Bekchanova s geografiya ta`limida o`qitish

 
Mavzuning geografik tushunchalari 
 
Umumiy tushunchalar 
Yakka tushunchalar 
Mavhum tushunchalar 
Materik, okean, dengiz, 
qo`ltiq, bo`g`oz, muzlik, 
ichki 
dengiz, 
chekka 
dengiz, orol, yarim orol 
va h.k.- 
Tinch okeani, Atlantika 
okeani, Arabiston dengizi, 
Yapon dengizi, Meksika 
qo`ltig`i, Fin qo`ltig`i, 
Madagaskar 
oroli, 
Mozambik bo`g`ozi va 
h.k. 
Chuqurlik, 
chuqurlik, 
darajasi, kenglik, uzunlik 
va h.k. 
Matnni tahlil qilishda shu narsa ma`lum bo`ldiki, o`rtacha hajmdagi har bir 
mavzuda 35 ga yaqin tushunchalar mavjud. O`quvchilar tushunchalarni guruhlay 
olishni o`rganganlaridan keyin, ularga xos belgilarni ajratishni egallaydilar. 
Belgilarni ajratish o`quvchilardan mantiqiy fikrlashni talab qiladi.
 
 

---

24 
 
 
1.3. Geografik voqea va xodisalarni tasvirlaydigan o`quv vositalaridan 
foydalanish texnologiyasi 
O`quv vositalarini mazkur guruhi ikkiga bo`linadi: hajmli o`quv vositalari 
va geografik voqea va xodisalarni tasviri. Ushbu ikki guruh geografik ob`ekt 
voqea va xodisalarni tasvirlaydi. 
Hajmli o`qitish vositalari bilan ishlash texnologiyasi. Geografiya darslarida 
hajmli o`qitish vositalaridan ham foydalaniladi. Ularga modellar va maketlar 
kiradi. Modellar geografik voqea va xodisalarni hamda ob`ektlarni uch o`qli 
(xajmiy) tasviri xisoblanai. Ular ma`lum bir masshtabda kichraytililgan bo`ladi 
yoki o`z o`lchamida tasvirlanadi. Ammo hajmli modellarda xatoliklarga ham yo`l 
qo`yiladi. 
Qurilishiga ko`ra modellar quyidagi turlarga bo`linadi: 
bo`linmaydigan; bo`linadigan; kesmali; ochimli; statistik va faoliyatdagi. 
Geologiya darslarida er sharining modeli ko`proq ishlatiladi. Barcha voqea 
va xodisalarni modellarini o`quv maqsadlariga yasash maqsadlariga muvofiq 
emas. Masalan, vulkanni geyzarlarini, tog`larni, tsunami, sel, toranodolarni sodir 
bo`lishi modelini maqsadiga muvofiq emas. Chunki ular tabiiy jarayonlarnida 
bemalol ishlatish mumkin, dars jarayonida termometr, barometr, flyuger, kompas 
va boshqa asboblarni modellaridan ham foydalanish mumkin. Modellar yordam 
o`quvchilar ularni tuzilishini va ishlashini tez o`rganib olishadi. Modellar 
yordamida kanallar, to`g`onlar va suv omborlari tuzilishi va ishlashini ham
ko`rsatish mumkin. 
Geografiya ta`limida maketlar ham keng qo`llaniladi. Maketlar geografik 
ob`ektlar, voqea va hodisalarning soddalashtirilgan nusxasi hisoblanadi. Ular 
tabiiy geografik hamda iqtisodiy va ijtimoiy geografik maketlarga bo`linadi. 
Tabiiy geografik maketlarga landshaftlar, rel`ef, daryo vodiysi, tog`lar, 
chuqqilar, g`orlar, maketlari kiradi. 
er yuzasi shakllarini o`rganishda rel`ef shakllari maketlari juda katta
ahamiyatga ega. Rel`ef bo`yicha bilimlarni o`quvchilarni o`zlashtirishi juda qiyin 

---

25 
kechadi, chunki rel`ef uchta o`lchamli hisoblanadi. Shuning uchun rel`efni 
o`rganishda dalada olib borilgan kuzatishlar katta ahamiyatga ega. Joyda rel`efni 
shakllanishini ko`ribgina qolmasdan balki o`rganilayotgan ob`ekt bevosita 
o`rganiladi, o`lchamlari aniqlanadi, har tomonlama o`rganiladi va aniq tasavvurlar 
xosil bo`ladi. Rel`ef haqidagi bilimlarni o`zlashtirishni oson yo`llaridan biri 
geografiya maydonchasida ularning shakllarining maketlarini yasashdir. 
Maketlardan foydalanib dars o`tganda o`qituvchi maketni hamma tomonini 
ko`rsatishi lozim, shundagina mazkur maketda tasvirlangan geografik ob`ekt yoki 
voqea va xodisalar haqida o`quvchilar ongida to`la va aniq tasavvurlar hosil 
bo`ladi. 
Demak, maketlar geografik voqealar va hodisalarni tabiiy xolatdan 
kartalarda tasvirlanishi uchun oraliq vosita bo`lib xisoblanadi. 
Geografik rasmlar (kartinalar) dan foydalanish texnologiyasi. 
Geografiya ta`limida rasmlar juda keng qo`llaniladi. Ular orqali geografik 
voqea va hodisalarni tasviri bilan birga ularni o`ziga xos xususiyatlari va
qirralarini ham ochib beradi. 
Rasmlar (kartinalar) quyidagi xususiyatlarga ega: 
- rasmlar o`quvchilarini bilish faoliyatini tashkil qilishga imkon beradi. 
Rasmlardan foydalangan holda o`qituvchi uning mazmuni haqida so`zlab berishi 
mumkin, o`quvchilar bilan suhbat o`tkazishi mumkin yoki o`quvchilarga rasmni 
mustaqil tahlil qilish bo`yicha topshiriqlar berishi mumkin. Masalan, cho`l tabiati 
tasvirlangan rasm, Qizilqum tabiiy geografik o`lkasini o`rganayotgan bo`lsa 
o`qituvchi o`quvchilarga rasmni tahlil qilish asosida Qizilqumni asosiy rel`ef 
shakllarini, o`simlik va hayvonot dunyosi haqida yozma ish bajarishni topshirishi 
mumkin. Rasm osib qo`yilganda sinfni hamma joyidan aniq ko`rinib turishi kerak; 
- juda yaxshi ishlangan rasm geografik ob`ekt, voqea va xodisalar haqida 
tasavvurlar hosil qilishda katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ularni ayrimlari
tabiatda kuzatish ishlarini o`rnini bosishi mumkin. Masalan, o`quvchilar cho`l 
yoki tog` rel`ef shakllarini rasmda ko`rib ular to`g`risida to`la tasavvurga ega 
bo`lishi mumkin. Rasmlar ayniqsa bevosita ko`rib yoki o`rganib o`rganib 

---

26 
bo`ladigan geografik voqea va hodisalarni o`rganishda katta ahamiyatga ega. 
Masalan, Antarktida tabiati, Tornada, Tsunami va h.k. demak rasmlar geografik 
voqea va xodisalar haqida tasavvur qilishga imkon beradi; 
- o`quv rasmlarini (kartinalarni) aniq geografik voqea va xodisalarni umumlashgan 
tasviri hisoblanadi. Badiiy rasmlar yoki foto suratlardan farq qilib, ular voqea va 
hodisalarning ayrim xususiyatlari bo`rtirilib ko`rsatiladi. Bunda geografik voqea 
hodisalarni eng muhim jihatlari oson o`zlashtiriladi, ikkinchi tomondan mazkur 
ob`ekt voqea hodisalarini eng muhim jihatlarini ikkinchi darajali jihatlaridan 
ajratib olish imkonini tug`diradi. Bilimlarni shakllantirish jarayonida rasmlarni
o`rganish va taxlil qilish o`qituvchi yordamida amalga oshiriladi. Bilimlarni 
tekshirish va baholash esa o`quvchilar rasmlarni mustaqil ravishda o`rganishadi, 
tahlil qilishadi va xulosalar yozishadi. Rasmlarni o`rganishdagi bunday yondoshish 
ikkita muhim ta`limiy muammolarni echishga imkon beradi: o`quvchilarni 
geografik bilish metodlari bilan tanishtiradi; o`quvchilarda mantiqiy fikrlashni, 
abstrakt-nazariy tuzilmalarni ishlash qobiliyatini rivojlantirishga imkon beradi. 
Bunday faoliyat o`quvchilarni hissiy qabul qilishiga tayanadi. 
Rasmlardan foydalanishning asosiy talablari quyidagilardan iborat: 
- rasm dars mavzusi mazmunniga mos tushishi lozim; 
- rasmda geografik ob`ekt, voqea va hodisalarni eng muhim xususiyatlari 
tasvirlangan bo`lmog`i lozim; 
- rasm aniq va ravshan ko`rinmog`i lozim. 
Misol uchun O`zbekiston xalq rassomi Chingiz Axmarovni tabiat manzaralariga 
bajargan rasmlaridan O`zbekiston va O`rta Osiyo tabiiy geografiyasini o`rganishda
keng foydalanish mumkin. Mazkur rasmlarni tahlil qilish asosida o`quvchilar
rasmlar yordamida umumiy tushunchalar oson va tez shakllantiriladi. Masalan, 
yassi va to`lqinsimon tekisliklar, burmali, palaxsali va qoldiqli tog`lar tropik 
o`rmonlar , Antarktida muz qoplami, cho`llar,tog`lar va h.k.