Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

Abid  Tahirli
 
~ 
44
 ~ 
 
keyfiyy
ətlər İsmayıl bəyi tanıda bilməz. Türk-islam aləminin yarım 
əsrlik dövründə  saydığım  keyfiyyətlərə  malik ola biləcək iyirmi-
otuz şəxsin adı çəkilə bilər. Ancaq İsmayıl bəy təkdir. 
Əslində,  Şimal  türklüyünün  duyan  və  anlayan hissəsi 
Qasp
iralınin mahiyyəti fikriyyəsini, qayeyi məqsədini təyində 
gecikm
əmiş və yanılmamışdır. Əlifbanın sürətli təlimi məsələsindən 
n
əşət etmiş kimi görünən «Üsuli-cədid» nizam əzm ümranisi xətti 
zatında  Şimal  türklüyünün  qərbçiləri ilə  şərqçilərinin, 
mühafiz
əkarları ilə tərəqqipərvərlərinin müsaidəmeyi tarixiyələridir. 
XIX 
əsrin axırıncı rübündən etibarən Şimal türkləri fikir, umran və 
ictimai nöqteyi n
əzərlərindən iki böyük firqəyə – «Üsuli-cədid» və 
«Üsuli-q
ədim» firqələrinə  –  ayrılaraq  bu  iki  firqənin çəkişməsi 
say
əsində  tərəqqiyə  çatmışdır.  Uşaqların  tərbiyəsi, məişət tərzi, 
ictimai v
ə  həyat qayəsi kimi ən mühüm həyat məsələsi də 
«C
ədid»lərlə  «Qədim»lərin prinsipləri  çarpışırdı.  Bu  gün 
«C
ədid»çilər hər sahədə müvəffəqiyyətlərini təmin etmiş kimidirlər. 
«C
ədid»lərin, yəni tərəqqini qərbin təqib və  təmsilində  görənlərin 
cüml
əcə  müsəlləm və  müqəddəs rəisi  İsmayıl  bəy  Qaspiralı  idi. 
İsmayıl  bəy bu cərəyanı  fikri  və  ictimainin  yalnız  rəisi deyil, 
müh
əddis və  xaliqidir». («Müəllimə  dair» məqaləsindən. «Türk 
yurdu» d
ərgisi, 1330, № 12). 
 
 
Qaspiralışünas  Ənisə  Həbibullayeva:  «İsmayıl  Qaspiralı 
türk  xalqlarının  proqressiv  inkişafının  əsasını  qoymuşdur.  İsmayıl 
b
əyi  xatırlayanda  ən  əvvəl biz onun barəsində  görkəmli siyasətçi, 
maarifçi,  ziyalı,  naşir,  ədəbiyyatçı  kimi  bəhs  etməliyik. O, Rusiya 
imperiyasında  və  qonşu  dövlətlərdəki  türk  xalqlarını  bir  ideya 
ətrafında birləşdirdi. O, tərəqqinin yol xəritəsini göstərdi, bu vasitə 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
45
 ~ 
 
il
ə  gənc nəsil  ənənəvi, dini biliklərlə  yanaşı  dünyəvi elmlərə  də 
sahib  olmalıdır».  (İ.Qaspiralının  yubileyində  çıxışından,  Krım, 
28.03.2011). 
 
