Bütün türkl ərin tərcümanı ~ 1 ~ Abid Tahirli

Qadınlar 
 
Qadın  azadlığı  və  hüquqları  mövzusu  İ.Qaspiralı  yaradıcı-
lığında,  həm bədii və  həm də  publisistik irsində  mühüm möv-
zulardandır. «Qadınlar» adlı əsərində müəllif (Baxçasaray, «Tərcü-

• Abid  Tahirli
 
~ 
120
 ~ 
 
man» m
ətbəəsi, 1903) qadın, onun ailədə, cəmiyyətdə tutduğu yeri, 
rolu islam dinind
ə  qadına  uca  münasibət, islam ölkələrində  qadın 
problemi, qadın təhsili və s. kimi bu gün də aktuallığını itirməyən 
probleml
əri araşdırır. Ən əsası isə həmin məsələlərə maarifçi, ziyalı, 
t
ərəqqipərvər, millətçi bir xadim kimi münasibət bildirilir. Yazır ki, 
yer üzünd
ə  bəşər  övladının  yarısı  qadın  olduğu  kimi,  insanların 
s
əadət və xoşbəxtliyinin də yarısı qadınlardan asılıdır. Əgər qadınlar 
m
əhv olarsa, bu o deməkdir ki, dünyanın yarısının məhv olduğunu 
da söyl
əmək olar. Əgər bir millətin qadınları cahildirsə, o toplum da 
cahil olmağa məhkumdur. İnsanı həyata gətirən, ona süd əmizən, dil 
ver
ən, tərbiyə  verən  anadır.  Qadınlar  böyükdürlər, insan 
toplumunun yarısıdırlar, həm də əsasıdırlar. 
İ.Qaspiralıya  görə  qadının  həyatda üç böyük vəzifəsi var: 
valideynlik,  analıq,  dostluq.  Kişilərin də  üç böyük vəzifəsi var: 
valideynlik,  atalıq,  dostluq.  Əgər bir qadın  lazımınca  qadınlıq, 
analıq və dostluq edə bilirsə, o xoşbəxtdir. Bunları yerinə yetirmək 
üçün is
ə xeyli təhsil almaq lazımdır. Qadınlar insan olduğu üçün və 
insan övladı tərbiyə edəcəkləri üçün heyvan kimi savadsız və elmsiz 
qalmamalıdırlar, yoxsa dünya dağılar, həyat məhv olar. 
İ.Qaspiralı dünya tarixinə qısa nəzər salır, qədim və müasir 
dövrl
ərdə elmi, hünəri, zəkası və gücü ilə ad-san qazanmış qadınları 
xatırlayır. İrihəcmli məqalənin «Şərq və qərb qadınları» hissəsində 
c
əhaliyyət dövründə  Şərqdə  qadınlara  heyvani  münasibət 
b
əslənildiyini yazan müəllif  qadınlara  əski zamanlarda eyni 
münasib
ətin Qərbdə, yəni Avropa ölkələrində  də  olduğunu  yazır. 
H
ətta Avropada bir zamanlar «qadınlar canlıdırlarmı? – kimi məsələ 
müzakir
ə  edilirmiş.  Lakin  neçə  əsrlər sonra Avropada təhsil və 
elmin say
əsində bu geri düşüncəyə son qoyuldu və qadınlar kişilərlə 
b
ərabər hüquqlara sahib oldular. Təəssüf ki, müsəlmanlar arasında 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
121
 ~ 
 
islam d
əyərlərinə zidd olaraq bir çox hallarda qadınların hüquqları 
pozulur. 
İ.Qaspiralı  qadının  ailədə  və  cəmiyyətdəki yerini, rolunu 
göst
ərmək üçün məqaləyə «Hacının fərasəti» və «İki imam» adlı iki 
r
əvayət  əlavə  edir. Hekayədə  mərhum  Müslüm  balanın  –  Cəlal, 
Sabit v
ə Cəmil adlı 3 oğlu olduğu və onlardan böyüyün – Cəlalın 
uzunmüdd
ətli səyahətə çıxdığı nəql edilir. 
C
əlal əfəndi 8 il sonra evlərinə qayıdır. Artıq Sabit və Cəmil 
evl
ənmiş,  övladları  dünyaya  gəlmişdir.  Qapıda  beş-altı  yaşında 
uşaqlarla  rastlaşan  Cəlal  əfəndi  onların  başına  sığal  çəkir, sonra 
üzünü  qardaşlarına  tutub  görmədiyi halda, hər ikisinin  xanımı 
haqqında xoş sözlər söyləyir, «bərəkallah, gəlin xanımlar çox yaxşı 
valid
ədirlər»  -  deyir. Gəlinləri görmədiyi  halda  onların  ünvanına 
göz
əl sözlər söylədiyinə  görə  qardaşlar  Cəlal  əfəndiyə  təəccüblə 
baxırlar.  Cəlal  əfəndi bunu hiss edib deyir:  -  Bu  uşaqlar  anaları 
bar
ədə  yüksək  fikir  yaratdılar.  Dırnaqları  kəsilmiş,  dırnaq  dibləri 
t
əmizlənmiş,  boyun-boğazları,  qulaqlarının  içi,  ardı,  üzləri 
yuyulmuşdur.  Geyimləri sadə,  yamaqlı,  lakin  təmizdir. Deməli, 
anaları  bacarıqlı,  qənaətcil və  ailəcanlıdır,  -  deyir.  İ.Qaspiralı  bu 
ibr
ətamiz rəvayətlə ananın övlad tərbiyəsində rolunu, yerini qabarıq 
əks  etdirmişdir.  «İki  imam»  adlı  hekayəsində  Kitayın  Gansu  və 
Sinanko adlı iki vilayətində məskunlaşan tayfaların taleyindən bəhs 
edilir. Müs
əlmanların  məskunlaşdığı  Sinanko  vilayətinin  imamı 
qadın-qızların  təhsilinə  xor  baxdığından  bütün  əhali nəticə  etibarı 
il
ə  cahil  olmuşdur.  Gansuda  isə  əksinə,  qadınlar  təhsilə 
yiy
ələndikləri üçün vilayət xeyli tərəqqi etmişdir. 
Kitay padşahı bir bəhanə ilə bu vilayətlərə hücum edir, yüz 
minl
ərlə müsəlmanı qətl edir, bütün kişiləri öldürtdürür. Əsir qalan 
qadınlardan  törəyən  uşaqlar  anaların  təhsili və  tərbiyəsinə  uyğun 

• Abid  Tahirli
 
~ 
122
 ~ 
 
Sinankoda buddist, Gansuda müs
əlman kimi böyüyürlər. İ.Qaspiralı 
bu hekay
ələrdən sonra məqaləni sualla bitirir: Analara elm, savad, 
bilik v
ə hünər gərək deyil –  bunu kim söyləyə bilər?! 
 
