Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
145
 ~ 
 
İSMAYIL QASPİRALININ 
BƏDİİ YARADICILIĞI 
 
 
 
Rusiyanın  ictimai,  mədəni, mətbu həyatına  əbədi möhür 
vurmuş böyük türk mühərriri, naşiri, publisisti İsmayıl Qaspiralının 
b
ədii irsi də  maraq  doğurur.  Onun  roman, povest və  hekayələri 
dövrün müs
əlman cəmiyyətinin, həyatının tələblərinə uyğun qələmə 
alınmışdır,  tərbiyəçilik,  maarifçilik  missiyası  daşıyırdı.  Bu 
baxımdan  İ.Qaspiralının  bədii  əsərlərini bir növ onun 
publisistikasının  ardı,  yaxud  janrını,  formasını  dəyişmiş  davamı 
hesab etm
ək olar. Təsadüfi deyil ki, xalq xadiminin publisistik 
yaradıcılığına hakim olan problemlər, mövzular eyni ilə onun bədii 
irsind
ə  də  əksini  tapmışdır.  Bununla  yanaşı,  İ.Qaspiralının 
əsərlərindəki hadisələr, səhnələr, obrazlar real həyatdan götürülsə 
d
ə,  onlar  yazıçı  təxəyyülünün,  axtarışlarının  məhsulu kimi yeni, 
r
əngarəng çalarlar, keyfiyyətlər  əxz  edir.  Qısaca  desək, 
İ.Qaspiralının bədii əsərləri Şərq xalqlarının ehtiyacı, tələbatı nəzərə 
alınmaqla, Qərb ölçüləri ilə qələmə alınmışdır. 
 
 
Fir
əngistan məktubları 
 
«Fir
əngistan məktubları»  adlı  əsərində  Molla  Abbas  adlı 
q
əhrəmanın  Avropa  ölkələrinə  səyahətlərindən bəhs edilir. Heç 
şübhəsiz ki, Molla Abbas müəllifin prototipidir və təsadüfi deyil ki, 

• Abid  Tahirli
 
~ 
146
 ~ 
 
İ.Qaspiralının  «Tərcüman»da istifadə  etdiyi təxəllüslərdən biri də 
«Molla  Abbas  Fransevi»  olmuşdur.  Bu  əsər «Tərcüman»ın  25 
yanvar 1887-ci il tarixli nömr
əsindən etibarən qəzetin  ayrı-ayrı 
nömr
ələrində hissə-hissə dərc edilmişdir. «Firəngistan məktubları» 
XIX 
əsr rus və Avropa ədəbiyyatı üçün səciyyəvi üslubda və janrda 
yazılmış  bədii-publisistik  əsərdir, səyahətnamədir. 1891-ci ildə 
kitab şəklində ərəb əlifbası ilə buraxılmış «Firəngistan məktubları» 
sonralar da n
əşr edilmişdir. 
«Fir
əngistan məktubları»  və  müəllifin ondan sonra qələmə 
aldığı «Darrürrahat müsəlmanları», «Sudan məktubları», «Qadınlar 
ölk
əsi», eləcə  də  «Molla Abbas Franseviyə  təsadüf  –  Gül baba 
ziyar
əti»  adlı  əsərlər  əslində  bir  əsərin  ayrı-ayrı  bölmələridir və 
Molla Abbasın Avropa və Afrika ölkələrinə səyahətindən bəhs edir. 
Əsərin əvvəlində Molla Abbas oxucuya onda səfər etmək arzusunun 
nec
ə yarandığını, hansı niyyətlə bu səfərə çıxdığını anladır. Məlum 
olur ki, Molla Abbas bir zamanlar Avropanı fəth etmiş türk və ərəb 
s
ərkərdələrinin  şücaətindən və  Avropadakı  türk-islam tarixi 
abid
ələrindən, müqəddəs ocaqlardan xəbərdardır.  Elə  bu istək, bu 
murad da müq
əddəs  ocaqları  ziyarət etmək həvəsi,  marağı  Molla 
Abbası yola çıxarır. Digər tərəfdən Molla Abbas bu qənaətdədir ki, 
ölk
ələri gəzmək, səyahət etmək məktəbdə dərs almağa bərabərdir… 
Başqa  tərəfdən isə  Molla Abbas Avropaya səyahətinin məqsədini 
əslən  Türkistanlı  olan  və  Parisdə  məskunlaşan  yaşlı,  müdrik  alim 
Şeyx Cəlalın dilindən belə bəyan edir: «Belə ki, inşallah yazacağım 
risal
ə  ilə  Avropanı  tanıtmağa  cüzi  də  olsa, xidmət edə  bilərəm. 
Avropada olmağımın səbəbi budur». 
Odessada – 
bir tamaşada tanış olduğu fransız Jozefin xanım 
dünyagörüşü və gözəlliyi ilə Molla Abbasda böyük təəssüf oyadır. 
Türkc
ə  mükəmməl bilən Jozefinlə  sıx  ünsiyyəti  qısa  bir  zamanda 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
147
 ~ 
 
