Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

 
 
«
Can alıb can verəcək məsələ» - ortaq dil problemi 
 
Dil problemi İ.Qaspiralı yaradıcılığının mayasıdır, qida mən-
b
əyidir, onun təməlini təşkil edir. Publisistik, ədəbi, mətbu fəaliyyə-
tinin bütün m
ərhələlərində dil məsələsini gündəlikdə diqqətdə sax-
layan İ.Qaspiralı bu problemə müxtəlif aspektlərdən yanaşmış, onu 
kompleks halda d
əyərləndirmiş və dili millətin «ən böyük və ən bi-
rinci s
ərmayəsi» kimi qiymətləndirmişdir.  Dil  məsələsi müəllifin 
irsind
ə çoxplanlıdır: 
- ana dili; 
- ortaq türk dili; 
- q
ədim türk dili; 
- 
Osmanlı dili; 
- m
əktəb dili; 
- 
ədəbi dil; 
- küç
ə (avam) dili; 
- m
əişət dili; 
- 
şivələr; 
- 
ədəbi tənqidin dili; 

• Abid  Tahirli
 
~ 
132
 ~ 
 
- q
əzet dili; 
- t
ərcümə dili; 
- r
əsmi dil; 
- elm dili; 
- dinin dili; 
- dilin sad
əliyi; 
- 
dilin anlaşıqlığı; 
- dilin t
əsirliliyi; 
- 
dilin obrazlılığı; 
- dil v
ə imla; 
- dil v
ə məsuliyyət. 
H
ələ  «Tərcüman» nəşrə  başlamazdan  bir  müddət  əvvəl  – 
1880-1881-ci ill
ərdə  qələmə  aldığı  «Baxçasaray  məktubları»  və 
«Rusiya müs
əlmanları»  adlı  əsərlərində  İ.Qaspiralı  Rusiya müsəl-
manlarının həyat tərzi, təhsili, məşğuliyyəti, rus xalqı və iqtidarı ilə 
münasib
ətləri haqqında fikir və düşüncələrini qələmə alır, yeri gəl-
dikc
ə  həmin məsələləri kitab, mütaliə, məktəb, təhsil və  dil prob-
leml
əri ilə məharətlə əlaqələndirirdi. Savadsızlıq və cahilliyin mü-
s
əlmanları  tez-tez nöqsanlara sürüklədiyi fikrində  olan müəllif ba-
carıqlı müəllimin uşaqlarla onların anladığı dildə danışaraq tədriclə 
s
əviyyələrinin yüksəldikləri kimi, idarə  edənlərlə  idarə  olunanlar 
arasındakı əlaqənin təməlində də bu sistemin tətbiqini lazımlı hesab 
edir v
ə  bunu  Qafqazı  idarə  edənlərin  yaxşı  başa  düşdüyünü  və 
Tiflisd
ə  tatar dilində  «Ziyayi-Qafqaziyyə»  adlı  qəzetin nəşrinin 
anlayışla qarşıladıqlarını yazır (Baxçasaray məktubları). 
«Baxçasaray m
əktubları»nda «tatar dilində yazılı sözün (qə-
zet m
ənasında – T.A.) məlhəm qədər yararlı olacağı, eyni zamanda 
rus dilind
əki rəsmi materialların yerli xalqın dilinə tərcümə edilmə-
sinin vacibliyi ideyasını irəli sürən İ.Qaspiralı «Rusiya müsəlmanla-

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
133
 ~ 
 
rı»nda  «məktəbdə  tatar dilinin istifadə  edilməsinə  nəyin  əngəl ola 
bil
əcəyini qətiyyən anlamadığını və Rusiya müsəlmanlarının tərəq-
qisi üçün düny
əvi təhsilin tatarca tədrisinin zəruriliyini qeyd edir. 
«Rus-Q
ərb anlaşması», «Sosializm və ya ortaqlıq məzhəbi» 
kimi siyasi-f
əlsəfi, nəzəri, ideoloji mövzularda da yeri gəldikcə dil 
m
əsələsinə toxunan İ.Qaspiralı dilin bu və ya  digər problemlərinə 
dair ayrıca çoxlu sayda məqalə həsr etmişdir. 
«Q
ədim türk dili» («Tərcüman»,  №  47,  14  noyabr  1886), 
«Türk dili şivələri» (18 aprel 1888, № 14), «İstanbul qəzetləri» (8 
iyul  1888,  №  22),  «Hizmət qəzeti»  (27  oktyabr  1888,  №  37), 
«Mülahiz
ə» (9 iyul 1890, № 24), «Dil sadəliyi» (30 aprel, № 17; 7 
may,  №  18,  1895),  «Dil  məsələsi»  (11  avqust,  №  31,  1896), 
«Osmanlı  qəzetlərindən» (25 avqust,  №  33,  1896),  «İmla  bəhsi», 
«Osmanlı  dövlətinin məişəti»  (16  mart  1897,  №  11)  adlı 
m
əqalələrdə  türk  dili,  onun  qolları,  eləcə  də  dövlətin  adı  ilə 
formalaşan Osmanlı dili, onun mövcud durumu, problemləri, xüsusi 
il
ə ərəb, fars sözləri ilə ağırlaşdırılması, Osmanlı dövləti ərazisində 
n
əşr  edilən qəzetlərin  dil  baxımından  təhlili, dəyərləndirilməsi 
böyük maraq doğurur. Müəllif «Osmanlı şivəsini qövmü bir dil yox, 
divanxanalar v
ə məmurlar şivəsi» adlandırır və hesab edir ki, bu dil 
Kaşqarlı  bir  tatar  üçün  nə  qədər çətin və  anlaşılmazdırsa,  bir 
anadolulu üçün d
ə  bəlkə, o qədər çətindir. Odur ki, bu dillərin 
cilalanmasına və ortaq bir dilə ehtiyac vardır (Türk dili şivələri). 
Osmanlı qəzetlərindən ərəb, fars kəlmələri ilə mürəkkəbləş-
dirilmiş  mətnlərdən sitatlar gətirərək  onları  təhlil edən müəllif bu 
q
ənaətə  gəlir ki, «türkcəni  unutmuş  İstanbul  yazıçı  və  katiblərinin 
dili» t
əmiz Anadolu türkcəsi ilə  müqayisədə  əcnəbi dili təsiri 
bağışlayır  (İstanbul  qəzetləri).  İ.Qaspiralı  doğma  türk  dilinin 
t
əəssübkeşi,  müdafiəçisi və  qızğın  təbliğatçısıdır.  O,  «İqdam» 