 
Zülm haradan g
əlir 
 
Bu m
əqalə («Tərcüman», № 36, 15 sentyabr, 22 sentyabr, № 
38, 6 oktyabr, № 39, 1903) dövrün çox ciddi problemlərindən biri – 
qadın  hüquqları  haqqındadır,  bu  gün üçün də  aktualdır.  Müəllif 
əvvəlcə  müşahidə  etdiyi,  eşitdiyi  hadisələrlə  bağlı  oxucunu 
m
əlumatlandırır:  bir  nəfər cinayət törədir, Sibirə  sürgün edilir, 
arvadı  da  onunla  getməyə  və  məhv  olmağa  məcburdur.  Başqa  bir 
müs
əlman evlənir, bir müddət sonra «insafsız  və  ədəbsiz  kişi 
d
əryada  batmış  kimi»  qeyb  olur,  arvadı  ac,  səfil və  işgəncə  dolu 
h
əyat  yaşamağa  məcburdur.  Bu  qadınlar  sahibsiz,  köməksiz və 
əlacsız qalır, bəzən də fahişəlik yolunu tuturlar. İ.Qaspiralı sual edir, 
bütün bunlara h
əqiqətənmi islam qanunları səbəb olur. Özü də sualı 
cavablandırır:  yox,  bu  zülmə  islam meydan vermir, cahillər  «şəri 
qanun v
ə şəri adətə uyğun» - deyə özlərinə bəraət qazandırsalar da, 
əslində  belə  deyil,  onlar  «şəri adətləri  soğan  qabığına  dəyişirlər». 
«Halbuki Qurani-K
ərimi bir kəlmə ilə ifadə etmək lazım gəlsə, bu 
k
əlmə  «ədalət»  olacaqdır»  -  yazan  İ.Qaspiralı  cəmiyyətdə  qadına 
qarşı  ədalətsiz münasibəti  «zamanımızın  mərəzi»  adlandırır  və  bu 
x
əstəliyin çarəsini, dərmanını tapmağın çox ciddi problem olduğunu 
göst
ərir. Böyük islahatçı yazır: «Rica edirəm ki, burasına çox diqqət 
edilsin:  şəriət dəyişdirilə  bilməz, buna ehtiyac da görülmür, lakin 
şəri hökmlər, ehkamlar yer və zamana uyğun münasib üsulla islah 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
123
 ~ 
 
edil
ə  bilinər və  bu  yolla  da  qadınların  haqlarının  mühafizəsinə  və 
hü
quqlarının müdafiəsinə çarə tapmaq olar». 
İ.Qaspiralı  yalnız  Rusiya  yox,  bütün  dünya  müsəlman 
qadınlarının  hüququnun  müdafiəçisidir. O, Almaniya imperatoru 
Vilhelmin Qüds
ə və Şama ziyarətini, qədəh qaldıraraq «300 milyon 
müs
əlmanın  xəlifəsi  dostum  Sultanın  sağlığına  içirəm»  demişdir, 
lakin f
ərqində  olmamışdır  ki,  bu  300  milyon  islamın  ancaq  25 
milyonu  Sultana,  qalanları  digər hökumətlərə  tabedir və  dövrün 
hün
ərindən elm və tərəqqidən çox geridə qalmışdır» - deyə təəssüflə 
bildirir v
ə  zalım  kim  olursa  olsun,  məzlum kim olursa olsun, hər 
birimiz 
ədalətli və  insaflı  olmalı  və  ədalətə  xidmət etməliyik  – 
q
ənaətinə gəlir. 
Dövl
ət tərəfindən din, ibadət,  nikah,  talaq  işlərinin dini 
idar
ələrə,  din  adamlarına  əmanət edildiyini qeyd edən müəllif bu 
etimadın, etibarın lazımınca dəyərləndirilməsini, «zalım və insafsız 
əlinə  düşmüş  biçarə  qadınların  halına  mərhəmət və  ədalətlə» həll 
olunmasını  tələb  edir.  İ.Qaspiralı  mövcud  vəziyyətdən  çıxış 
yollarını  da  göstərir:  şərt ilə  nikahın  bağlanması  bunların  ən 
vacibidir, o fikrini ciddi d
əlillərlə əsaslandırır, sonda dediklərini bu 
şəkildə  ümumiləşdirir:  şəriət  ədalətdir.  Ədalətdən uzaq olanlara 
meydan verilm
əlidir.  Şərt ilə  nikah  kadınları  insafsızların 
zülmünd
ən xilas edəcəkdir.  Şərt ilə  nikah  dini  baxımdan  yol 
veril
əndir.  Ədalətli və  düzgün  adam  üçün  şərt ilə  nikahda heç bir 
q
əbahət,  ağırlıq  yoxdur:  şərtlər  yalnız  zalımın  zülmünə  qarşı 
ehtiyatlı  bir  sipərdir, səddir…  Qadınlara  qarşı  diqqətli və  insaflı 
olmaq lazımdır, qəflət yuxusunda yatdığımız yetər! 
 
 
 

• Abid  Tahirli
 
~ 
124
 ~ 
 
 
Zamanımızın məsələləri 
 
Yalnız  Rusiya  yox,  bütün  dünya  müsəlmanlarının  ümumi 
probleml
ərini  araşdırmaq,  üzə  çıxarmaq,  onların  həlli  yollarını 
mü
əyyənləşdirmək 
İ.Qaspiralını 
hələ 
g
ənc 
yaşlarından 
düşündürmüş  və  bu istiqamətdə  müəyyən  addımlar  atmışdır 
«T
ərcüman»ın  1906-cı  il  may  nömrələrində  (№  50,  51,  52) 
«Zamanımızın  məsələləri»  adlı  məqaləsində  o,  bu  işi  «canımıza 
minn
ət, bütün ömrümüzə  bədəl və  bərəkət» kimi qəbul etdiyini 
yazır  və  Makaryada  keçirilmiş  (Nijni-Novqorod) ümumrusiya 
müs
əlmanlarının ilk məclisinin tarixi əhəmiyyətindən bəhs edir. O, 
bu t
ədbiri Rusiya müsəlmanlarının  yeni  tarixinin  baş  səhifəsi 
adlandırır  və  qeyd edir ki, bu qurultay elektrikgücü kimi millətin 
bütün  vücudunu  başdan-ayağa  gətirib hərəkətləndirib onun 
düşüncələrində  bir neçə  ay  ərzində  beş-on illik dövrə  bərabər 
t
ərəqqi  əmələ  gətirdi. Bu tədbirin keçirilməsinə  hazırlıq  xəbəri və 
onun t
əbliği  «Tərcüman» vasitəsi ilə  həyata    keçirilmişdi.  Bu  işi 
İ.Qaspiralı millətə «fəxri xidmət adlandırır» və ona bu işdə yardımçı 
olan  Əli  Mərdan bəy  Topçubaşovun  (1865-1893) və  Əbussuud 
Mirz
ə Əhmədovun adını qədirbilənliklə çəkir. 
T
ədbirin keçirilməsi üçün rəsmi icazə ala bilməyən qurultay 
iştirakçıları böyük paroxod icarəyə götürür və «Ufa suyu üzərində» 
300 n
əfərin iştirakı ilə Rusiya müsəlmanlarının birinci qurultayı öz 
işinə  başlayır.  İ.Qaspiralının  fikrincə, bu qurultay müsəlmanları 
ayıltdı, millətin birləşməsinə və birgə iş görülməsinə səfərbər etdi, 
mill
ətin maddi və  mənəvi tərəqqisi  yollarını  müəyyənləşdirdi  və 
onlar öz f
əaliyyətlərində rusların tərəqqipərvər xadimləri, partiyaları 
il
ə əməkdaşlığın faydalı olacağı qənaətinə gəldilər. 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
125
 ~ 
 
Rusiya müs
əlmanlarının  II  qurultayı  irəliyə  doğru  daha  bir 
addım  atdı:  milli  partiya  qurulması  məsələsi gündəliyə  gətirildi. 
«Bu mill
ətə ən əvvəl lazım olan üç şeydir: milli düşüncə, milli dil, 
milli t
əhsil. Bunlar bizdə  yoxdur, lakin gərək  olduğu  hər kəsə 
aydındır. Bu hissin, bu duyğunun səmərəsidir ki, millət məclislərə 
can  atır,  toplanır»  -  yazan  İ.Qaspiralı  növbəti  III  qurultayın 
günd
əliyini də bəyan edir. Dumadakı vəkillərə birliyimizlə mənəvi 
güc verm
ək,  milli  partiyamızın  proqramını,  nizamnaməsini və 
idar
əsini vücuda gətirməkdən növbəti seçkilərdə daha fəal olmaq, az 
müs
əlman olan vilayətlərdən də  deputat seçilməsinə, elmin və 
düny
əvi təhsilin  geniş  yayılmasına  çalışmaqdan  və  islam  əhlinin 
düçar  olduğu  geriliyin  çarəsini və  dərmanını  tapmaqdan,  köhnə 
ad
ət-ənənələri islah etmək və  indiki tələblərə  uyğunlaşdırmaqdan 
ibar
ətdir. 
 
