Biolog 10 indd



Yüklə 3,63 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə112/197
tarix06.09.2023
ölçüsü3,63 Mb.
#141664
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   197
Biologiya. 10-sinf (2017, J.Tolipova, M.Umaraliyev)

Tayanch so‘zlar:
transgen sichqon,
 
Gyordon, Roslin.
Savol va topshiriqlar:
1. Hayvonlarni klonlashning qanday yo‘llari bor?
2. Gibridoma hujayrasining qanday afzalliklarini bilasiz?
3. Monoklonal antitanalar sintez qiluvchi gibridoma hujayralarining alohida 
klonlarini olish uchun gibridoma hujayralarini qanday ko‘paytirasiz?
4. Monoklonal antitananing qanday ahamiyati bor?
Mustaqil bajarish uchun topshiriq:
Atamalar raqamini ularning ta’rifi bilan 
juftlang. 
1
Bakterifaglar 
A Genom tarkibida nofaol profag tutgan bakteriya
2
Gen muhandisligi
B Kasallik qo‘zg‘atuvchi bakteriya 
3
Elektroforez
D
Murakkab biologik jarayon ketma-ketligini boshqarish-
da ishtirok etadigan 
4
Biotexnologiya
E
Gen yoki genlar yig‘indisini maqsadga muvofi q o‘zgar-
tirilishi
5
Lizogen bakteriya
F
Induksiya davrida profagning bakteriya genomidan 
biron genni olib chiqib ketishi
6
Shtamm
H
Biologik makromolekulalar va organizmlardan
foydalanib mahsulotlar ishlab chiqarish texnologiyasi
7
Transduksiya
G
Molekulalarning elektr maydoniga joylashtirilgan gel 
ichida kattaligiga ko‘ra bir-biridan ajratish usuli
8
Transformatsiya
I
Bir turga mansub, lekin ayrim genlari bilan bir-biridan 
farq qiluvchi bakteriya hujayralari
9
Genlar oilasi
K
Bakteriyalarda parazitlik qiladigan va ularni lizis 
qiladigan viruslar
10 Patogen bakteriya
L
Ma’lum sharoitda bir organizm irsiy molekulasi har 
qanday bo‘lagining ikkinchi organizm irsiy molekulasi 
tarkibiga birikish hodisasi 


143
33-§. GEN VA HUJAYRA MUHANDISLIGIGA 
ASOSLANGAN BIOTEXNOLOGIYA
Tirik mavjudotlarning hayot jarayonlarini chuqur o‘rganish natijasida kashf 
etilgan bilimlardan foydalanib, biologik makromolekulalar va organizmlar 
ishtirokida yaratilgan texnologiya 
biotex nologiya 
deb ataladi.
Insonlar qadim zamonlardan beri biologik jarayonlardan foydalanib ongsiz 
ravishda sutdan qatiq, bug‘doydan spirt, meva sharbatlaridan sharob yoki sirka 
tayyorlash texnologiyasidan foydalanib kelgan.
Bundan tashqari, zotdor hayvonlar yoki sifatli o‘simliklar navlarini 
yaratish asosida ham hayotiy jarayonlarning insonlar tomonidan muvaff aqiyatli 
boshqarilishi yotadi. Shunday biologik texnologiyalar biotexnologiyaning 
birmuncha sodda ko‘rinishlari bo‘lib, ular 
an’anaviy biotexnologiya 
deb ataladi.
Keyinchalik biologik fanlar, xususan, biokimyo, mikrobiologiya va genetika 
fanlarining rivojlanishi tufayli birmuncha murakkab bo‘lgan, o‘ta nozik va 
unumli 
zamonaviy biotexnologiyaga 
asos solindi. Zamonaviy biotexnologiya 
mikro organizmlarni sanoat miqyosida ko‘paytirib, ular biomassasidan insonlar 
uchun zarur bo‘lgan moddalar – fermentlar, gormonlar, vitaminlar olish 
yo‘nalishlarida rivojlanib bormoqda.
XX asr davomida yaratilgan biotexnologiyalar asosida mikroorganizmlar 
yotadi, desa to‘g‘riroq bo‘ladi. Tez ko‘payadigan, genetik jihatdan chuqur 
o‘rganilgan mikroorganizmlardan foydalanib turli xil mahsulotlar: dori-
darmonlar, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa biologik faol moddalarni ishlab 
chiqarish imkoniyatlari bor. Masalan, bakteriyalar genomiga odam oshqozon 
osti bezidan olingan insulin genini kiritish orqali biologik faol va toza bo‘lgan 
insulin gormonini yoki o‘sish gormoni genini kiritish bilan somatotropin 
gormonini ko‘plab miqdorda ishlab chiqarish mumkin. Hozirda bir qator 
dunyo biotexnologik kompaniyalari shu usul orqali turli dori-darmonlarni 
ishlab chiqarmoqda.
Bugungi kunga kelib, zamonaviy biotexnologik usullar bilan gen muhan-
disligi yordamida farmatsevtika uchun interferonlar, insulin, soma totropin, 
gepatitga qarshi vaksina, fermentlar, klinik tadqiqotlar uchun diag nostik ashyo-
lar (narkomaniya, gepatit va boshqa bir qator yuqumli kasalliklarni aniq lash 
uchun test tizimlar, biokimyoviy tekshirishlar uchun reaktivlar, egiluvchan 
biologik plastmassalar, antibiotiklar) ishlab chiqariladi. 