• Abid  Tahirli
 
~ 
134
 ~ 
 
q
əzetində  türk dili tarixinə  dair məqaləni  «Türk  dili  haqqında  nə 
q
ədər məlumat verilir isə, nə  qədər məlumat  araşdırılırsa,  çox 
olmaz: böyük dildir, böyük bir qövmün dilidir» -  dey
ə təqdir edir 
(Osmanlı qəzetlərindən). İ.Qaspiralı fikirlərində prinsipial, qətiyyət-
li v
ə kəskindir: «Türkcəsi olan bir kəlmə yerinə digər bir dilin sö-
zünd
ən istifadə etmək ədəbi cinayətdir» (Dil məsələsi). «Hər dil qə-
l
əm və  ədiblərin  kamalı  ilə  tərəqqi edər»  -  (Küçə  dili) qənaətində 
olan İ.Qaspiralı dilin sadəliyi dedikdə nəyə işarə vurduğuna da ay-
dınlıq gətirməyi unutmur. O, «milli şairimiz Seyid Əzim Şirvaninin 
dili»ni örn
ək gətirərək fikrini belə  çatdırır  ki,  sadə  dil hər kəs tə-
r
əfindən istifadə  olunan,  işlənən,  rahat  anlaşılan dildir» («Digər 
cavab», 1 oktyabr 1895, № 37). 
«Dil, dil, dil», «Bizim m
ətbuat» (3  fevral 1906, № 9), «Dil 
b
əhsi» (1 mart 1906, № 20), «Can alıb can verəcək məsələ» ( 18 may 
1907, № 41), «Azad» rəfiqimizə açıq məktub (27 mart 1906, № 31), 
«Dil ili» (18 d
ekabr 1906, № 142), «Rəfiqlərimə açıq məktub» (25 
may 1907, № 42), «Rossiya» qəzetinə cavab (20 aprel 1907, № 37), 
«Bizl
ərdə  dil və  ümumi məslək ola bilərmi, ya yox?» (21 noyabr 
1908, № 76), «Əfəndilər, dil gərək, dil!» (9 dekabr 1911, № 50) adlı 
m
əqalələrdə ortaq türk dili, bu problemlə bağlı «Tərcüman»da, digər 
m
ətbu orqanlarda məsələnin müzakirəsi,  müxtəlif mühərrirlərin, 
q
əzetlərin mövqeyi, ortaq dilin formalaşmasına mane olan faktorlar, 
ortaq  dilin  ümumtürk  düşüncəsinə, ümummilli tərəqqiyə  təsiri, 
əhəmiyyəti barədə İ.Qaspiralı bu gün də aktual səslənən, həlli vacib 
mövzularla bağlı maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. 
Dinin, dilin v
ə  elmin  əziz və  müqəddəs  olduğunu  söyləyən 
İ.Qaspiralı bunlar barədə «nə qədər yazılsa, nə qədər danışılsa yenə 
azdır» - deyir və bu problemin ciddi və hərtərəfli müzakirəyə möhtac 
olduğunu vurğulayır və yazır: «Din birliyi necə müqəddəs bir işdirsə, 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
135
 ~ 
 
ədəbi dili birləşdirmək də  tərəqqi üçün bir o qədər mühümdür». 
İndiyədək bu yolda, bu məqsəd üçün çalışdığını, mübarizə apardığını 
yazan  Qaspiralı bundan  sonra da  sözü keçsə  də, keçməsə də, ömrü 
yets
ə də, yetməsə də, bu ideya uğrunda mücadilə edəcəyini gizlətmir. 
İ.Qaspiralının ideyaları, xüsusi ilə «Tərcüman» qəzeti islam 
dininin  qatı  düşməni,  missioner  N.İlminskinin  yuxusunu  ərşə 
ç
əkmişdi,  o,  İ.Qaspiralını  «panislamist,  pantürkist»  adlandırır,  çar 
hökum
ətindən dərhal onun fəaliyyətini  dayandırmağı  xahiş  edirdi. 
Bu m
ənada  missionerin  islamın  ondan  az  düşməni  olmayan  çarın 
yaxın  adamı  K.Pobedonostsevə  məktubu xarakterikdir: «… 
«T
ərcüman»ın  mühərriri  Qaspiralınin hiyləgarlığına  ali  diqqətinizi 
c
əlb edirəm.  Bu  adamın  üç  mətləbi  vardır:  biri,  Rusiya 
müs
əlmanları arasında islami dəyərlərə uyğun kitabları nəşr etmək; 
ikincisi,  Rusiyaya  tabe  türk  tayfalarını  birləşdirmək (məs.: 
Almaniya  kimi) v
ə üçüncüsü bütün türk tayfalarına Osmanlı dilini 
q
əbul etdirmək.  Baxın,  cənab dövlət və  iqtidar sahibi! Nə  qədər 
şeytani tədbirdir ki, gözlərimizi boyamaq, qaralamaq üçün qəzetinin 
bir  parçasını  rusca  nəşr  edir,  belə  ki,  guya  biz  rusların  faydasına 
çalışır. «Tərcüman»ı senzura məmurları oxuyur, lakin hiyləyə qarşı 
çar
ə  tapılırmı?»  və  yaxud  o,  başqa  məktubunda «Tərcüman»ı 
bağlatmaq üçün yazır: «Bu qəzetin yazdıqlarına diqqət edərək gizli 
niyy
ətlərini üzə çıxaranlar deyirlər ki, onun məsləyi pravoslav xalqı 
v
ə dövləti üçün zərərdir. Baxçasaraydan Sibirin Omsk şəhərinədək 
ç
əkilmiş  bir  zəncir təsəvvür edin. Bu zəncir  türk  tayfalarını 
birl
əşdirən, onları bir-birinə bağlayan «Tərcüman»dır». 
İ.Qaspiralı  İlminskinin  çirkin  niyyətlərini, məktubu  hansı 
m
əqsədlə yazdığını gözəl anladığını qeyd edir və üzünü «parçala və 
hökm  sür»  ideyasının  qulluqçularına  tutub  hiddətlə  soruşur  ki, 
bütöv bir mill
əti məhv etmək  olarmı?!  Böyük  millətçi məqalənin 

• Abid  Tahirli
 
~ 
136
 ~ 
 
sonunda  yazır:  «Hər  şeyi  bu  qədər  açıq  söylədikdən sonra «dil 
birliyi»nin v
ə  «ədəbi dil»in nə  olduğunu  anlamayanın  qalma-
yacağına əminəm. Hər halda «Tərcüman» yenə «Tərcüman»dır ki, 
Hankımandan ta Kaşqara, Ağsuya qədər nəzər və xidmət edəcəkdir, 
bacardıqca» (Dil, dil, dil). Göründüyü kimi, İ.Qaspiralı dil və ortaq 
dil uğrunda bir neçə cəbhədə mücadilə aparırdı: 
- 
ortaq dil ideyasını qısqanclıqla qarşılayan ziyalılarla; 
-  «ortaq dilin» çar hökum
ətinə  qarşı  ciddi  təhlükə 
yaradacağından  ehtiyat  edən məmurlar, missionerlər, mühərrirlər, 
q
əzetlər, rus şovinistləri ilə; 
-  dild
ə,  əlifbada hər  cür  islahata  qarşı  çıxan  yalançı  din 
xadiml
əri, cəhalət aşiqləri ilə; 
- özünün t
əbirincə desək, din duyğusunu, milliyyəti, dili heç 
n
ə dərəcəsində görən «moda qurbanları» ilə. 
«Dil m
əsələsi  yalnız  bir  ədəbi məsələ  deyildir. Bəlkə  daha 
çox ictimai, siyasi m
əsələdir»  -  fikrində  olan (Bizim mətbuat) 
İ.Qaspiralı Dumadakı müsəlman millət vəkillərinin bir-biri ilə rusca 
danışdıqlarına görə, «Tərcüman» qəzetinin narahat olduğunu «Ros-
siya» q
əzetinin öz oxucularına həyəcanla çatdırdığını və bununla da 
h
ələ köhnə fikirlərlə, keçmişlə yaşadıqlarını tənqid edir. 
Yazır  ki,  türk  şivələri  «Rossiya»nın  zənn etdiyi kimi bir-
birin
ə uzaq dillər deyillər, digər tərəfdən millət vəkillərinin bir-biri 
il
ə  nəinki rus, hətta  fransız,  yaxud  ingilis  dilində  danışması  yox, 
hamısının türk oğlu türk olduğu halda, ana dillərində yaxşı danışa 
bilm
ədiklərinə  təəssüflənirik.  İstedadlı  publisist  özünəməxsus 
c
əsarətlə  üzünü  «Rossiya»ya  tutur:  «Türk  şivələrini bir-birindən 
başqa  dil,  türk  tayfalarını  bir-birinə  başqa  millət kimi göstərmək, 
t
əfriqəçilərin, bölücülərin məsləyidir. «Tərcüman»ın  nəzəri və 
m
əsləyi başqa idi, başqadır və başqa olacaqdır. Gülünc «Tərcüman» 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
137
 ~ 
 
q
əzeti yox, «Rossiya» qəzetidir,  çünki  keçmişlə  yaşayır» 
(«Rossiya» q
əzetinə cavab). 
İ.Qaspiralı  ortaq  dil  məsələsinə  biganə  yanaşanlara,  ona 
inanmayanlara, doğma dilə qarşı laqeyd münasibət bəsləyən yazıçılara, 
mill
ət vəkillərinə  də  qarşı  amansızdır.  «Heç  kim  bilməsə  də, sevgili 
müh
ərrir dostlarım bilməmiş deyildir ki, adı olmayanın özü də olmaz» 
- söyl
əyən İ.Qaspiralı slavyanlar rus, kazak, xaxol olduğu kimi, türklər 
d
ə «Kazan türkləri», «Krım və Qafqaz türkləri», «Anadolu türkləri», 
«Sibir türkl
əri», «Kaşqar türkləri»…dir, elə beləcə də deyilsə, yazılsa 
olmazmı?  –  deyə  sual edir. Sonra türk dilində  danışan  xalqların 
lüğətlərindən sitatlar gətirərək  onların  əslində  eyni kökdən  olduğunu 
açıq-aydın  göstərir və  məqaləsini millətlərin tərəqqisinin, ad-san 
çıxarmasının  əsas səbəbinin  ədəbiyyatın,  ədəbi dilin sayəsində 
mümkün olduğu fikri ilə tamamlayır (Rəfiqlərimə açıq məktub). 
«Can  alıb  can  verəcək məsələ»  adlı  məqalə  həm məzmun, 
h
əm ideya, həm də kompozisiya baxımından diqqəti çəkir. Müəllif 
«Yıldız» qəzetində dərc edilmiş «Dumadakı millət vəkillərinin dili» 
adlı məqalədən sitat gətirir. Kazanlı, ufalı, daşkəndli, qafqazlı, krım-
lı… - hər kəs öz şivəsinə üstünlük verir və bu dildə danışmağı təklif 
edir. Rusdillil
ər kəkələyir, sosialistlər dilin, ədəbiyyatın  burjua-
ziyaya aid olduğunu, onlara torpaq, aş və hürriyyət lazım olduğunu 
bildirir. «T
ərcüman»ın mövqeyi, inancı dəyişməzdir: Gələcəyimizə 
s
ədd çəkmiş və çəkəcək bir şey varsa, o da dilsizlikdir! 
H
ər dəfə dil probleminə müxtəlif aspektlərdən, üslub-forma 
baxımından  da  fərqli  toxunan  İ.Qaspiralı  eyni  mövzu  ilə  həm 
oxucunun diqq
ətini çəkməyə, həm problemi gündəlikdə saxlamağa, 
h
əm də  onun həllinin  vacibliyini  bir  daha  vurğulamağa  nail  olur. 
«Dilsiz adam n
ədirsə,  ədəbi və  ümumi dili olmayan millət də 
tamamil
ə odur» - «Can, ya da dil məsələsi» (22 yanvar 1908, № 5; 

• Abid  Tahirli
 
~ 
138
 ~ 
 
25 yanvar, № 6) adlı məqaləsini bu mülahizə ilə başlayan müəllif 
mill
ətin gələcəyinin təminatçısının da mal-pul yox, məhz ədəbi dilin 
olduğu  qənaətindədir.  O,  yunanları,  danimarkalıları,  norveçliləri 
örn
ək gətirir və onların bir millət kimi mövcudluğunda ədəbi dilin 
böyük rol oynadığını qeyd edir, yazır ki, bir dilsiz kişinin lu, lu, lu, 
lu, lu, lu, lu, lu, bu, bu, bu, bu, bu… kimi bir-iki heyvani s
əs 
çıxarmağın insanlıq olmadığı kimi, ədəbi dildən məhrum millət də 
t
ərəqqi edə bilməz… 
Osmanlı  dilinin  ötən dövrlərə  nisbətən  çox  işlək hala 
düşdüyünü,  sadələşdiyini məmnunluqla  vurğulayan  İ.Qaspiralı 
bundan sonra daha çox çalışmaq lazım olduğu fikrini gizlətmir və 
«aslan» kimi mill
ətimizin  başına  gələn fəlakətlərdə  hələ  də  ortaq, 
ümumi, işlək bir dilin yoxluğunun da təsir etdiyini göstərir. 
M
ətbuatda və  ziyalılar  arasında  ortaq  dilin  formalaşması  ilə 
bağlı  gedən mübahisələrə  toxunan müəllif «hər tərəfdə  zühur edən 
q
əzetlərimizin hər birinin bir dil ilə meydana çıxdığını, Peterburqda 
«Nur», Uralskda «Fikir», Kazanda «Müxbir», Bakıda «Həyat»ın öz 
şivələri ilə nəşrə başladığını, tədriclə «türkcəyə çevrildiklərini» yazır. 
T
əhsil  proqramlarında  da  islahatlar  aparılması  yolu  ilə  ortaq dilin 
formalaşmasına  yardım  edilməlidir.  Yazı  İ.Qaspiralının  oxucularına 
müraci
əti ilə  bitir: «Dil birliyi, ədəbi  dil  üçün  çalışaq,  çalışaq, 
çalışaq». «Can və həyat məsələsi» (11 dekabr 1909, № 50), «Kitab və 
dil m
əsələsi»  (16  aprel  1910,  №  16),  «Əfəndilər, dil gərək, dil» (9 
dekabr  1911,  №  50)  kimi  məqalələrində  də  təhsilin «ana dilində  – 
türk dilind
ə»  aparılmasının,  qəzet, jurnal və  kitab  nəşrlərinin də  bu 
doğma dildə həyata keçirilməsinin vacibliyi qeyd olunur. 
X
əlil Xasməmmədov  Dumanın  müvafiq  komissiyasının 
doğma  dildə  təhsilə  icazə  ilə  bağlı  iclasında  «tatar»  yox  «türk» 
k
əlməsi işlədilməsi təklifini irəli sürmüş, erməni, gürcü və rusların 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
139
 ~ 
 