m
əhəbbətə çevrilir və Molla Abbas fransız qızına evlənməyi təklif 
edir. Jozefin razılıq verir. Gənclər nikaha girirlər. Katolik Jozefinlə 
müs
əlman Molla Abbasın münasibətinə dini mənsubiyyətdən daha 
çox  şərqli-avropalı  düşüncə  tərzi təsir.  Edir.  Molla  Abbasın  başı 
m
əhəbbət macəralarına  bərk  qarışsa  da,  Avropada  gördükləri və 
avropalıların həyat və düşüncə tərzi ilə də oxucuları yaxından tanış 
etm
əyi  unutmur.  Bu  zaman  o,  ilk  baxışda  diqqəti çəkməyən və 
əhəmiyyətsiz kimi görünən məqamlara da nəzər yönəldir: «Firəng 
ad
ətincə,  ərlərin qadınlara  yardım  və  xidmət etməsi nəzakətdən 
imiş»,  «Nikah  günü  səyahətə  çıxmaq  kibar  adəti  imiş»,  «…bu 
t
ərəflərdə dəvə və eşşək ilə yox, dəmiryolu və maşınlarla səyahətə 
çıxırlar», «Hər qarış yerə, hər bir ağaca övlad – bala kimi baxılır», 
«Hün
ər və mərifət ilə nələr hasil etmişlər», «Alma ağacı var ki, hər 
meyv
əsi qarpız boyda. İnəklər var ki, gündə bizim inəklərdən on qat 
artıq süd verir», «Türkistanda deyirlər ki, «fransızlar şeytandır, yox, 
şeytan  deyillər, kamil və  mahir  adamlardır».  Molla  Abbas  rast 
g
əldiyi hər insanı öyrənməyə, olduğu kənd və şəhərə daha dərindən 
b
ələd  olmağa,  əhalinin dil, din mənsubiyyətini, məşğuliyyət 
sah
əsini araşdırmağa, eyni zamanda bütün bunları doğma Vətəni ilə 
müqayis
ə etməyə səy göstərir. Ölkələr, şəhərlər bir-birini əvəz edir. 
Almaniya,  Polşa,  Avstriyada  Molla  Abbasın  rastlaşdığı  insanlar, 
onların elmə, mədəniyyətə, tərəqqiyə verdiyi dəyər səyyahda dərin 
izl
ər  buraxır.  Xüsusi  ilə  macar səyyahı  Vamberi  Molla  Abbası 
heyran edir. O, h
əyatını təhlükə qarşısında qoyub dərviş qiyafəsində 
macarların  qədim məskəni Türkistana səyahətə  çıxır  və  Türkistan 
dill
əri ilə  macar  dili  arasındakı  fərq və  oxşar  cəhətləri öyrənməyə 
başlayır. 
S
əyahətdən  qayıdan  Vamberi  Türkistana  dair  dəyərləri 
əsərlər  yazıb  bir  neçə  dildə  nəşr  etdirir.  Molla  Abbas  sorağında 

• Abid  Tahirli
 
~ 
148
 ~ 
 
olduğu «Gül baba» ziyarətgahı ilə bağlı Vamberidən də qənaətbəxş 
m
əlumat  əldə  edə  bilməsə  də,  bu  görüşdən zəngin təəssüratlarla 
ayrılır.  Molla  Abbasın  Paris  günləri daha zəngin, bir-iki 
qanqaraldıcı hadisə istisna olmaqla, daha maraqlı keçir. Onun yeni 
tanışları Molla Abbasda bir Avropalı obrazı yaratmağa imkan verir: 
qanundan k
ənar onun üçün həyat yoxdur, haqq-ədalət onun 
vazkeçilm
əz prinsipidir, elmə, təhsilə yiyələnmək onun üçün həyati 
t
ələbat, zərurətdir,  doğru-dürüst,  halal  yaşamaq  onun  həyat və 
t
əfəkkür tərzidir. Bütün bunları Molla Abbas təqdir edir, alqışlayır 
v
ə bu keyfiyyətlərin həmvətənlərində də formalaşmasını arzulayır. 
Eyni zamanda Avropada ail
ə  münasibətləri,  bir  sıra  məişət 
m
əsələləri  Molla  Abbası  təmin etmir. Elə  buna görədir ki,  Molla 
Abbas gerid
ə  qalan xalqlara Avropadan öyrənməyi, onu özlərinə 
xoca hesab etm
əyi  lazım  bilsə  də,  avropalıların  xəta və 
nöqsanlarından ibrət alıb, daha səadətli yaşam biçimi qurmaq haqda 
düşünməyin də vacib olduğunu vurğulayır. 
Molla Abbasın Parisdə tanış olduğu yeni sevgilisi Marqarita 
il
ə  başına  gələn macəraları  səyyahın  fransız  cəmiyyətinə  daha 
d
ərindən nüfuz etməsinə, onu öyrənməsinə  imkan verir. Fransa 
m
əhkəmə  sisteminin  ədalətliliyi, hakim və  məmurların  öz  işlərinə 
vicdanlı,  məsuliyyətli münasibəti,  qanunların  aliliyi  və  onların 
işləkliyi Molla Abbasın diqqətini xüsusi ilə çox çəkir. 
«Fir
əngistan məktubları»  bir  şərqlinin Avropaya –  Parisə 
sad
əcə səyahəti deyildir. Doğrudur, oxucu səyyahla birlikdə Avropa 
ölk
ələri, onun təbiəti,  şəhər, kəndləri,  əhalisi, məşğuliyyəti, 
abid
ələri ilə  tanış  olur.  Amma  Molla  Abbası  düşündürən, 
qayğılandıran  digər  çoxsaylı  problemlər, suallar da var. Onu öz 
V
ətənindəki gerilik, ətalət, cəhalət, nadanlıq, həmvətənlərinin elmə, 
t
əhsilə, tərəqqiyə biganəliyi məyus edir.  

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
149
 ~ 
 
«Mill
ətə xidmət etmək istəyirsən, əlindən gələn işlə başla» - 
q
ənaətində olan Molla Abbasa görə hər bir Avropalının düşüncəsinə 
bu  şüar  hakim  olduğu  üçün  bu  ölkələrdə  tərəqqi və  firavanlıq 
mövcuddur. Molla Abbas elmi, maarifi, m
əktəbi  dünyanı  nura 
boyayan gün
əşə  bənzədir, bütün geriliyin səbəbinin  nadanlıqda, 
cahillikd
ə  görür. Onun fikrincə,  alim  nadanın,  bilən bilməyənin 
buyruqçusudur. Haqqa, 
ədalətə  yüksək dəyər verən Molla Abbas 
yazır ki, malın çoxluğu insanı xoşbəxt edə bilməz, səadətin çeşməsi 
ədalətdir. Elm, təhsil, tərbiyə  ədalətin  intişarına  xidmət etmədikcə 
insan oğlu səadətdən uzaq qalacaqdır. Avropanı səyahət edən Molla 
Abbasın  hekayəti, macəraları  oxucuda  böyük  maraq  oyadır,  onu 
əyləndirir, eyni zamanda düşündürür, qayğılandırır. Molla Abbasın 
Fransa s
əyahəti bir-birini  əvəz edən müxtəlif hadisələrlə, 
unudulmaz obrazlarla z
əngindir.  Daha  çox  yadda  qalanı, 
ibr
ətamizisə  Molla  Abbasın  qənaətləridir:  oxumalıyıq,  təlim 
keçm
əliyik, öyrənməliyik.  Rahat  yaşamaq,  məsud olmaq, tərəqqi 
etm
ək istəyirsənsə, maariflənməlisən! 
 