 
Prof.dr. Nadir Dövl
ət  (Yeditəpə  Universiteti):  1908-ci ilin 
sonlarında  Türkiyədə  formalaşmağa  başlayan  «islamçılıq», 
«q
ərbçilik», «türkçülük» kimi fərqli  fikri  axınlarının  hamısı 
müxt
əlif  baxışlardan  da  olsa,  Qaspiralıda  özlərinə  uyğun  nöqtələr 
tapa bilirdil
ər».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı»  sənədli filmində 
çıxışından. TRT-2, 7-14-21 aprel 2004). 
«Krım  tatarlarından  kənarda  –  Kazanda  –  tatar  aydınları 
arasında da bu mövzuya (ruslarla dil tapmaq nəzərdə tutulur – T.A.) 
maraq  olduqca  çoxdur.  Ən  son  olaraq,  1993-cü ildə  Çiym  vakfı 
t
ərəfindən  «Fikir»  seriyasından  olmaq  üzrə  «Rusiya və  Şərq»  adlı 
bir 
əsər nəşr  edilmişdir.  İsmayıl  Qaspiralıya  həsr  olunmuş  bu 
kitabda  onun  yuxarıda  adı  çəkilən «Rusiya müsəlmanları», 
«Ruslarla dil tapmaq» 
əsərləri, Bennigsenin 1985-ci ildə nəşr etdiyi 
«İsmayıl bey Qaspiralı – russian islam»a yazdığı ön söz və 1990-cı 
ill
ərdə  Qaspiralının  bəraət  qazanmasına  səbəb olan L.Klimoviçin 
«Maarif xidm
ətində  türk dilində  çıxan  ilk  qəzet «Tərcüman» və 
o
nun  naşiri  Qaspiralı  haqqında»  adlı  serial  məqaləsi və 
prof.Mirqasım  Osmanovun  12  səhifəlik  «İ.Qaspiralı  fikrinin  zəfəri 
v
ə faciəsi» adlı məqaləsi verilmişdir». («İsmayıl Qaspiralı dövrü və 
ruslarla dil tapmaq problemi» m
əqaləsindən). 
«1930-cu il
ə qədər Qaspiralının böyüklüyü inkar edilmir və 
yeri g
əldikcə ondan bəhs olunurdu. Məsələn, 1926-cı ildə Kazanda 
n
əşr  edilən  Əbdülrəhman Sədinin «Tatar ədəbiyyatı  tarixi»  adlı 
əsərində onun haqqında aşağıdakı bu sətirlərdə yer verilmişdir: 

• Abid  Tahirli
 
~ 
46
 ~ 
 
«…İşdə  Tatar  dünyasında  reforma hərəkatının  son,  tam 
anlamdakı hərəkatı «Üsul-ü Səvtiyyə» hərəkatında ilk liderliyi Krım 
mirz
ələrindən İsmayıl Qaspiralı göstərdi, Türk-tatar Dünyasında ilk 
olaraq s
əvtiyyə üsulu ilə dərs verən məktəbləri açaraq bunların ilk 
nümun
ələrini  yaratdı.  Onun 1883-cü ildə  çıxmağa  başlayan 
«T
ərcüman»ı  bu  metodu  xalq  arasında  yaymaqda  ilk  güclü  silah 
oldu v
ə nəticədə «Üsuli-cədid», «Üsuli-səvtiyyə» hərəkatının bütün 
Tatar  dünyasında  böyük  güclü  bir  cərəyan  halına  gəlməsində  baş 
komandan  oldu».  (İ.Qaspiralı  yubileyində  çıxışından.  Ağməscid, 
mart 1991). 
«1930-cu ill
ərdə  qadağan  edilmiş  İ.Qaspiralı  şəxsiyyəti və 
irsi üz
ərindən bu yasaq 1987-ci  ilin  sentyabrınadək, yəni  yarım 
əsrdən çox bir müddət davam etmiş və bunun nəticəsində Sovetlər 
Birliyind
əki, bəlkə  də  bütün  dünyadakı  türk  və  müsəlman 
topluluqlara xüsusi il
ə mədəni yöndən böyük təsiri olan İsmayıl bəy 
Qaspiralının  adı  unudulmuşdu.  SSRİ-də  son 5-6 ildə  əmələ  gələn 
d
əyişikliklər nəticəsində  isə  bu  növ  unutdurulan  şəxslərin təkrar 
tanıdıla bilinməsi imkanları yaranmağa başlamışdı. Bu qədər uzun 
müdd
ət  haqqında  bəhs edilməyən  şəxsin  –  bu hətta  İsmayıl 
Qaspiralı olsa da belə, unudulması təbiidir. Odur ki, bu gün onun bir 
neç
ə  araşdırmaçı  tərəfindən  tanınması  bizi  heyrətləndirməməlidir. 
Ancaq  bu  cür  anma  toplantılarının  İsmayıl  Qaspiralını  topluma 
yenid
ən qaytaracağına inanırıq. Lakin əsərlərinin təkrar nəşrinə nail 
olmadan, d
ərs  kitablarında  haqq  etdiyi  yeri  tutmadan  Qaspiralının 
gerç
ək dəyərinin gənc nəsillərə  çatdırılmasının  mümkün 
olmayacağını da xatırlatmaq istərdim».  («Dünən və bu gün İsmayıl 
Qaspiralı» məqaləsindən, 1991-ci il). 
 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
47
 ~ 
 