144
Olimlar aniqlashicha, nonda oqsil miqdori unchalik ko‘p emas. Shuningdek, 
nonda lizin, triptofan, metionin yetishmaydi. Bu muammoni biotexnologik yo‘l 
bilan oson hal qilish mumkin. Olimlar ta’kidlashlaricha, 1 t unga 150 gramm 
lizin qo‘shilganda nondagi oqsil sifati keskin oshishi aniqlangan. 
Umuman, biotexnologiya va sanoat mikrobiologiyasining rivojlanishi 
faqat ko‘p tonnali qimmatli oziqa ishlab chiqarishni emas, balki turli xildagi 
fi ziologik faol moddalar ishlab chiqarish imkonini ham beradi. Eng katta 
yutuqlar, bir tomondan, odam genomining to‘la ketma-ketligini aniqlash 
tufayli qo‘lga kiritilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘simliklarni urug‘dan unib 
chiqib, gullashi va meva berishigacha bo‘lgan barcha hayotiy jarayonlarni 
boshqaradigan taxminan 25 ming genlarning aniqlanishi sabab erishildi. 
Gen muhandisligida keyingi paytlarda qo‘lga kiritilgan yutuqlardan yana 
biri insonlardagi turli irsiy kasalliklarni odam hujayralariga funksional genlarni 
kiritish orqali davolash texnologiyasidir. Bu 
genlar terapiyasi 
deb yuritiladi. 
Hujayra muhandisligi bemor a’zosidan bitta sog‘lom hujayrani ajratib 
olib, uni sun’iy oziqa muhitlarida o‘stirish orqali ma’lum to‘qimaga xos 
hujayralar to‘plamini olish va bu hujayralar to‘plamini butun bir yaxlit a’zoga-
cha tiklash imkoniyatiga ega. Keyinchalik shu yangi organ bemor tanasiga 
ko‘chirib o‘tkaziladi. Bu «yangi» organlar yaratish texnologiyasi deb ataladi. 
1998-yil amerikalik olim J. Tomson «asos» hujayralarda (ingl. 
stem cells) 
«yangi» organlar yaratish texnologiyasini kashf etib, biotexnologiyaning bu 
yo‘nalishi rivojlanishiga keng imkoniyatlar ochib berdi. «Asos» hujayralar 
shunday hujayralarki, ular embrional hujayralarga o‘xshagan, hali u qadar 
takomillashmagan hujayralar to‘plamidan iborat bo‘lib, sun’iy muhitda o‘sish 
va har qanday to‘qimagacha rivojlanish qobiliyatiga ega. Endigi vazifa olingan 
to‘qimalardan foydalanib, faoliyati va shakli bo‘yicha tabiiy organlarga 
o‘xshash bo‘lgan «yangi» tana a’zolarini yaratishdir. Aminmizki, hozirgi 
o‘quvchilar biotexnologiyaning barcha yo‘nalishlari qatorida bu yo‘nalishni 
ham rivojlantirishda ishtirok etadilar va ona Vatanimizning dunyo fanida 
tutgan o‘rnini yuksak rivojlangan mamlakatlar darajasiga ko‘tara oladilar.

Yüklə 3,63 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   108   109   110   111   112   113   114   115   ...   197




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin