Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
95
 ~ 
 
 
İ.QASPİRALININ PUBLİSİSTİKASI 
 
XIX 
əsrin ikinci yarısında çar Rusiyasında baş verən mühüm 
ictimai-siyasi d
əyişikliklər, təhkimçiliyin ləğvi,  dekabristlərin 
üsy
anı,  xalqçılıq  hərəkatı,  ardı-arası  kəsilməyən müharibələr, eyni 
zamanda s
ənayenin sürətli  inkişafı,  kapitalizm  münasibətlərinin 
b
ərqərar  olması  kimi  amillər həmin  dövr  rus  publisistikasının 
formalaşmasına,  onun  cəmiyyət tərəfindən  real  güc,  döyüşkən 
qüvv
ə  kimi qəbul  olunmasına  təsir  edirdi.  Maraqlı,  həm də 
utancvericidir ki, XIX 
əsr möhtəşəm rus publisistikası demək olar 
ki, bütün aspektl
ərdən təhlil edilmiş, dəyərləndirilmiş, lakin həmin 
imperiyanın  tərkibində  çiçəklənən, həm mövzu –  problem, həm 
s
ənətkarlıq baxımından rus publisistikasından heç də geri qalmayan, 
b
əzi xüsusiyyətlərinə görə isə hətta onu kölgədə qoyan (məs. nəşr 
imkanlarının  məhdudluğu,  mərkəzin ögey, yad münasibəti, rus 
m
əmurlarının  şovinist  mövqeyi  və  s. kimi problemlərin 
mövcudluğu)  İ.Qaspiralının  yaradıcılığının  timsalında  müsəlman-
türk  publisistikası  nə  araşdırılmış,  nə  qiymətləndirilmişdir,  əksinə, 
h
ər cür diqqətdən kənar saxlanılmışdır. 
Halbuki,  İ.Qaspiralı  publisistikası  bütöv  bir  dövrün,  böyük 
bir toplumun yükünü çiyinl
ərində çəkirdi. Qürdətli qələm ustasının 
publisistikası  sənətkarlıq  nöqteyi-nəzərindən diqqət çəkdiyi kimi, 
mövzu baxımından da sərhəd tanımır: 
-  t
əhsil, elm, mədəniyyət, maarifçilik, xeyriyyəçilik 
probleml
əri; 
- rus-türk-müs
əlman xalqları arasındakı əlaqələr; 
- Rusiya-
Şərq, Rusiya-Qərb ölkələri arasındakı münasibətlər; 

• Abid  Tahirli
 
~ 
96
 ~ 
 
- 
qadın azadlığı; 
- islam dini v
ə Avropa sivilizasiyası problemləri; 
- 
Rusiyanın islam siyasəti; 
- 
ədəbi-tənqidi problemlər, sənət və sənətkarlıq məsələləri; 
- m
ətbuat, onun problemləri və vəzifələri; 
-  müs
əlman xalqlarının ümumi problemləri və onların həlli 
yolları; 
- ortaq türk dili problemi; 
- xarici ölk
ələrin əhalisinin – Qərb və Şərq xalqlarının həyat, 
t
əfəkkür tərzləri. 
Bu  v
ə digər problemlər İ.Qaspiralının publisistikasının əsas 
mövzusu 
olmuşdur. Göründüyü kimi, böyük publisistin toxunduğu 
bir  çox  m
əsələlər  bu  gün  də  aktuallığını  itirməmişdir. Səyahət 
oçerkl
əri İ.Qaspiralı publisistikasında mühüm yer tutur. 
 
S
əyahət oçerkləri 
 
Böyük maarifçi-
publisist,  naşir-redaktor  İ.Qaspiralının 
irsind
ə  xüsusi  yer tutan səyahət oçerkləri bir tərəfdən bu qüdrətli 
q
ələm sahibinin məramı,  idealları  barədə  fikirlərin  formalaşması 
üçün maraqlı material, digər tərəfdən səyyahın səfər etdiyi bölgələr, 
ölk
ələr,  onların  sakinləri və  xalqların  həyat, təfəkkür tərzləri 
haq
qında  zəngin,  etibarlı  mənbədir. Üçüncü tərəfdənsə, səyahət 
oçerkl
əri mahir publisistin yaradıcılığında dil, üslub və sənətkarlıq 
probleml
ərinin dəyərləndirilməsi baxımından diqqətçəkəndir. 
S
əyahət oçerklərinin  coğrafiyası  genişdir:  Türkiyə,  Ərəb 
ölk
ələri,  Hindistan,  Polşa,  Qafqaz,  Orta  Asiya  ölkələri 
İ.Qaspiralının səfər etdiyi məkanların tam siyahısı deyil.  Avropaya 
v
ə  Afrikaya  (Almaniya,  Avstriya,  Macarıstan,  Fransa,  İspaniya, 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
97
 ~ 
 