da daxil olduğu komissiya üzvləri «türk» kəlməsinin «pantürkizmə 
xidm
ət edəcəyindən qorxub bu təklifi rədd  etmişlər.  İ.Qaspiralı 
«vay, politika, politika! M
əktəblərə girməsəydin nə gözəl olurdu» - 
yazır  və  qəzəbini gizlətmir: Tatar qövmü mövcud deyil, tatar dili 
yoxdur! Dilimiz
ə nə ad verilir verilsin, həqiqətdə bu dilin adı türk 
dilidir!» (Can v
ə həyat məsələsi). 
İ.Qaspiralının həyatı, fəaliyyəti, yaradıcılığı bütün türk-islam 
dünyası  ilə sıx  bağlı  olmuşdur,  lakin  və  əlbəttə  ki, Baxçasaray bu 
sırada  öndə  gəlir, elə  isə  qətiyyətlə  demək  olar  ki,  Qaspiralının 
ədəbi, mədəni, mətbu, hətta şəxsi tərcümeyi-halında Baxçasaraydan, 
Krımdan  sonra  Bakı,  Azərbaycan gəlir.  Bu  baxımdan  Azərbaycan 
m
ətbuatı ilə də bağlı İ.Qaspiralının fikirləri, qənaətləri çox yerində 
v
ə  təbii görünür. «Cəlal  əfəndinin «Kəşkül»  məcmuəsi» (8 may 
1883,  №  4),  «Təəssüf»  (5  dekabr  1891,  №  42),  «Tiflisdə  yeni 
q
əzet» (19 aprel 1903, № 15), «Lisan məsələsi» (4 noyabr 1905, № 
90; 7 noyabr 1905, № 91), «Açıq məktub» (15 mart 1906, № 26), 
«Dil haq
qında» (18 dekabr 1906, № 142), «Dil ətrafında» (30 iyul 
1913,  №  169;  31  iyul  1913,  №  170),  «Yenə  dil  ətrafında»  (4 
sentyabr 1913, № 194), «Məsələlər-qəzetlər» (15 oktyabr 1913, № 
227), «Xoşbəxt ekizlər» (22 aprel 1914, № 88), «Molla Nəsrəddin» 
(5 yanvar 1
914,  №  4)  kimi  məqalələrində  İ.Qaspiralı  «Əkinçi», 
«K
əşkül»,  «Ziya»,  «Ziyayi-Qafqaziyyə»,  «Şərqi-Rus», «Həyat», 
«İqbal»,  «Molla  Nəsrəddin», «Məktəb» kimi mətbu orqanlardan, 
onların  naşir,  redaktor  və  əməkdaşlarından,  qəzet və  jurnalların 
toxunduqları  problemlərdən,  materialların  dil-üslub, sənətkarlıq 
m
əsələlərindən, bu nəşrlərin Rusiya müsəlmanlarının  tarixində  və 
taleyind
ə oynadığı mühüm roldan gen-bol bəhs etmişdir. 
H
ələ  yaradıcılığının  ilk  dövrlərində  –  1880-1881-ci illərdə 
q
ələmə  aldığı  «Baxçasaray  məktubları»,  «Rusiya  müsəlmanları» 