Darrürrahat müs
əlmanları 
 
Əvvəldə də söylədiyimiz kimi, bu əsər «Firəngistan məktub-
ları»nın  davamıdır  və  hissə-hissə  «Tərcüman»da dərc edildikdən 
sonra 1906-
cı  ildə  Baxçasarayda  kitab  şəklində  nəşr  olunmuşdur. 
Mü
əllif  burada  Molla  Abbasın  İspaniyaya  səyahətindən,  oradakı 
insanların,  o  cümlədən müsəlman toplumunun həyat,  düşüncə 
t
ərzindən bəhs  edir.  Fransadan  İspaniyaya  qədəm qoyandan bu 
ölk
ənin abadlığı, təbiətinin gözəlliyi səyyahın diqqətini çəkir: «Hər 
t
ərəfdə iş və qeyrət, hünər və mərifət gördüm, xarabalığa, sahibsiz 
bir mahala, yer
ə rast gəlmədim». Molla Abbasın fikrincə, ispanlarda 

• Abid  Tahirli
 
~ 
150
 ~ 
 
da nizam-intizam, 
əməksevərlik,  ədalət hissi güclüdür, lakin onlar 
«fransızlardan  ziyadə  dindar olub, ibadətxanalara ziyadə  hörmət 
ed
ərlər». Müəllif İspaniyanın tarixindən, ərəb xilafətinin bu ölkənin 
işğalından  və  islamdan  sonra  İspaniyanın  çiçəklənməsindən bəhs 
edir,  zamanında  hərbin, elmin, maarifin, mədəniyyətin, ticarətin 
inkişafına  görə  bütün dövlətlərdən  üstün  olduğunu  vurğulayır. 
C
əhalət və ətalət bataqlığında can verən Türkistandan tərəqqi edən 
Avropaya g
ələn, burada təhsilin, elmin, mədəniyyətin sürətli 
inkişafını  gözləri ilə  görən Molla Abbas «Firəngistan məktub-
ları»ndan  tanıdığımız  Şeyx  Cəlalla və  ərəb  qızları  ilə  birlikdə  çox 
ç
ətinliklə  də  olsa,  tunelləri,  gizli  yolları  dəf edə-edə  Darrürrahat 
şəhərinə – müsəlman toplumunun məskunlaşdığı ölkəyə təşrif gətir. 
Burada gördükl
əri  türkistanlıların  xəyallarına  belə  gətirə 
bilm
əyəcəkləri, fransızların isə yalnız arzulaya biləcəyi bir cəmiyyət 
mövcuddur. Haqq-
ədalət tam bərqərar olmuşdur, qanunlardan kənar 
əməl  insanların  düşüncəsinə  yaddır,  oğurluq  yox,  yalan  danışmaq 
yox, qul, dil
ənçi yox, məktəblərdə  islam dini ilə  yanaşı  dünyəvi 
elml
ər tədris edilir, hər  yer  abaddır,  hər yerdə  təmizlik, səliqə-
sahman hakimdir, küç
ələr Avropadakı kimi fənərlərlə yox, elektrik 
işığı  ilə  nura  boyanır,  telefon,  poçt  xidməti qüsursuz xidmət 
göst
ərir,  pulsuzdur.  Molla  Abbası  islam  mədəniyyətinin bu ali 
d
ərəcəsi məftun  etmişdir.  Molla  Abbas  bu  islam  ölkəsinin 
m
ədəniyyətinin,  məişətinin «Avropadan çox irəli  olduğunu, 
türkistanlıların  çox  geridə  qaldığını  anlayır.  Yaraşıqlı  baxçalar, 
b
ərəkətli  bağlar,  dəmiryol xətləri, məktəblər  göz  oxşayır. 
Darrürrahat sakinl
əri biləndə  ki, Türkistan mədrəsələrində  yalnız 
dini elml
ər öyrədilir, onlar buna çox təəccüblənirlər, «nə  ayıb,  nə 
qorxunc q
əflətdir  bu,  gözü  bağlı  adam  hərəkət edərmi,  torpağı 
bilm
əyən onu əkərmi, suyu bilməyən suyu içərmi,  dünyanı 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
151
 ~ 
 
bilm
əyən  yaşaya  bilərmi?! Vah, nə  yazıq,  vah  nə  qəflət! Allah 
dadınıza  çatsın»  -  deyə  heyrətlənirlər, Molla Abbasa ünvanlanan 
suallar bir-birini 
əvəz edir: -  «Sizin diyarlarda təbib, kimyagər, 
memar v
ə  mühəndis  lazım  olmurmu?  Sizin  xanlar,  ölkəni idarə 
ed
ənlər dövlət üçün məmurların,  maliyyə  işçilərinin,  memarların 
olmasına hacət görmürlərmi? Sənin sözünə görə mədrəsələrdə dini 
elml
ərdən  başqa  bir  fənn təhsil edilmir, tibbi, həndəsə, kimya, 
f
əlsəfə və bu kimi qeyri elmlərdən dərs keçilmir, belə çıxır ki, din 
adamlarından başqa millətin və məmləkətin məsul şəxsləri yetişmir, 
bel
əmi?» 
Darrürrahatda  kişili  qadınlı  hər kəs  oxumağı,  yazmağı 
bacarır, qəzetlər, kitablar buraxılır, kitabxanalar zəngin ədəbiyyatla 
doludur. Burada m
əktublar zərfə  qoyulmur,  gizlədiləsi bir fikir, 
əməl yoxdur, əxlaqa və  qanuna zidd hərəkət barədə  heç kim 
fikirl
əşmir. Xəyanət edənlər, xalqı aldadanlar üçün nə qamçı var, nə 
h
əbsxanalar.  Adamın  günahı  məlum olan kimi bütün ölkə  ona 
əcnəbi və  yad  adam  kimi  baxır,  heç  kim  ona  salam  vermir,  hamı 
ondan v
əbadan qorxan kimi kənar durur. Həbsxanadan ziyadə tənha 
v
ə  yalnız  qalır.  Arzusu  ilə  ölkənin bir küncünə  çəkilir, ibadətlə, 
xidm
ətlə  və  dərs oxumaqla məşğul  olur,  əxlaqını  düzəltməyə  səy 
göst
ərir, ona nail olduqdan sonra topluma qayıdır. 
Molla Abbas Darrürrahatda gördükl
ərinə  heyrandır: 
«…bunca ölk
ələr seyir və səyahət etdim, Darrürrahat kimi lətafətli 
mahal görm
ədim,  bunca  insanlar  gördüm,  bu  mahalın  islami  kimi 
mahir, m
ədəni  olanları  görmədim».  Molla  Abbas  darrürrahatlı 
müs
əlmanları  «ən mədəni və  mərifətli,  ən rahat və  məsud xalq» 
adlandırır  və  göstərir  ki,  onları  uca  peyğəmbərimizin tövsiyəsi ilə 
elm harada olursa olsun, onun arxasınca gedirlər. Molla Abbas bu 
diyarda 
ən böyük sərmayənin  xeyirxahlıq,  yaxşılıq  və  ən böyük 

• Abid  Tahirli
 
~ 
152
 ~ 
 
elmin, hün
ərin  insaf  olduğunu  söyləyir. Darrürrahat müsəlmanları 
sözd
ə, dildə yox, həqiqətən də hüquqlarına və özlərinə sahibdirlər. 
Burada  qadın-kişi  bərabərliyi var və  onların  münasibəti akt və 
şərtlərə  bağlıdır.  Qadını  mal  kimi  alıb  satmazlar,  yaxud  hüquqsuz 
əsir kimi  ərə  verməzlər. Ailə  cəbr, zor və  insafsızlıqdan  uzaqdır, 
m
əhəbbət, ünsiyyət və qanun üzərində bina olunmuşdur. Nikahdan 
əvvəl qadın və ər yaşları, keçici, irsi, fiziki xəstə olmadıqları barədə 
arayış  təqdim etməlidirlər.  Qoca  kişiyə  cavan  qızın  ərə  verilməsi 
qadağandır. 
Mü
əllif  Əndəlüsün tərəqqisindən sonra onun süquta 
uğraması  səbəblərindən də  söz  açır:  Düşüncələr, adət-ənənələr, 
m
ənəvi  duyğular  yavaş-yavaş  dəyişməyə  başladı,  azğınlıq, 
t
ənbəllik, qayğısızlıq, kin-küdurət, təfriqə ilan ağusu kimi dövlət və 
mill
ətin bədənini zəhərlədi, onu çürütməyə  başladı.  Xəstə  ağacda 
sağ meyvə olmaz. Paragöz, həris valilər, ağlı nöqsanlı və qeyrətsiz 
hökmdarlar zühur etdi, fitn
əbazlar alimlərə, dadlı yalan söyləyənlər 
sadiq b
əndələrə, nəfsinə  düşkünlər və  şəxsi mənfəət xəstələri 
toplumun  yararlılarına,  riyabazlıq,  göstəriş  namazları  faydalı 
əməllərə, millətpərvərliyə  qalib gəldi. Müsəlmanlar  arasında  baş 
ver
ən bu anlaşılmazlıq və nifaqdan yararlanan düşmənlər Əndülüs 
islam dövl
ətini süquta məhkum etdilər. Müəllif İspaniya hökmdarı 
Ferdinadla 
ərəb xilafəti arasında Əndəlüs uğrunda gedən döyüşləri 
t
əfərrüatı ilə işıqlandırır. 
Darrürrahat is
ə  keçilməz, məğlubedilməz  şəhər-qala kimi 
qalır-yaşayır. 
Molla  Abbasın  niyyətləri,  arzuları  çoxdur.  Həcc ziyarətinə 
getm
əyi,  doğma  Vətəni  Türkistana  qayıdıb  Avropada,  xüsusi  ilə 
Darrürrahatda gördükl
ərini 
reallaşdırmağı, 
həmvətənlərini 
c
əhalətdən  qurtulmaqda  yardımçı  olmağı,  elmə, təhsilə, tərəqqiyə 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
153
 ~ 
 
xidm
ət etməyi planlaşdırır. Odur ki, Darrürrahatdan geri qayıtmaq 
ist
əyir. Lakin bura gəlmək nə  qədər çətindirsə,  buradan  çıxmaq 
ondan min qat artıq müşküldür və Molla Abbas bunun üçün yollar 
axtarır,  köhnə  tanışları  Fəridə  Banu,  Şeyx  Cəlalla məsləhətləşir, 
m
əhkəməyə,  şəhər rəhbərliyinə  müraciət edir. Bütün bu hiss-
h
əyəcanlar  Molla  Abbası  dərin  yuxudan  ayıldır  və  özünü 
x
əstəxanada, çarpayıda uzanmış vəziyyətdə, başının üstündə fransız 
h
əkim  qadını  görür.  Xanım  ona  artıq  40  gün  xəstə  olduğunu 
ç
ətinliklə də olsa anladır. Molla Abbas gördüklərinin röya olduğuna 
inanmaq ist
əmir. Təkidlə  Darrürrahatın  mövcudluğunu  bildirir, 
ətrafındakıları  buna  inandırmağa  çalışır,  hətta ora aparan yolu 
tanıdığını da deyir. Lakin Darrürrahata aparan nə tunel, nə lağım, nə 
n
ərdivan, nə də gizli yol vardı. 
Molla Abbasın söylədikləri yuxuda ikən xəyalına gətirdikləri 
id
i.  Əlbəttə, böyük qələm, kəlam  sahibi  İ.Qaspiralı  Darrürrahat 
ölk
əsi timsalında müsəlman cəmiyyəti üçün arzuladıqlarını qələmə 
almışdır.  O,  öz  dil  və  dindaşlarının  məhz belə  cəmiyyətə  layiq 
olduqlarını, təəssüf ki, cəhalət içərisində çapaladıqlarını göz yaşları, 
k
ədər və  hüznlə  qələmə  almışdır.  Ustadın  üslubu  orijinal  olduğu 
q
ədər də  maraqlıdır,  təsirlidir,  düşündürücüdür.  Əlbəttə, bizim 
klassik 
ədəbiyyatda  ədalətli cəmiyyət  ideyası  hələ  N.Gəncəvi 
irsind
ən məlumdur. Lakin İ.Qaspiralıda bu model daha kamil, daha 
real t
əsir bağışlayır, eyni zamanda İ.Qaspiralı bu cəmiyyəti qurmaq, 
onun b
ərqərar olmasına nail olmaq yollarını da göstərməyə təşəbbüs 
edir. Bu yol m
əktəbdən, təhsildən, elmdən keçir. 
 