Sudan,  Əlcəzair, Tunis) səfərlərinin nəticəsi kimi «Firəngistan 
m
əktubları»,  «Darrürrahat müsəlmanları»,  «Sudan  məktubları», 
«Qadınlar  ölkəsi» və  s. kimi bədii  əsərləri  –  roman və  hekayələri 
q
ələmə alan İ.Qaspiralı Şərq ölkələrinə səyahətindən sonra «Bir-iki 
gün  İstanbulda»,  «Qafqazda  üç-beş  gün»,  «Zaqafqaziya  boyu», 
«Baxçasaraydan 
Daşkəndə  səyahət»,  «İslam  ölkələrinin məişəti», 
«Buxarada n
ə  gördüm», «Misirdən məktub», «Maarif yolunda», 
«Hind yolundan», «Hindd
ən dönərkən» və  s. bədii-publisistik 
əsərləri – səyahət oçerklərini yazmışdır. 
Heç şübhəsiz ki, İ.Qaspiralının səyahət oçerklərində hər bir 
ölk
ə, bölgənin tarix, mədəniyyət abidələri,  xalqların  məişəti, 
m
əşğuliyyəti,  ayrı-ayrı  insan  obrazları,  xarakterlər, təbiət 
lövh
ələri… ilə bağlı maraqlı, yaddaqalan məqamlar çox, lap çoxdur. 
Lakin ölk
ədən, şəhərdən asılı olmayaraq, bütün oçerkləri birləşdirən 
v
ə İ.Qaspiralının səyahətlərinin  əsas məqsədini əks etdirən başlıca 
x
ətt islam, o cümlədən və xüsusi ilə türk xalqlarının mədəniyyətləri, 
maarifi, elmi, t
əhsili ilə  tanışlıq,  Şərq  xalqlarını  bürümüş  qatı 
c
əhalət  dumanından  xilas  yollarını,  nadanlıq  mərəzinin çarəsini 
axtarmaqdır. 
Qeyd etmişdik ki, İ.Qaspiralı yaradıcılığında Azərbaycan və 
Az
ərbaycan türkləri  mövzusu  aparıcı  yerlərdən birini tutur. Bu, 
mü
əllifin səyahət oçerklərində də öz əksini tapmışdır. Maraqlıdır ki, 
dig
ər ölkələrə  səfərlərindən bəhs edərkən də,  yeri  düşdükcə 
İ.Qaspiralı Qafqazı, Azərbaycan türklərini xatırlayır, xatırladır. 
Türkl
ərin  kitab  mağazalarına,  nəşriyyat  işlərinə  biganə 
münasib
ətini  düşünə-düşünə, pərişan  halda  İstanbul  küçələrində 
müşahidə etdiyi acı mənzərədən bəhs edərkən İ.Qaspiralı yazır: «Bu 
s
əhnələr Qafqaza səyahətimi  xatırlatdı,  o  zaman  bir  məclisdə 
içimd
ən qopan sualları təkrar qışqırmaq istəyirdim: ey türklər, nədir 

• Abid  Tahirli
 
~ 
98
 ~ 
 
bizd
ə  bu hallar? Tiflisdə  «Elmi-hal» nəşr  edirik  Qaraqaşyan 
m
ətbəəsində, 
Bakıda 
«Koroğlu» 
buraxırıq 
«Adamyan» 
m
ətbəəsində,  Qarabağda  şeir,  ya  mərsiyə  çap  edirik  Vanlıyan 
m
ətbəəsində… Belə  ki,  Qaraqaşyan,  Vanlıyan  cənabları  bizim 
gör
əcəyimiz  işi  həyata keçirməsəydilər,  o  bizim  «Koroğlu»  dünya 
üzünü görm
əyəcəkdimi? Eləmi? Bizlər  haradayıq,  hara  baxırıq  – 
dem
əyə haqqım yoxdumu?» (İslam ölkəsinin məişəti, «Tərcüman» 
№ 29, 6 avqust 1895). 
«Baxçasaraydan Daşkəndə səyahət» oçerkində də İ.Qaspiralı 
qürur hissi il
ə  «hüquq elmində  və  siyasətdə  mahir  Əhməd bəy 
Ağaoğlu», doktor Məhəmməd, mühəndis Səlim, hərbi məktəb zabiti 
Əli, təhsil və tərbiyə işləri üzrə tanınmış mütəxəssis Həsən bəylə bir 
mahalda, bir m
əclisdə  görüşməyi, söhbət etməyi özü üçün böyük 
l
əzzət olduğunu yazır. Zaqafqaziya müftisi Hüseyn əfəndi Qayıbov, 
şeyxülislam Mirzə Həsən Tahirovun Tiflisdəki müsəlman həyatına 
bir  parlaqlıq,  rövnəqlik verdiyini qeyd edir və  göstərir    ki,  bakılı 
qardaşlarımız  bir  çox  sahələrdə  Rusiyanın  digər müsəlmanlarına 
nisb
ətən irəli  getmişlər, bu mənada  H.Tağıyev  (H.Tağıyevin 
mesenat f
əaliyyətindən ayrıca, geniş bəhs edir – T.A.), M.Nağıyev 
v
ə Ş.Əsədullayev xüsusi örnəkdirlər. Bakının xeyli tərəqqi etdiyini, 
m
əktəblərin,  şagirdlərin  sayının  artdığını  məhəbbətlə  qeyd edir. 
Oçerkd
ə müəllif onunla birgə səyahət etmək üçün Orta Asiyaya – 
S
əmərqəndə  gələn  «Bakılı  dostlarından  müəllim Məcid  əfəndi 
Q
ənizadənin» adını böyük ehtiramla çəkir. 
«Buxarada n
ə gördüm» (27 iyun 1908, № 47, 8 iyul 1908, 
№ 50, 1 avqust 1908, № 57, 5 avqust 1908, № 58, 12 avqust 1908, 
№ 60, 22 avqust 1908, № 63, 26 avqust 1908, № 64, 22 sentyabr 
1908, 
№ 68, 5 dekabr 1908, № 78) adlı oçerkində də Azərbaycan 
türkl
ərinin həyatına xeyli yer ayrılmışdır, müəllif Bakıdan keçərkən 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
99
 ~ 
 
Əli Mərdan bəy Topçubaşovu xatırlayır, bir şamaxılı ilə həmsöhbət 
olur,  Buxaradakı  pambıq  emalı  fabrikinin  Bakıda  H.Z.Tağıyevin 
mü
əssisəsi qədər böyük olduğunu qeyd edir. 
«S
ərgidə  mən nə  gördüm» səyahət oçerkində  Nijni-
Novqoroda s
əfərindən, orada təşkil  olunan  Ümumrusiya 
s
ərgisindən,  onun  eksponatlarından  bəhs edərkən  «Qarabağdan, 
Şəkidən, Şirvandan» da bir xeyli əşyanın nümayiş etdirildiyini yazır 
«Misird
ən məktub»da da (23 oktyabr 1907, № 69, 2 noyabr 1907, 
№ 70, 6 noyabr 1907, № 71, 13 noyabr 1907,       № 73, 20 noyabr  
1907, № 75, 23 noyabr 1907, № 76, 4 dekabr 1907, № 79, 8 yanvar 
1908,  №  1,  28  mart  1908,  №  24,  18  aprel  1908,  №  29). 
İ.Qaspiralının yadından Azərbaycan türkləri çıxmır. O, Qahirədə bir 
görüşü zamanı söylədiyi xütbədə Rusiya müsəlmanlarının fəaliyyəti 
il
ə  bağlı  danışanda  H.Z.Tağıyevin  xidmətlərini  ayrıca  vurğulayır. 
Bundan t
əsirlənən məclis  iştirakçılarının  H.Z.Tağıyevin  ünvanına 
h
ər tərəfdən yüksələn  «sağ  olsun,  yaşasın»,  «yaşasın,  yaşasın» 
s
ədaları, duaları «salonu titrətdi». 
Qafqaza Az
ərbaycanla  bağlı  səyahətlərinə  dair  İ.Qaspiralı 
ayrıca məqalələr də həsr etmişdir. «Ədəbi məclis» (10 avqust 1886, 
№ 37), «Qafqazda üç-beş gün» (26 oktyabr 1886, № 44), «Yolda 
rastlaşma» (20 yanvar 1895, № 3), «Zaqafqaziya boyu» (23 dekabr 
1901, № 47) kimi oçerklər bu qəbildədir. 
Qeyd etdiyimiz kimi, bütün s
əfərlərində  və  bunun nəticəsi 
kimi bütün s
əyahət oçerklərində  mədəniyyət, maarif, təhsil və 
t
ərəqqi problemləri ilə  maraqlanan,  onları  ön  plana  çəkən 
İ.Qaspiralının  Qafqaza  səyahətləri üçün də  bu cəhət xarakterikdir. 
Yerli ictimaiyy
ət,  ziyalılar,  mətbuat da öz növbəsində  İ.Qaspiralı 
şəxsiyyətinə,  ideallarına  böyük  maraq,  diqqət göstərir, onunla 
görüşə  can  atırdılar.  Rus  dilində  Tiflisdə  çıxan  məşhur  «Kafkaz» 

• Abid  Tahirli
 
~ 
100
 ~ 
 
adlı qəzet Tiflisdəki ədəbi məclisdə İ.Qaspiralı ilə yerli ziyalıların 
görüşünə  böyük məqalə  həsr  etmişdir.  Bu  barədə  «Tərcüman»da 
d
ərc edilmiş «Ədəbi məclis» adlı yazıda (10 avqust 1886-cı il, № 
37)  İsmayıl  bəyin və  qəzetinin fəaliyyəti təqdir olunur, yüksək 
qiym
ətləndirilir. 
«Zaqafqaziya  boyu»  adlı  yazıda  (23  dekabr  1901,  №  47) 
İ.Qaspiralı  Batum,  Ahıska,  Axalkələk,  Tiflis,  Şəki və  Şamaxı 
bölg
ələrinə  səfərindən bəhs  edir.  Şəki  əhalisini  «çalışqan,  maarifə 
h
əvəsli», «ticarətə, təhsilə rəğbətli» xarakterizə edən müəllif xüsusi 
il
ə mahalın məktəb sahəsindəki nailiyyətləri alqışlayır. Məktəblərin, 
şagirdlərin  sayının  xeyli  artdığını  qeyd  edən  İ.Qaspiralı  ümid  edir 
ki, Şəkidə tezliklə qız məktəbi də açılacaq. 
Şamaxıdakı  vəziyyət  İ.Qaspiralını  ciddi  narahat,  pərişan 
edir.  O,  yazır:  «Bu  alimlər və  şairlər  ocağını  (Şamaxı  nəzərdə 
tutulur  – 
T.A.)  indi  cahillik  dumanı  bürümüşdür».  İnsanların 
qruplara  parçalanmasını,  «birinin  tikdiyini,  digərinin  yıxmaq 
ist
əməsi», məktəblərin qədrinin bilinməməsi kimi hallar müəllifdə 
şəhərin mövcud durumu barədə pis təəssüratlar yaratmışdır. 
Fikrimizc
ə,  İ.Qaspiralının  səyahət oçerkləri həm məktəb, 
pedaqoji fikir tarixinin, yeni t
əhsil sistemi və  problemlərinin 
araşdırılması,  həm də  müəllifin  ideallarının  dəyərləndirilməsi 
baxımından daha geniş tədqiqata cəlb edilməlidir. 
 
 
Baxçasaray m
əktubları 
 
Bu m
əktubları  30  yaşlı  İsmayıl  Qaspiralı  «Kiçik  mola» 
imzası ilə Krımda nəşr olunan «Tavrida» qəzetində (1880-ci il, № 9, 
1881-
ci  il,  №  5,  7),  üzərində  bir qədər  işlədikdən sonra isə  elə 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
101
 ~ 
 
h
əmin ildə  «Rusiya müsəlmanları»  adı  ilə  «Tavrida» da (43-47 
nömr
ələrində) rus dilində  dərc  etdirmişdir.  Əsər ilk dəfə  tanınmış 
t
ədqiqatçı  Viktor  Yuryeviç  Gankeviç  tərəfindən üzə  çıxarılmış, 
H.N
əcəfoğlu və Y.Akpinar tərəfindən türkcəyə çevrilmişdir. 
«Baxçasaray m
əktubları»  İ.Qaspiralının  ilk  qələm 
t
əcrübələrindən olsa da, gənc  publisistin  düşüncələrini, məram və 
planlarını dəyərləndirmək baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
Bu 
əsərdə böyük maarifçi kimi onun gələcək fəaliyyətinin işartıları, 
h
ədəfləri görünür. Professor, doktor Y.Akpinar haqlı olaraq yazır ki, 
bu 
əsər  İsmayıl  bəyin bir ömür boyunca təqib edəcəyi və  sadiq 
qalacağı  prinsipləri göstərən bir proqram olaraq qəbul edilə  bilər 
(
İsmayıl  Qaspiralı.  Seçilmiş  əsərləri: II. Fikri əsərləri. Ötüken 
n
əşriyyat  A.Ş.  İstanbul,  2004,  Yavuz  Akpinarın  kitaba  yazdığı 
«Giriş»dən, səh.20) İ.Qaspiralı Rusiyanın gələcək taleyinin slavyan-
türk  xalqlarının  münasibətlərindən  asılı  olduğunu  bildirir.  Bu 
münasib
ətlərin hər  iki  xalqın  qarşılıqlı  səyi,  xoş,  qərəzsiz, səmimi 
niyy
əti ilə  formalaşa  biləcəyini  vurğulayan  İ.Qaspiralı  rusların 
Rusiyanın  artıq,  həm də  bir müsəlman dövləti  olduğunu, 
müs
əlmanları  assimilyasiya  etmək  yox,  onları  da  eyni  hüquqlara 
sahib qövm kimi q
əbul etmələrini, müsəlmanların  isə  cəhalətdən 
xilas olmalarını, qanunların verdiyi hüquq və imtiyazlardan istifadə 
ed
ərək fəal vətəndaş  statusu  qazanmalarını  zəruri hesab edirdi. 
Qarşılıqlı  kin-küdurət,  sayğısızlıq  unudulmalı,  bir-birinə  şübhə  ilə 
yanaşmağa  son  qoyulmalıdır.  Keçmişdən  qalan  ziyanlı  miras 
yaddan  çıxarılmalıdır.  Molla  (müəllif)  xatırlayır  ki,  biz  uşaq  ikən 
gec
ə  yatmayanda,  yaramazlıq  edəndə  anamız  «bax,  rus  gəlir» 
dey
ərək bizi qorxudar, biz də  yorğanı  dərhal  başımıza  çəkərdik. 
Yaxud, ruslar k
əndimizə  vergi  yığmağa  gəlir, «yeyib-içir,  bağırır, 
ixtiyarlarımızı  qaçmağa,  para  toplamağa  məcbur edərdi». 

• Abid  Tahirli
 
~ 
102
 ~ 
 
İ.Qaspiralıya  görə,  ruslar  haqqında  belə  fikrin  formalaşmasına 
müs
əlmanların  onlardan,  cəmiyyət həyatından  kənar  qalması, 
mü
əllifin təbirincə  desək, «öz aləmlərinə  çəkilməsi» səbəb 
olmuşdur.  Çıxış  yolunu  böyük  maarifçi  yeni  tipli  məktəbdə, 
t
əhsildə, cəhalətdən  uzaqlaşmaqda  görürdü.  İ.Qaspiralı  müsəl-
manların  tərəqqisi üçün öz dillərində  yazılı  sözün  olmasını  bu 
problemin h
əlli üçün yararlı, zəruri vasitə hesab edirdi. O, təəccüb 
v
ə təəssüflə sual edirdi ki, hansı səbəbə görə müsəlman əhalisinin 
m
əskunlaşdığı  quberniya  və  vilayətlərində  yerli və  mərkəzi 
hökum
ətin qərar,  qanunları  yerli  xalqın  dilinə  tərcümə  edilməsin, 
n
əşr  olunmasın?  Müxtəlif fərman və  sənədlərin, eləcə  də  elan və 
reklamların yerli məmurlarda saxlanılmasının nə faydası? Uşaqlarla 
öz dilind
ə  danışmaqla  onların  səviyyəsini  qaldırmaq  mümkündür. 
İdarə  edənlərlə  idarə  olunanlar  arasında  da  eyni  sistem  tətbiq 
olunmalıdır.  İ.Qaspiralı  bunun  vacibliyini  yaxşı  anlayan  Qafqaz 
idar
əçilərinin təcrübəsini təqdir edir və  göstərir ki, onlar «Tiflisdə 
tatarca «Ziyayi-Qafqaziyy
ə» qəzetinin nəşrini  anlayışla  qarşıla-
mışlar». 
Yeri g
əlmişkən qeyd edək ki, hələ  Moskvada ikən öz 
üz
ərində qatı rus şovinizminin ilk zərbələrini hiss edən İ.Qaspiralı 
ist
ər publisistik, istərsə  bədii  əsərlərində  düşüncələrini bir qədər 
ehtiyatla, bel
ə demək mümkünsə, rus təbəəsi mövqeyindən qələmə 
alsa  da,  rus  şovinizminə  kəskin nifrət  yazıların  ruhundan  duyulur, 
b
əzən isə  ayrı-ayrı  məmurların  timsalında  olsa  da,  açıq-aşkar  rus 
t
əzyiqinə, müstəmləkəçilik siyasətinə,  işğalına  qarşı  çıxır,  mənsub 
olduğu  millətin nə  öz tarixinə, nə  də  gələcəyə  layiq həyat və 
düşüncə  tərzinə  uyğun  yaşamadığını  kədərlə  yazırdı.  Tarixi  şərait 
İ.Qaspiralıya  bir  yolu  diqtə  edirdi:  xalqı  maarifləndirmək yolu ilə 
ayıltmaq, sonrakı mərhələdə yeni vəzifələr ortaya çıxacaq. Bax, elə 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
103
 ~ 
 
bunu hiss ed
ən,  duyan  bir  sıra  rus  şovinistləri ilk vaxtlardan 
İ.Qaspiralını  düşmən kimi hədəfə  almış,  ona  «panislamist, 
pantürkist» adları ilə hücum etməyə başlamışdılar.  
 
