğuna şübhə qalmır. Fel-fel tipli feli birləşmələr ingilis dilində çox işlənir, məsələn: lay waste, touch and go, get cracking, pick and choose, get hold, take hold, go bang, go begging, go bust, go crook (at), go dot and carry. İngilis dilində fel-zərf birləşməsi də geniş işlənir: ge easy, go far, ho hard, go steady, go slow, gowest, get somewhere, get there, get up early, have the worst (of), be taken aback, go along, get outside (of).
Ədəbiyyat 1. Antal L.Meaning and its Change, Linguistics, 1964, 153 p. 2. Frederik T.Wood. English Prepositional Idioms. M., 1968, 93 p. 3. Makkai A. Idiom Structure in English, The Hague, Paris, 1972, 365 p. 4. Məmmədov N.Dilçiliyinin əsasları. Bakı, 1961. 5. Vəliyeva N.Ç. Müxtəlifsistemli dillərdə feli birləşmələrin tipoloji təhlili. Bakı, «Avropa» nəşriyyatı, 2008, 862 s. 6. Quliyev H.K. Müxtəlif sistemli dillərdə felin semantik təsnifatı. Doktorluq dissertasiyası. Bakı, 2001.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
270 A.Gadjiyeva The structural modelə of the verbal idioms in the modern English language Summary
This article is devoted to the investigation of the structural peculiarities of the using of the phraseological units in the modern English language. The phraseology of any language presents great cifferences as for studying language, also for interpretes. The phraseology is one of main origin of enrichment of the language. To my mind, as word combinations, so sentences, including proverbs and sayings, may be the phraseological units. It is well knowIt is well know that various cahnges are formed by means of social-political events which had happened in economiccultural life of every people, and these events have an influence on the mutula development of the languages, for example: English-Azerbaijani and on the enrichment of the word stock and the changes of internal structure of these languages. This scientific investigation is important from the practical point of view or the audience, which learns modern English.
Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|