Tarix elml
əri namizədi, Moskva Dövlət Universitetinin 
dosenti Rüst
əm Şükürov: «İsmayıl Qaspiralının – böyük maarifçi, 
yazıçı-publisistin  ideyaları  Rusiya  imperiyasındakı  bütün 
müs
əlmanların  intellektual  simasını  əsaslı  şəkildə  dəyişdi.  Onun 
s
əyi sayəsində  XX  əsrin  əvvəlləri  rus  publisistikasında  islam 
Rusiyasının səsi aydın eşidilməyə başladı, Rusiya müsəlmanları ilk 
d
əfə özlərini mədəni güc kimi bəyan etdilər». («İsmayıl Qaspiralı. 
S
əadət layihəsi» məqaləsindən. «Oteçetsvennıe zapiski» jurnalı, № 
1 (15), 2004). 
 
 
Qaspiralının silahdaşı, böyük dövlət xadimi Əlimərdan bəy 
Topçubaşov:  «Bu kədər  (İ.Qaspiralının  vəfatı  nəzərdə  tutulur  – 
T.A.)  bir d
ə  ona görə  böyükdür ki, müsəlmanlar hələ  öz  xalqına 
s
ədaqətlə  xidmət edən ictimai xadimlərdən yoxsulluq çəkir.  İndi 
unudulmaz İsmayıl bəy Qaspiralını heç kəs əvəz etmir». («İsmayıl 
Qaspiralının xatirəsi» məqaləsindən, «Kaspi», № 204, 13 sentyabr, 
1914). 
 
 
F
əlsəfə  doktoru Aynur Bəşirli:  «Böyük bir nəsil ona 
mü
əllimimiz deyirdi. Kiçiklənən bir nəsilsə  onu unutdu…». 
(«İsmayıl bəy Qaspiralı» məqaləsindən, «Novruz» qəzeti, 27 mart, 
1991). 
 
 
Svetlana Çervonnaya: 
«Pantürkizmin proqramını, onun şüar 
v
ə  kredosunu, mənəvi tələblərini müəyyənləşdirən hər halda 

• Abid  Tahirli
 
~ 
48
 ~ 
 
İ.Qaspiralının  türk-islam  dünyası  xalqlarına  xitab  etdiyi  «Dildə, 
fikird
ə, işdə birlik» ideyasından qaynaqlanır… 
İ.Qaspiralının  türkçülüyü  nəzəriyyə  ilə  məhdudlanmır,  bu 
h
ərəkət proqramı idi ki, onun reallaşmasında o özü fəal və hərtərəfli 
iştirak edirdi… 
XX 
əsrin əvvəllərindən azərbaycanlılar pantürkizmi çox fəal 
şəkildə  təbliğ  edirdilər. 1907-ci ildə  «Füyuzat»  jurnalında 
Az
ərbaycan milli dirçəliş  proqramını  Əlibəy Hüseynzadə 
«Türkçül
əşmək,  islamlaşmaq  və  avropalaşmaq»  şəklində 
formalaşdırdı.  Türkçülüyün bu üçlükdə  ilk yerdə  olduğu 
diqq
ətçəkəndir».  («Rusiya  imperiyasında  pantürkizm  və 
panislamizm» m
əqaləsindən). 
 
 
AMEA,  Şərqşünaslıq  İnstitutunun  elmi  işçisi  Möhübbi 
Əhmədov:  «Rusiya müsəlmanlarının  ictimai  fikir  tarixində  yeni 
cığır açan İ.Qaspiralı görkəmli maarifçi və publisist kimi XIX əsrin 
sonu v
ə XX əsrin əvvəllərində türk xalqlarının milli ideologiyasında 
silinm
əz izlər    buraxmışdır».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı» 
m
əqaləsindən, «Azərbaycan müəllimi» qəzeti, 10 aprel 1991). 
 
 
Prof.dr. Ayb
əniz Kəngərli:  «…mənim qəti  inamıma  görə, 
İsmayıl  bəy son 150 ildə  türklüyün dünyaya verdiyi ən böyük 
şəxsiyyətlərdən  biri  olaraq  qalır».  («İsmayıl  bəy  Qaspiralı,  yaxud 
ölümü il
ə  türk millətini birləşdirən adam» məqaləsindən, «Xalq 
q
əzeti», 28 yanvar 2004). 
 
 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
49
 ~ 
 
«S
ədayi-həqq» qəzeti: «İsmayıl bəy tamam ömrünü, tamam 
istirah
ət və nikbəxtliyini, tamam bəzaizi-dünyaiyyəsini millətinə və 
h
əmdinlərinə fəda edib getdi. 
İndi  növbə  həmin millətindir ki, onu təqdir etməklə 
mill
ətimizin ən möhtac olduğu tazə İsmayıl bəylər yaratsın. Bizcə, 
İsmayıl  bəy üçün millətimiz hər nə  qədər  nişangahlar,  abidələr 
qoyub, h
ər nə  qədər məktəblər və  məktəblilərə  təqaüdlər təsis 
ets
ələr də, onun zəhmətinin  əvəzini ödəməmiş  olacaqdır.  Lakin 
İsmayıl  bəy  əsl  əvəzinin daima yolunda mücahidat etdiyi 
islamiyy
ətdən çatacağına əminiz». (14 sentyabr 1914-cü il, № 211). 
 
 
«İqbal»  qəzeti:  «İsmayıl  bəy mərhumun cənazə  mərasimi 
«Yıldız»  mühərriri Hadi əfəndi Maqsudi Qaspiralı  həzrətlərinin 
c
ənazə mərasimi haqqında aşağıdakıları teleqraf veriyor: 
«İsmayıl bəyin cənazə mərasimində 4 minə qədər kişi hazır 
oldu. Mat
əm  əlaməti  olaraq  flaqlar  qaldırıldı.  Çiçək dəstələri 
qoyuldu. Çox nitql
ər söyləndi. Hər tərəfdən pək çox vəkillər gəlmiş 
idi». 
Başqa  birisi  də  «Yıldız»da  belə  məlumat  verir:  Şərq 
dünyasında bu kimi cənazə mərasimi olduğunu heç vaxt görmədim. 
C
ənazə  mərasimində  3 mindən  artıq  əhali  iştirak  edirdi.  Matəm 
iştirakçılarının çoxusu milli qara bayraqlar ilə gəzirdilər. Məqbərədə 
söyl
ənən nitqlər o qədər təsirli  idi  ki,  ağlamayan  qalmadı».  (3 
oktyabr 1914-
cü il, № 754). 
 
 
Hacı İbrahim Qasımov: «Aləmi-islamı cəhalət bürüyən bir 
zamanda, müs
əlmanları  qaranlıq  dəhşətlə  əhatə  etdiyi bir anda 

• Abid  Tahirli
 
~ 
50
 ~ 
 
minl
ərlə mikroblar millətin yaralı bədəninə sarıldığı bir vaxtda tək-
t
ənha  meydana  çıxan,  bu  bədbəxt millətə, bu xeyri ilə  şərini 
bilm
əyən, bu yaralı bədənə müalicəyə başlayan böyük bir həkim, ali 
bir insan, dahi 
ədib vəfat elədi. 
Ah, n
ə qara xəbər! 
M
ən sizə «həkim» deyə xitab edirəm, ey dahi! 
Bizim bir çox h
əkim, təbiblərimiz var, onlar bədəni müalicə 
edirl
ər. Sən də həkim idin və lakin ümum millətin ruhunu müalicə 
el
əyirdin. 
Get rahat yat q
əbr evində. 
Əmin olunuz ki, sən kimi bir həkimin 35 illik müalicəsi 
s
əmərəsiz qalmaz. 
Əmin ol, sənin  balaların  səni  yaddan  çıxarmazlar,  sənin 
q
ədrini bilib, sənə şükürlər edərlər. Sənin müəllimanə tövsiyələrini, 
s
ənin  atalıq  nəsihətlərini  heç  bir  halda  yaddan  çıxarmazlar». 
(«İqbal» qəzeti, 1914, 15 sentyabr, № 738). 
 
 
Mü
əllimə  Şəfiqə  xanım  Əfəndizadə:  «Neçə  günlərdir 
h
əpimiz  ağlıyoruz,  sızlıyoruz!  Nə  üçün? Mərhumun üzərimizdə 
böyük h
əqqi olduğu üçün vaxtsız ölümü bizi atəşləndirir. 
İsmayıl  bəyin etdiyi hesaba gəlməz  yaxşılıqların, 
xidm
ətlərin biri də, hələ  bəlkə  ən böyüyü də  biz  qadınların 
hüququnu mühafiz
ə etməsidir. Əvvəllər də hər şey və hər şey kişilər 
üçündü.  Qanunlar,  şan,  şərəf, sərbəstlik, qüvvət, bütün hüquqi-
insaniyy
ə kişilərə aiddir – etiqad belə idi… 
Halbuki kişilər üçün hər zəhmətə qatlaşan, onların rahət və 
asayişlərinə  vaxtını,  ömrünü  sərf edən  qadınlardır.  Millətin 
dirilm
əyinə, çocuqların xoşbəxt və bədbəxtliyinə də elm və maarif 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
51
 ~ 
 
zühurlar
dan artıq qadınlara əlzəmdir. Çünki cahat meydanında nisa 
tayfası pək böyük mövqe tutmuşdur. 
Möht
ərəm  atamız  İsmayıl  bəy  bunları  dərin  düşünəndən 
sonra qızların oxuyub yazı öyrənməsinə sədd çəkmiş olan ən böyük 
hücumlara qarşı gəldi. 
Buna d
ə qənaət etməyib «Aləmi-nisvan» adında bir məcmuə 
n
əşrinə  başladı.  Heyif  ki,  bu  məcmuə  bir çox zamanlar davam 
ed
əmədi, bununla belə yenə xeyli faidələr bəxş elədir. Bu təşviqlər 
say
əsində  hər tərəfdə  qız  məktəbləri  açdırmağa  müvəffəq oldu». 
(«İqbal» qəzeti, № 750, 29 sentyabr 1914-cü il). 
 
 
«İqbal»  qəzeti:  Qaspiralı  İsmayıl  bəy mərhumun vəfat 
x
əbəri Şamaxı şəhərinə yetişdikdə həmən sentyabrın 12-si günü saat 
11 rad
ələrində  məscidlər minarələrində  minadilər  inşa  etməklə 
ül
əma və  əhaliyi məscidi cameyə  cəm olub əvvəl dəfə  mərhum 
m
əğfurun  ruhipozfutuhu  üçün  «Qurani-şərif» xətm olunub. Dua 
etdikd
ən sonra məşhur  üləmamızdan  Əbdülxalıq  Əfəndizadə  şu 
nitqi il
ə  buyurdu: «Cəmaət, bugünkü gündə  bizi buraya cəm edən 
bizim  milli  atamız  olan  ədibe-möhtərəm, mühərrire-əzəm  İsmayıl 
b
əy həzrətlərinin vəfatı  münasibətidir.  İsmayıl  bəy  kim  olduğu  və 
onun mill
ət naminə  etdiyi xidməti  –  qiymətdar və  məsdaiye-
bişümari hər kəsə məlum olduğundan burada dübarə tedad və təkrar 
etm
əyi artıq biliyorum». (24 sentyabr 1914-cü il, № 743). 
 
 
Tanınmış şərqşünas Vamberi: «Tərcüman»ın nəşri… daha 
yüks
ək və  daha ümidli vədlər verir. Bu qəzet  Krım  xaricində 
günd
ən-günə  daha  çox  yayılmaqda  və  təqib etdiyi milli, dini 

• Abid  Tahirli
 
~ 
52
 ~ 
 
m
əqsədlər hər tərəfdə  daha çox əks-səda verməkdədir» («Türk 
xalqı» əsərindən, Leypsiq, 1885). 
«Rus hakimiyy
ətinə tabe müsəlmanlarda, yəni tatarlarda son 
zamanlarda t
ərəqqi ruhu özünü göstərir. Baxçasarayda intişar edən 
«T
ərcüman» qəzetinin sahibi və redaktoru İsmayıl bəy Qaspiralınin 
bu xüsusda çox böyük xidm
əti olmuşdur. Onun təşəbbüsü sayəsində 
m
əktəblərdə  islahatlar  aparıldı,  milli  ədəbiyyat  çoxaldı  və 
qüvv
ətləndi.  İndi  200-dən çox gənc rus universitetlərində  oxuyur, 
v
əkil, mühəndis olmaq üçün hazırlanırlar. Müsəlman qadınları belə 
universitetl
ərə gedir, qadın doktoru olurlar. Bu tərəqqi və təkamül 
ruhu c
ənubi  Rusiyadan  başlayaraq  yuxarılara  doğru  –  Volqaboyu, 
çöll
ərə  yayılır,  az  da  olsa,  Türkistan  mühitinə  də  çatır…»  («Qərb 
m
ədəniyyətinin Şərqə təsiri» əsərindən, Berlin, 1906). 
 
 
Tanınmış  qaspiralışünas  Nəcip  Hablemitoğlu:  «Qaspiralı 
İsmayıl  bəyi dövrünün digər  reformçularından  ayıran  özəlliyi 
görüşlərini və  problemin həlli ilə  bağlı  təkliflərini sistemli bir 
proqram  şəklində  formalaşdırmasındaydı:  o,  milli  məktəblərin 
t
əsisini və  təhsildə  islahatların  aparılmasını;  milli  təhsil 
qurumlarının,  kasıb  şagirdlərin,  acların,  fəlakətə  düçar  olanların 
maddi c
əhətdən dəstəklənməsi və  bu istiqamətdə  daha səmərəli 
n
əticələr əldə edilməsi üçün xeyriyyə cəmiyyətlərinin qurulmasını; 
bütün türkl
ərə  ortaq dildə  xitab edəcək milli mətbuatın  fəaliyyətə 
keçm
əsini; din təsiri  altındakı  həyat tərzinin modernləşdirilməsini; 
türk  qadınının  xüsusi  və  ictimai həyatda  tam  bir  azadlığa  sahib 
olmasını  və  kişilərlə  bərabər hüquqlara yiyələnməsini; cinsi fərq 
qoyulmadan  milli  ruhlu  bir  aydınlar  zümrəsinin  yetişdirilməsini 
t
ələb edirdi. 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
53
 ~ 
 
…Qaspiralı  İsmayıl  bəy cahilindən mürtəcesinə, 
sosialistind
ən Rus hökumətinə  uzanan zəif  bir  işbirliyinə  rəğmən 
Rusiya türkl
ərinə  türklük  şüuru  verməkdə  nə  qədər  uğur  qazandı? 
Bu suala q
əti bir cavab vermək mümkün deyilsə də, bildiyimiz odur 
ki, o, son n
əfəsinədək türklüyün təbliğindən bir an belə  geri 
ç
əkilməmişdir».  («Qaspiralı  İsmayıl  bəy. Dildə  birlik və  türklüл 
şüuru» məqaləsindən). 
 
 
Az
ərbaycan  Respublikasının  sabiq  Prezidenti  Əbülfəz 
Elçib
əy:  «Dahi  İsmayıl  bəy  Qaspiralının  (1851-1914)  zamanın 
sınağından çıxmış «Dildə, fikirdə və işdə birlik» çağırışının dərin və 
ölm
əz mənasını  bu  gün  biz  türklər  daha  yaxından  anlamağa 
başlamışıq… İsmayıl bəy sanki millətinə səslənmişdir: ey türk, ayıl, 
t
ərpən, özünə  gəl və  bil ki, dildə  birliyin olmasa, fikirdə  birliyin 
olmayacaq, fikird
ə birliyin olmasa, işdə birliyin olmayacaq və məhv 
olacaqsan». («Türk dili v
ə rus imperiya siyasəti» məqaləsindən). 
 
 
Krım mücahidi, tanınmış qaspiralışünas Cəfər Seydəhməd 
Kırımər: «Tərcüman»da baş məqalədən kiçik xəbərə, hətta elanlara 
q
ədər bütün yazılar türkü və islamı əlaqədar edən müəyyən bir yolu 
v
ə qənaəti canlandırırdı». («Qaspiralı İsmayıl bəy» əsərindən). 
 
 
Prof. Sadri Maksudi Arsal: 
«Qaspiralının  təlim minbəri 
olan «T
ərcüman» mənasız  həyatımıza  məna  vermiş,  məqsədsiz 
yaşayışımıza  əməllər  icad  etmiş,  sönmüş  məişətimizə  ümidlər 
doğurmuşdur». («Əməllər ustadı» məqaləsindən). 

• Abid  Tahirli
 
~ 
54
 ~ 
 
 
Krımın  istiqlal  liderlərindən Çələbi Cahan:  «Görmək, 
eşitmək hələ anlamaq deyil: göyü, ulduzları, günəşi, qəməri hər gün 
görürük, t
əzə, parlaq və  gur  işığını  hər gün hiss edirik, lakin çox 
azımız  bunların  nə  olduğunu  anlaya  bilirik.  İsmayıl  bəy də  belə 
böyük, yüks
ək bir kainat idi, onu da hamımız eşidirdik. Ondan da 
nur il
ə, irfan ilə, feyz  və fəzilət ilə ziyalandıq. Hətta bir çoxumuz 
onunla  görüşdük,  danışdıq  belə… Lakin, bu ölməz  şəxsiyyətin nə 
olduğunu anlaya bildikmi?» («Anlaya bilsəydik» məqaləsindən). 
 
 
H
əmdullah  Süphi  Tanrıövər: «Çocuqluğunda – Moskvada 
balaca bir m
əktəbli ikən Girit üsyanını eşitmiş, türklərə yardım üçün 
evind
ən qaçmış, Volqa üstündə bir sala minərək İstanbul yollarına 
çıxmışdı.  Kiçik  gənc ruhunun türkə  yardım  üçün  bu  atılışı  bütün 
ömrü boyu 
ən son nəfəsinə  qədər davam etdi. Türk tarixinin 
divarında İsmayıl Qaspiralınin xilas etməyə tələsən bu gənc siması 
əbədi  qalacaqdır.  Sabah  Turanın  şairləri milli beytlərində  bu 
yolçuluğu  öyünərək vəsf edəcək, rəssamlarımız,  məktəblilərimiz, 
ata  ocağında  göz  açan  körpələrimiz üçün onun rəsmini çəkəcək, 
g
ənc analar öz körpələrinə  bu  yolçuluğun  hekayəsini ilahi 
müq
əddəs səsləri ilə  anladacaqlar». («Mən onu gördüm» 
m
əqaləsindən).  
 
 
Ayaz İshaki İdilli: «Bəli, İsmayıl bəy böyükdür, onun işləri 
d
ə, xidmətləri də  böyükdür. Onun əkdiyi  toxumlardan  yetişəcək 
m
əhsullar da faydalıdır. Onun əkdiyi güllərdən çıxacaq çiçəklər də 
dilb
ərdir, gözəldir. Onun təməlini  qoyduğu  bina  da  sağlamdır.  … 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
55
 ~ 
 
«T
ərcüman» babanın ruhu bütün tatar hərəkatında ulu başlıq olaraq 
yaşayacaqdır» («Böyük ustad İsmayıl bəy» məqaləsindən). 
 
 
Tanınmış  türkoloq  Fuat  Körpülüzadə:  «Tərcüman» təkcə 
Krımda deyil, Kazanda, Qafqazda, Türkistanda, Çin Türkistanında, 
Sibird
ə, Rumıniyada, Bolqarıstanda, Osmanlı imperiyası daxilində, 
xülas
ə  bütün türk məmləkətlərində  böyük bir təsir  buraxdı, 
türkl
ərin, xüsusi ilə Rusiya türklərinin intibahında mühüm bir amil 
oldu, h
ər tərəfdə  İsmayıl  bəyin bir çox tərəfdarları,  ardıcılları 
yetişdi…». («İsmayıl Qaspiralı» məqaləsindən). 
 
Dilq
əm  Əhməd:  «Ona («Türkçülüyün tarixi» əsərinin 
mü
əllifi  Yusif  Akçuraoğlu  nəzərdə  tutulur  –  T.A.) təsir edən ilk 
şəxs tez-tez evlərində qonaq olduğu, əmisi qızı Zöhrə xanımın həyat 
yoldaşı,  türk  dünyasının  əvəzedilməz  aydınlarından  İsmayıl  bəy 
Qaspiralı  idi  («Yusif  Akçura  –  türkçülüyün tarixini yaradan və 
yazan aydın» əsərindən). 
 
 
Az
ər Turan: «Kulikov döyüşündən bəri Toxtamışın boş və 
sahibsiz qalmış taxtına beş yüz ildən sonra bir İsmayıl bəy çıxdı… 
H
əzrəti  Musanın  sehirli  əsasına  bənzəyən «Tərcüman»ı  ilə  küfran 
d
ənizini yaran bu böyük kəramət  sahibi  türk  milli  varlığının 
müq
əddəs  yazılarını  Baxçasaraydan  Bombeyə,  Bakıdan  Qahirəyə, 
Balkanlardan Çin s
əddinə  yaymağı  bacardı».  («Qaspiralı  dalğası» 
m
əqaləsindən). 
Azat Axunov:  «
Qaspiralınin maarifçilik və  sülhpərvərlik 
f
əaliyyətini qeyd etmək üçün əvvəl Hindistanda, sonra isə Fransada 

•