 
Rusiya müs
əlmanları 
 
D
ərin zəka və  iti  düşüncə  sahibi  olan  İ.Qaspiralı  irsini 
araşdıran zaman  onun fəaliyyəti, fitri istedadı, yaradıcılığının əhatə 
dair
əsi, məhsuldarlığı,  uzaqgörənliyi,  əqidə  və məsləkinə  sədaqəti, 
yeniy
ə,  novatorluğa  tükənməz  meyli,  marağı,  polad  iradəsi, 
inanılmaz  cəsarəti  insanı  məftun  edir.  Bu  yazıdan  əvvəl  – 
«Baxçasaray m
əktubları»ndan  bəhs edərkən  yazmışdıq  ki, 
İ.Qaspiralı  Rusiyadakı  türk  xalqlarının  həyatından,  xüsusi  ilə  rus-
türk münasib
ətlərindən  danışarkən bir qədər  ehtiyatlı  mövqe  tutur 
v
ə  bu da təbiidir. «Rusiya müsəlmanları»nda  isə  bu  ehtiyatlılıq 
yerini t
ədricən tələbkar və  sərt mövqeyə  verir. Rus-türk 
münasib
ətlərinin tarixinə nəzər salan publisist yazır ki, indiyə kimi 
(Kulikova döyüşündən sonra) tatarların üzərində rus hökmranlığı bu 
şəkildə  olmuşdur:  «hakim  mənəm, vergimi ödə, necə  istəyirsən 
yaşa». 
İ.Qaspiralıya görə, «bu çox bəsit, lakin son dərəcə mənasız» 
siyas
ətdir.  Əslində  tatarlarla  rus  iqtidarı  arasında  münasibət necə 
olmalıdır,  ruslar  müsəlmanlara  qarşı  necə  davranmalıdır, 
müs
əlmanların ruslarla əlaqələri necə olmalıdır, rus hökuməti başqa 
soydan olan müs
əlmanlar üçün nə etməli və ondan nə istəməlidir? 
Ruslar müs
əlmanlarla eyni torpaqda, eyni qanun altında təsadüfi yol 
yoldaşı kimi, qonşu kimi yaşamalıdırmı, yoxsa onlar arasında yaxın 
əlaqələr  qurulmalıdırmı?  –  kimi tarixi və  taleyüklü suallara cavab 

• Abid  Tahirli
 
~ 
104
 ~ 
 
axtaran Qaspiralı bu qənaətdədir ki, naibləri pristavlarla, bəylikləri 
oblastlar, yaxud quberniyalarla, ip
ək  cübbələri  rus  paltarları  ilə 
əvəzləməklə irəliləmək olmaz. 
Rusların  Asiyanı  işğalından  sonra  Rus  iqtidarının  geniş 
zaman v
ə fəaliyyət dairəsində yalnız köləliyə son qoyduğunu təqdir 
ed
ən müəllif müsəlmanların sosial durumunun, yetişmə və yaşayış 
t
ərzinin yaxşılaşması istiqamətində heç bir iş görülmədiyini, ölkənin 
daxili siyas
ətinə yaxınlaşma imkanı verilmədiyini vurğulayır. Bu isə 
yurddaşlarımızın kütləvi şəkildə köçünə, müdhiş cəhalətə, ölümcül 
h
ərəkətsizliyə,  yoxsullaşmaya  səbəb  olur.  Qaspiralı  bu  mövzuya 
dair heç bir m
ətbu orqanda materiala rast gəlmədiyini, halbuki 
bunun çox vacib m
əqam olduğunu qeyd edir. 
«Yarı-yarıya yıxılmış, xarab olmuş abidələr, kitabələr, toz və 
kir içind
ə  olan  kitablar»  İ.Qaspiralının  yazdığı  kimi,  rus 
hökmranlığından  əvvəl tatarların  da  yaza  bildiklərindən, müxtəlif 
elm sah
ələrində 
yüks
ək səviyyədə 
zehni f
əaliyyət 
göst
ərdiklərindən… xəbər verir. Bu gün isə  Rusiya  tatarları  cəsəd 
kimidir.  Rus  iqtidarının  müsəlmanların  tərəqqi və  mədəniyyətinə 
qayğı  göstərməməsini,  Rusiya  tatarlarının  «cəsəd» kimi olan 
b
ədəninə  yeni həyat, yeni fikir, yeni bir həvəs verərək, onu 
canlandırmaqda  gücsüz  olmasını  üzüntüverici  amil  kimi 
d
əyərləndirən  İ.Qaspiralı  yazır  ki,  «mən hələ  «maddi cəhətdən 
işlənmiş  çürümələrdən» bəhs  etmirəm. Müsəlman cəmiyyətinə 
hakim olan c
əhalətin  anatomiyasını  açan  İ.Qaspiralı  öz 
soydaşlarının biganəliyini, laqeydliyini və fanatizmini qınasa da, bu 
b
əladan xilas olmaq üçün hökumətin də  heç  bir  addım  atmadığını 
xüsusi vurğulayır və üzünü iqtidara tutur: «Bəli, mənim sevgili rus 
yurddaşlarım,  bizə  elm və  işıq  gərəkdir,  bu  işə  ciddi  bir  şəkildə 
başlayın,  bizə  işıq  və  elm  verin,  işıq  və  elm.  Əks  təqdirdə,  sırf 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
105
 ~ 
 
hakimiyy
əti qorumaq üçün olan hökmranlığınız, Çininkindən daha 
aşağı olacaqdır». Əlbəttə, bir rus təəbəsi olan ziyalıdan bundan daha 
k
əskin, daha sərt və  məntiqli  xitabın  mümkünlüyünü  təsəvvür 
etm
ək o qədər də çətin deyil… 
Əslində,  İ.Qaspiralı  rus  iqtidarını  onun  sadiq  vətəndaşları 
olan müs
əlman-tatarlarla bağlı siyasətini açıq-aşkar tənqid edir. O, 
yazır  ki,  ümumiyyətlə, Rusiya müsəlmanları  ilə  bağlı  hökumətin 
proqramı,  iş  prinsipi  yoxdur.  Krım  tatarlarının  kütləvi köçünün 
qarşısının  alınması  üçün  heç  bir  tədbir görülmədiyini qeyd edən 
İ.Qaspiralı müsəlmanların təhsili üçün də aydın məqsədli siyasətin, 
s
ənədin  olmadığını  göstərir.  O,  yazır:  «Müsəlmanlar üçün məktəb 
açılır, lakin şumlanmamış torpağa pis şəkildə səpilən toxumlar kimi 
bu m
əktəblər də meyvə vermir və zaman keçdikcə iz buraxmadan 
yox olub gedirl
ər. Digər dövlətlərin və  xalqların  da  tarixindən və 
tabeliyind
ən çoxsaylı  misallar  gətirərək hakim millətin digərini 
assimilyasiya etm
əsinin perspektivsiz olduğunu bildirən İ.Qaspiralı 
bu q
ənaətə  gəlir: Necə  ki,  qarşılıqlı  hörmət, bir-birinin  haqqına 
riay
ətetmə, eyni məqsəd ətrafında birləşmə ayrı-ayrı şəxslərə daha 
rahat v
ə daha asan bir yaşama imkanı verirsə, eyni şəkildə toplum 
v
ə  xalqların  cəmiyyət həyatı  da  sadəcə  bu  əsaslara  dayanmalıdır. 
M
ənsub olduğu qövmün gələcək taleyini təlaşla, qayğı ilə düşünən 
İ.Qaspiralı,  Rusiya  müsəlmanlarının  bilərəkdən, ya bilməyərəkdən 
c
əmiyyət, dövlət həyatından  tamamilə  təcrid edilməsini kəskin 
t
ənqid hədəfinə  çevirir. Müsəlmanlar ruslardan xəbərsizdir,  onları 
tanımır, dilini bilmir, şəhərini tanımır, elmini öyrənmir, mətbuatını 
izl
əmir. Belə  olan halda müsəlman  öz  qaranlıq  dünyasına  çəkilir, 
özünü q
ədərə təslim edirlər… 
Rusiya müs
əlmanlarının  elmə,  ədəbiyyata, mətbuata sahib 
olmadıqlarını  acı  təəssüf hissi ilə  yazan  İ.Qaspiralı  onların 

• Abid  Tahirli
 
~ 
106
 ~ 
 
m
ənimsənilməsi  üçün  qarşıda  çox  ciddi  vəzifələrin  olduğunu,  ilk 
növb
ədə  isə  məktəb probleminin həllinin,  müəyyən  islahatların 
aparılmasının  vacibliyini  qeyd  edir.  Onun  fikrincə, Kazan, Ufa, 
Orenburq, H
əştərxan,  Daşkənd,  Bakı,  Nuxa  və  Baxçasaray kimi 
müs
əlman mərkəzlərindəki doqquz-on mədrəsədə kiçik dəyişikliklər 
aparılması  lazımdır.  Bu  zaman  mədrəsələrin proqramlarına  elmi 
t
əhsil verən predmetlərin, o cümlədən  coğrafiya,  tarix,  riyaziyyat, 
hüquq v
ə s. fənlərin əlavə olunmasının zəruriliyini qeyd edən təhsil 
islahatçısı,  dərslərin tatar dilində  keçirilməsinin vacibliyini də 
xüsusi  vurğulayırdı.  Müəllimlərin seçilməsi,  onların  ehtiyaclarının 
öd
ənilməsi problemlərinin həlli üçün də  İ.Qaspiralı  mütərəqqi 
t
əkliflər irəli sürürdü. Təhsildə  yerli dilin tədrisini çox vacib amil 
hesab ed
ən  İ.Qaspiralı  öz  fikrini  əsaslandırmaq  üçün  «zəruri 
bilgil
əri və hökumət qərarlarını tatar dilində xəbər verən» Tiflisdə 
n
əşr olunan «Ziyayi Qafqaziyyə»ni misal çəkir və qeyd edir ki, bu 
n
əşrin  yerli  xalqa  böyük  yararı  olmaqdadır.  «Hər  hansı  söylənti 
yayıldığı  təqdirdə  bu qəzet onun təkzibi üçün ən  yaxşı  vasitə 
olacaqdır»  -  yazan müəllif qəzetin  faydasının  açıq-aşkar 
göründüyünün v
ə  bu barədə  artıq  danışmağa  ehtiyac  olmadığını 
bildirir. 
İ.Qaspiralıya  görə, müsəlmanların  ruslarla  yaxınlaşmasına 
mane
ə olan səbəblər – məlumatsızlıq, bundan yaranan güvənsizlik, 
müs
əlmanlar  arasında  elmin,  biliyin  yalnız  rus  dilində  aparılması 
siyas
əti, mədrəsələrdə elmi fənlərin tədris edilməməsi, türk dilində 
q
əzetin  olmaması,  məhkəmələrdə  tərcüməçilərin  yoxluğu  aradan 
qaldırılarsa,  faydalı  olardı  və  bütün bunlar nə  rus dilinə, nə  də 
Rusiya dövl
ətinin mənafeyinə zərər verməz. 
İ.Qaspiralı  bütün  bunlardan  sonra  təhsilli türk gənclərinə 
s
əslənir:  «Qardaşlar,  xalqın  bilgi  və  mədəni səviyyəsinin 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
107
 ~ 
 
yüks
əldilməsi  işi  ilə  ciddi məşğul  olun…  Öz  başını  öyrənmək bir 
l
əyaqətdir, amma bilməyənə öyrətmək daha böyük ləyaqətdir, yaxşı, 
xeyirli, müq
əddəs bir işdir. Dinimiz insanlara üç şəkildə xeyir verilə 
bil
əcəyini göstərir: əməklə, sözlə, sədəqə ilə. Bunların hər biri üçün 
Allah yanında keçərlidir, savabdır. Fəqir öz yaxınına çalışması ilə, 
alim öyr
ətməsi ilə, zəngin sədəqə  verməsi ilə  yardım  edə  bilər. 
Öyr
ənmişsinizsə, elmin və yaxşılığın qaydalarını əldə etmişsinizsə, 
onları özünüzdə saxlamayın, yaxınlarınıza, soydaşlarınıza verməyə 
çalışın,  …kitabları  tatar  dilinə  çevirin,  fağır,  cahil  tatarlar  üçün 
yazın,  məktəblər  açmağa,  məktəbləri  yaxşılaşdırmağa,  sənət və 
s
ənətkarlığı  yaymağa  çalışın».  Beləliklə,  əsərlə  bağlı  fikirlərimizi 
yekunlaşdırsaq, İ.Qaspiralının 1886-cı ildə qələmə aldığı «Rus-Şərq 
anlaşması»  adlı  məqaləsində  yazdığı  kimi,  «  Rusiya  sərhədləri 
iç
ərisində  yaşayan  müsəlmanların  maariflənməsi və  ruslarla daha 
yaxın  əlaqələrin  qurulması  üçün  müəllif gərəkli tədbirlərdən söz 
etmişdir  və  fikrimizcə, istəyinə  tam  nail  olmuş,  tarixin  həmin 
m
ərhələsində bir maarifçi-islahatçı-publisistin yerinə yetirə biləcəyi 
ən böyük vəzifənin öhdəsindən layiqincə gəlmişdir.