• Abid  Tahirli
 
~ 
140
 ~ 
 
yeri g
əldikcə və xüsusi ilə mətbuatın cəmiyyətdə oynadığı əvəzsiz 
roldan b
əhs edərkən Qafqaz türklərinin mədəni həyatına  toxunan 
İ.Qaspiralı  bir  neçə  dəfə  Tiflisdə  Ünsizadə  qardaşları  tərəfindən 
«Ziyayi-Qafqaziyy
ə»  adlı  qəzetin nəşr  olunduğunu  məmnunluq 
hissi il
ə vurğulayır və bu qəzetin xalqa çox böyük fayda verdiyini 
dil
ə gətirir. 
1901-ci ild
ə yazdığı «Rusiya müsəlmanlarının mədəniləşmə-
sinin  başlanğıcı»  adlı  risaləsində  H.Zərdabi tərəfindən  buraxılan 
q
əzeti «donmuş və buz bağlamış fikirlərə ildırım kimi ziya verən» 
q
əzet kimi təqdir  edir,  «Zamanın  tarixçəsi» («Tərcüman»,  №  2,  1 
fevral 1908) m
əqaləsində  Məhəmməd  Ağa  Şahtaxtlının  «Şərqi-
Rus» q
əzetinin nəşrə başlamasını Qafqaz müsəlmanlarının çoxdankı 
arzusunun, s
əyinin bəhrəsi kimi dəyərləndirir. Bütün bunlar və  bu 
kimi m
əsələlərlə bağlı yazdığı məqalələrdə İ.Qaspiralının epizodik 
toxunduğu məqamlardır. 
Yeri g
əlmişkən qeyd edək  ki,  İ.Qaspiralı  publisistik 
yaradıcılığında  müxtəlif mövzularda qələmə  aldığı  məqalələrdə 
Az
ərbaycanın,  Qafqaz  türklərinin həyatına  bu  və  ya digər  şəkildə 
100 d
əfədən  çox  istinad  etmişdir!  Lakin  yuxarıda  sadaladığımız 
yazılarında onun mövzusu birbaşa Azərbaycanla, onun mətbu həyatı 
il
ə əlaqədardır. 
«Tiflisd
ə  yeni qəzet»  adlı  məqalədə  İ.Qaspiralı  Qafqazda 
türk dilind
ə bir qəzetə böyük ehtiyac olduğunu və bunun nəşri üçün 
d
əfələrlə  təşəbbüs edildiyini, nəhayət  M.A.Şahtaxtlının  redaktor-
luğu və naşirliyi ilə «Şərqi-Rus» qəzetinin nəşrə başladığını böyük 
sevinc hissi il
ə  oxucularına  çatdırır.  İ.Qaspiralı  «Şərqi-Rus»u 
«T
ərcüman»ın  rəfiqi hesab edir, ümid edir ki, məslək, ideal 
c
əhətdən də  onlar eyni məqsədə  xidmət, qulluq göstərəcəklər. 
İ.Qaspiralı «Şərqi-Rus»da M.A.Şahtaxtlının əlifba islahatı aparmaq 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
141
 ~ 
 
bar
ədə  təşəbbüsünə  isə  kəskin  etirazını  bildirir  və  bu fikri «çox 
yanlış fikir» adlandırır, məsələyə dair öz mülahizələrini irəli sürür. 
Öt
ən  əsrin  əvvəllərində  ortaq  dil  problemi  geniş  diskus-
siyaya s
əbəb  olmuşdu.  Münasibətlər fərqli, mövqelər mübahisəli, 
baxışlar ziddiyyətli idi. İ.Qaspiralının fikri isə birmənalı və qəti idi: 
«cüml
ə  türk milləti üçün ümumi bir ədəbi  dilin  vücud  tapacağına 
tam q
ənaətimiz var» (Lisan məsələsi). Müəllif sonra da bu qənaətin 
əsası olduğunu, «Tərcüman»ın Osmanlıda, Azərbaycanda, Kazanda, 
Sibird
ə…  oxunduğunu,  anlaşıldığını,  qəzetə  də  o dildə  xitab 
etdikl
ərini qeyd edir. Müəllif  bu  yazısında  1905-1906-cı  illərdə 
Bakıda  nəşr  olunan  «Həyat» qəzetinin də  ortaq dillə  bağlı 
diskussiyalara qoşulduğunu xəbər verməklə kifayətlənsə də, bundan 
4-5 ay sonra «H
əyat»a  «Açıq  məktub»la müraciət edir. Buradaca 
qeyd ed
ək ki, Rusiyada nəşr  olunan  qəzetləri, xüsusi ilə  türk 
m
ətbuatını  diqqətlə  izləmək,  onların  toxunduqları  mövzulara, 
probleml
ərə  dair münasibət bildirmək  İ.Qaspiralıda  ənənə  şəklini 
almışdır.  «Açıq  məktub»  İ.Qaspiralının  qələmi ilə  belə  rəyin həm 
geniş  yayılmış,  həm də  uğurlu  formalarından  birinə  çevrilmişdir. 
«H
əyat»a açıq məktubdan məlum olur ki, redaksiya qəzetin bir illik 
nüsx
ələrini cildlədib  İ.Qaspiralıya  göndərmişdir.  Bu  yüksək 
diqq
ətdən təsirlənən «Tərcüman»ın  naşiri  Qafqazda  bir  qəzetin, 
«H
əyat»ın zühuru üçün 15-20 ildən bəri dua etdiyini gizlətmir və 20 
illik h
əsrətinə «Həyat»la son qoyulduğunu böyük sevinclə bildirir. 
M
əsafənin, din fərqliliyinin və  dilsizliyin  insanlar  arasında  təfriqə 
salan  amil  olduğunu  yazan  İ.Qaspiralı  dilin, ortaq dil probleminin 
üz
ərində 25 ildən bəri bu məslək  üçün  yoldaş gözləyirdim, bunun 
üçün «H
əyat»ın nəşri mənə təsəlli oldu – deyərək geniş dayanır. 
Türk mill
ətinin bütün problemlərinin onun ortaq dilə  sahib 
olmadığından  yarandığını  yazan  İ.Qaspiralı  «ortaq dil»ə  sahib 

• Abid  Tahirli
 
~ 
142
 ~ 
 
olmaq  uğrunda  çalışdığını,  «bu  etiqadla  ömür  sürdüyünü,  bu 
etiqadla da m
əzara gedəcəyini» yazır və ümumi dilə ehtiyacımızın 
olduğu  fikrinin  formalaşmasını  illər boyu fəaliyyətinin səmərəsi 
kimi d
əyərləndirir. Təcrübəli publisist «Həyat»a tövsiyələrini də 
verir: h
ər nə yazsan, qələmini üç qəpiklik qara mürəkkəbə batırma, 
ür
əyinə  batırıb  qanın  ilə  yaz. Belə  olsa, sözün keçər, vicdanlara 
yet
ər, əks halda səmərəsiz gələr, keçər gedər! 
«Dil  haqqında»,  «Dil  ətrafında»,  «Yenə  dil  ətrafında»  adlı 
m
əqalələr də  həm  İ.Qaspiralının  Azərbaycan mətbuatına  böyük 
diqq
ət, önəm verməsi, həm də  ortaq  dil  problemi  uğrunda  inadla, 
israrla, ardıcıl şəkildə mücadilə apardığının göstəricisi kimi diqqəti 
ç
əkir. Elmi-texniki tərəqqi bir yana heç, hissi, ruhi, romantik, 
psixoloji bir hekay
ə  yazmağa,  hətta tərcümə  etməyə  belə  qadir 
dilimizin  olmadığı  halda,  «bir  arşın  tərəqqi edə  bilməyəcəyik»  - 
q
ənaətində  olan  İ.Qaspiralı  «Tərcüman» da olmaqla, «Həyat», 
«İrşad»  (Bakı),  «Ülfət» (Peterburq), «Vakit» (Orenburq) kimi 
q
əzetləri,  bütün  ziyalıları  ədəbi  dil  uğrunda  çalışmağa  dəvət edir. 
Şübhəsiz  ki,  İ.Qaspiralının  ideyası  hamı  tərəfindən birmənalı 
qarşılanmırdı. Əgər İlminski kimi missionerlər, Pobedonostsev kimi 
m
əmurlar bu ideyada imperiya üçün ciddi təhlükə görürdüsə, cahil 
v
ə nadanlar bu ideyanın mahiyyətini dərk etmir və anlamırdılarsa, 
bir qisim ziyalıların fikri və əqidəsinə görə isə bu ideya – ortaq dil 
ümumiyy
ətlə, türk dillərinin  ayrı-ayrılıqda  inkişafına  əngəl ola 
bil
ər. Məs.: «İqbal»ın (Bakı) fikrincə, türk dillərinin ayrı-ayrılıqda 
inkişafı daha məqsədəuyğundur və bu nəinki «türk dilinə bir nöqsan 
verm
əz,  əksinə  onun  daha  da  genişlənməsinə  xidmət edər». Öz 
mövqeyini  slavyan  xalqlarının  dillərinin durumu ilə  izah edən 
«İqbal»a  İ.Qaspiralının  cavabı  təmkinli, məntiqli  və  əsaslıdır:  ən 
q
ədim, ən saf, tarixi bir millətin övladları parçalanmış, böyük, qara 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
143
 ~ 
 
p
ərdə  ilə  bir-birlərindən  ayrı  düşmüşdür.  «Tərcüman» bu qara 
p
ərdəni dəlmək, kəsmək, aradan götürmək və  pərən-pərən 
düşmüşləri birləşdirmək  üçün  ortaq  dil  tapmaqdan  başqa çarə 
yoxdur! – q
ənaətindədir.  (Dil haqqında). 
«Dil 
ətrafında»  «Məsələlər-qəzetlər»  adlı  məqalələrində  də 
mövzunu davam etdir
ən müəllif şivə, yerli dil tərəfdarlarına, yerliçilik 
m
ərəzinə  mübtəla olanlara xitabən  bildirir  ki,  şeyx,  əmir, sülalə 
partizan
ları  əbədi  olmadığı  kimi  onlar  da  keçilməz sədd deyildir, 
dilimiz bir t
ərəfdən sadələşəcək, türkləşəcək, digər tərəfdənsə 
ədəbiləşəcək, ümumiləşəcəkdir. 
İ.Qaspiralı 
M.F.Axundovun 
əsərlərinin,  «Əkinçi»,  «Ziyayi-Qafqaziyyə» qəzetlərinin  timsalında 
h
əmin dövrün dili ilə  «Həyat»,  «İrşad»  və  «İqbal»ın  timsalında  son 
dövrün dilini müqayis
ə edir və dilin inkişafını nümunə kimi göstərir. 
Biz  İ.Qaspiralının  «Əkinçi»,  «Ziyayi-Qafqaziyyə», «Kəşkül», 
«Şərqi-Rus», «Həyat»,  «İrşad»,  «İqbal»ın  nəşri,  fəaliyyəti, cəmiyyət 
h
əyatındakı rolu barədə yeri gəldikcə bəhs etdiyini qeyd etmişdik. O, 
Rusiya müs
əlmanlarının  məktəb, mətbu orqan, xeyriyyə  cəmiyyəti, 
teatr, kitab n
əşri  ilə  bağlı  kiçik  bir  addımını  sevgi  ilə, sevinclə 
qarşılamış,  onu  ümumi  tərəqqiyə  xidmət kimi dəyərləndirmişdir.  Bu 
baxımdan  müəllifin  Bakıda  «Bəsirət»,  Daşkənddə  «Türkistan», 
Hokantda «S
ədayi Fərqanə» qəzetlərinin zühur etməsini alqışlayır və 
onların  «mətbuat  meydanına  təşriflərini  xoşbəxtlik»  adlandırır 
(Xoşbəxt ekizlər).  İ.Qaspiralının  diqqətini  ən ziyadə  cəlb edən, onu 
xoşhal edən üç qəzetin dilidir. O, şübhə etmir ki, qəzetin redaktorları 
oxucuların  gözlərini, fikirlərini açacaq və  onları  gələcəyə  hazırla-
yacaqlar. O, «B
əsirət»in ruhlu olacağına onun mühərrirlərinin arasında 
çox qeyr
ətli,  çalışqan  Məmmədəmin Rəsulzadənin  olmasının  kifayət 
ed
əcəyini bildirir. Qafqaz üçün, Türkistan üçün 3-4 qəzeti çox yox, az 
hesab ed
ən İ.Qaspiralı əhalini bu qəzetləri qorumağa dəvət edir. 

• Abid  Tahirli
 
~ 
144
 ~ 
 
«Molla N
əsrəddin»  adlı  yazısında  İ.Qaspiralı  bu  jurnalı 
«m
ətbuatımız arasında bəlli bir mövqe» tutan və «lətifsi arxasında 
acı  bir  həqiqət gizlənən» orqan kimi təqdim  edir.  Jurnalın 
felyetonlarını çibanı deşib içindəki çirki, irini axıdan təbib neştərinə 
b
ənzədir.  Bu  neştər  bir  az  incidir,  lakin  yaranın  böyüməsinin 
qarşısını  alır,  dəldiyi yerdən  ağunu,  zəhəri təmizləyir. «Molla 
N
əsrəddin»in rəsmlərini də «çox mənalı» deyə təqdir edən müəllif 
onların  hər birinin bir hekayə  qədər məlumatlı,  duyğulu, 
düşündürücü olduğunu qeyd edir, qadın azadlığından bəhs edən bir 
karikaturanı isə hətta «yazılırsa, yüz səhifəlik bir kitab olar» - deyə 
d
əyərləndirir.  Jurnalı  «çox  məqbul, çox mötəbər»  adlandıran 
İ.Qaspiralı  onu  oxumağı  hər kəsə  tövsiyə  edir. Müəllif məqaləni 
maraqlı  sonluqla  bitirir:  «Hazır  sırası  gəlmişkən,  Bakıda  üç  ildən 
b
əri nəşr  olunan  «Məktəb»  jurnalı  ilə  bağlı  oxucularımızdan 
soruşuruq:  Əzizlərim!  Siz  bu  jurnalı  heç  aldınızmı?  Uşaqlarınıza 
oxutdunuzmu? «Yox» - des
əniz niyəsini soruşarıq, çünki «Məktəb» 
jurnalı uşaqlar üçün ən faydalı bir jurnaldır. İ.Qaspiralı ədəbi-bədii, 
publisistik irsind
ə, «Tərcüman»ında Qafqaz türklərinin, Azərbayca-
nın,  onun  müxtəlif bölgələrinin həyatına,  M.F.Axundov,  H.Məli-
kov, H.M
əlikova, S.Ə.Şirvani, Cəlal, Səid və Kamal Ünsizadə qar-
daşları,  Ə.Ağaoğlu,  Ə.Hüseynzadə,  Ə.M.Topçubaşı,  M.Ə.Rəsulza-
d
ə, M.C.Məmmədquluzadə, Məhəmməd Hadi, Nəriman Nərima-
nov, Orucov qardaşları, Sultan Məcid Qənizadə, Haşım bəy Vəzi-
rov, X
əlilbəy Xasməmmədov, Hüseynqulu xan, Zeynalabdin Ta-
ğıyev, Murtuza Muxtarov, Musa Nağıyev, Şəmsi Əsədullayev kimi 
tarixi simaların fəaliyyətinə diqqəti çəkmiş, yeri gəldikcə onlardan 
b
əhs etmişdir.