 
 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
154
 ~ 
 
 
Sudan m
əktubları 
 
«Darrürrahat müs
əlmanları»nda  Molla  Abbas  Həcc 
ziyar
ətinə  getmək niyyətində  olduğunu  bildirir  və  əsərin sonunda 
göst
ərir  ki,  keçmiş  sevgilisi  Marqaritanın  fikirləri  onun  planlarını 
d
əyişir.  Məlum  olur  ki,  Sudanlılar  ingilis  işğalına  qarşı  üsyana 
başlayıblar  və  bu hərəkata  Şeyx  Mehdi  Məhəmməd  Əhməd 
r
əhbərlik  edir.  Fransa  Afrikada  fransızların  mənafelərinə  toxunan 
ingilisl
ərə  qarşı  mübarizədə  Şeyx  Əhmədə  yardım  edir.  Marqarita 
Molla  Abbası  da  sudanlılara  kömək etməyə  ruhlandırır,  beləliklə, 
Molla Abbas Parisd
ən  Sudana  yola  düşür.  «Sudan  məktubları»nın 
əvvəlində  də  Molla Abbas Marqarita ilə  görüşündən  ətraflı  bəhs 
edir. Afrikada ingilis v
ə  fransızların,  eləcə  də  Osmanlının  siyasəti 
il
ə  bağlı  fikirlərini  bölüşür.  Daha  sonra  Molla  Abbas  üç  fransızla 
birlikd
ə Sudan səfərinə hazırlıqdan söz açır. Nəhayət, Molla Abbas 
«Dağıstanlı şeyx», fransızlar da ona qoşulan müridlər kimi Afrikaya 
yola düşürlər. 
Molla  Abbas  ilk  dayanacaqları  olan  Əlcəzair, onun tarixi, 
xüsusi il
ə  Fransa  işğalına  qarşı  mübarizəsi  haqqında  məlumatlar 
verir, bazarda, m
əclislərdəki  görüşləri  haqqında  yazır.  Görüşlərin 
birind
ə məlum olur ki, Sudana bir neçə yol aparır və bunlardan ən 
t
əhlükəsizi «Divanələr ölkəsi»ndən  sonra  başlanan  «Qadınlar 
dövl
əti»ndən keçəndir. Məclisdəkilərdən biri – zənci Abdulla Dari 
b
ələdçilik xidmətini təklif edir. Molla Abbasgil razı olur. 
Burada qeyd etm
ək yerinə düşür ki, İ.Qaspiralı bununla da 
«Sudan m
əktubları»na  nöqtə  qoyur.  Əslində,  Sudana  çatmamış 
«Sudan m
əktubları» bitir. Bir çox müəlliflərin fikrincə, İ.Qaspiralı 
bu 
əsəri  Şeyx  Əhmədin (1843-1895)  ingilis  işğalından  qurtulmaq 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
155
 ~ 
 
üçün  başladığı  üsyandan  ruhlanaraq  yazmağa  başlamış,  sonradan 
Şeyx  Əhmədin türk əleyhdarı  olduğunu,  türkləri «kafir» 
adlandırdığı  üçün  əsəri  yarımçıq  qoymuşdur.  «Sudan  məktubları» 
«T
ərcüman»da 1889-cu il (35-46-cı nömrələrində) 2-ci dəfə 1896-cı 
nömr
ələrində (1-3) dərc edilmişdir. 
 
Qadınlar ölkəsi 
 
Bu 
əsər «Tərcüman»ın  1890-cı  il  10  avqust  tarixli  28-ci 
nömr
əsindən 1891-ci il 2 iyul 22 nömrəsinədək hissə-hissə  dərc 
edilmişdir.  İ.Qaspiralının  qəhrəmanı  Molla  Abbas  Fransadan 
Sudana getm
ək niyyəti ilə  3 nəfər  fransızla  birlikdə  səfərə  çıxır, 
Əlcəzairdən Sudana aparan yolda – Böyük Səhrada qum fırtınasında 
azır  və  onları  atlı-silahlı  100  qadın  əsgər  əsir götürür. Sonradan 
m
əlum  olur  ki,  Sudan  yolçuluğunda  Molla  Abbasa  və  onun 
«müridl
ərinə» topçu Marten, həkim Jan və  mühəndis Mark 
Əlcəzairdən bələdçilik edən Abdulla Dari əvvəlcədən  «Qadınlar 
ölk
əsi»nin  kraliçası  Malikə  ilə  sövdələşmiş  və  ondan  əsirlərin hər 
birini  1  funt  toz  qızıla  satmışdır.  «Qadınlar  ölkəsi»  haqqında 
«Sudan m
əktubları»nda səthi olsa da, məlumat verilir və bu ölkənin 
çox t
əhlükəli yer olduğu bildirilir. 
«Qadınlar  ölkəsi»nin özünəməxsus  yaşayış  və  həyat tərzi, 
qayda-
qanunları  var.  Ölkəni kraliça idarə  edir, bütün hakimlər, 
əsgərlər, məmurlar,  işçilər,  çobanlar  da  yalnız  qadındırlar.  Kişilər 
evd
ə  oturar,  uşağa  baxar,  yemək  bişirər, çadraya bürünər, 
qadınlardan gizlənər, qadın-qızları gizli-gizli seyr edərlər. 
«Qadınlar ölkəsi»ndə biləndə ki, əsirlərin Vətənində adətlər 
başqadır, təəccüb, heyrət və nifrətlə deyirlər: «Sizin ölkəniz batacaq 
ölk
ədir. Bu nə deməkdir? Kişidən əsgər olarmı? Kişi baş kəsərmi? 

• Abid  Tahirli
 
~ 
156
 ~ 
 
Kişi  uşağa  baxmaqdan,  yemək  bişirməkdən  başqa  nə  işə  yarayar? 
Saçları kimi ağılları da gödək olan kişilərdən hakim və əmir olarmı? 
Danışmasınlar,  bizim  xalqın  da  düşüncəsini korlayarlar!» Onlara 
gör
ə,  qadınlar  kişidən qüvvətli, qüdrətli, dözümlü və  ağıllıdır. 
Saçlarının uzunluğu kamallarına, güclərinin çoxluğuna dəlalət edir. 
Uşağı ona görə qadın doğar, ona süd verər ki, o güclüdür. Nazik və 
nazlı kişilər bu gücə sahib deyillər. Qadınlar onları bəyənsin deyə, 
üzl
ərinə tük, bığ çıxar. Qadının gücü əlində ayağında olar. 
Molla Abbas v
ə  «müridləri» həyəcan və  qorxu ilə  kraliça 
Malik
ənin onlarla necə rəftar edəcəklərini, necə cəzalandıracaqlarını 
gözl
əyirlər.  Minbaşı  qadının  dediklərindən belə  məlum olur ki, 
kraliça onlarla 
əylənəcək,  gününü  xoş  keçirəcəkdir.  Doğrudan  da 
kraliça 
əsirləri yaxşı qəbul edir, onları dinləyir, sonra isə dincəlməyi 
m
əsləhət  görür.  Axşama  doğru  əsirlərdən birinə  –  Martenə  xəbər 
çatdırılır  ki,  kraliça  əvvəlcə  onunla görüşmək istəyir. Molla 
Abbasgil çox götür-
qoy  edir,  düşünür-daşınır,  nəhayət,  qaçmağı 
q
ərara  alırlar.  Əsirlər, nəhayət, istəklərinə  nail olur və  min-bir 
əziyyətlə «Qadınlar ölkəsi»ndən qaçmağa, xilasa nail olurlar. 
«Qadınlar  ölkəsi»ndə  rastlaşdıqları  dəhşətli mənzərələr, 
qayda-qanunlar 
əsirləri o qədər qorxudur ki, onlar daha Sudana 
getm
əyi – ingilislərə qarşı üsyana qalxmış Şeyx Əhmədin dəstəsinə 
yardım  etməyi unudurlar. Digər tərəfdənsə  əsirlər  yolda  Şeyx 
Əhmədin vəfatı xəbərini, Sudanda isə aclıq, yoxsulluq və qarışıqlıq 
olduğunu  eşidib  hər kəs öz Vətəninə  –  fransızlar  Parisə, Molla 
Abbas İstanbula, oradan Daşkəndə qayıtmağı qərara alır.