Müs
əlmanların üçüncü qurultayı 
 
Birinci  Rus  inqilabından  sonra  çar  hökumətinin müəyyən 
islahatlarından  və  imtiyazlarından  millətin nəfinə  bacardıqca  daha 
çox  yararlanmaq  üçün  İ.Qaspiralının    xüsusi  fədakarlıq  etdiyi, 
əvvəllər üstüörtülü və ehtiyatla irəli sürdüyü fikirləri açıq və geniş 
b
əyan etməsi Rusiya müsəlmanlarının  qurultayları  ilə  bağlı 
yazılarında daha qabarıq görünür. Bu baxımdan 1906-cı il avqustun 
28-d
ən 31-dək Nijni-Novqorodda  keçirilmiş  III  qurultaya  həsr 
olunmuş  irihəcmli məqalə  də  («Tərcüman»,  28  avqust,  №  96,  30 
avqust,  №  97,  1  sentyabr,  №  98)  xarakterikdir,  diqqəti çəkir. 
Mü
əllif göstərir ki, əslində  müsəlmanların  qurultayını  keçirmək 
ideyası 15 il əvvəl ortaya çıxmışdı, lakin bir sıra bəzilərinin hədsiz 
ehtiyatlığı, qorxaqlığı, eyni zamanda hökumətin mövcud qanunları 

• Abid  Tahirli
 
~ 
126
 ~ 
 
h
əmin dövrdə  bu  fikrin  reallaşdırılmasına  mane  olmuşdur. 
İ.Qaspiralı  sonra  I  və  II  qurultayın  keçirilməsi,  iştirakçıları  və 
günd
əliyi, eləcə də əks-sədası və ictimai fikrə təsiri barədə söz açır, 
III qurultayın qəbul etdiyi qərarların xüsusi ilə əhəmiyyətli olanları 
sadalayır  ki,  bunların  da  içərisində  təhsil  islahatları  aparmaq 
(t
ədrisin ilk pilləsindən sonra ortaq türk dilində aparılması, müvafiq 
d
ərs vəsaitlərinin türk dilində  nəşri  və  s.), müsəlmanların  siyasi 
partiyasını  təsis etmək, Peterburqda rusca müsəlman qəzeti 
buraxmaq, islam 
əhli  arasına  hökumət tərəfindən missionerlərin 
gönd
ərilməsinə  son qoymaq və  s. kimi çox ciddi problemlərin 
h
əllini nəzərdə tutan qərarlar da vardı. 
İ.Qaspiralı  adı  çəkilən məqalənin  sonrakı  hissəsində 
qurultaya hazırlıq və onun gedişi dövründə «Tan», «Vaxt», eləcə də 
«Novoye vremya», «Vulqar» q
əzetlərinin tədbirlə bağlı dərc etdiyi 
m
əqalələri təhlil edir, dəyərləndirir, münasibətini bildirir. O, xüsusi 
il
ə  «pisi  yaxşı,  yaxşını  pis»  kimi  təqdim edən «Novoye vremya» 
q
əzetinin mövqeyini kəskin tənqid atəşinə  tutur və  «biz 
müs
əlmanlar ministrə deyil, hətta kiçik bir rəsisə də ədəblə müraciət 
ed
ərik,  lakin  ayaqlarına  yıxılmarıq.  Qarşısında  diz  çökdüyümüz 
Allahın ayaqları yoxdur» - yazaraq qurultayın keçirilməsinə hazırlıq 
dövründ
əki problemlər və  məclis  zamanı  baş  verən intriqalar, 
onların  həlli üçün göstərilən səylər, fədakarlıqlar  barədə  oxucuda 
geniş  təsəvvür  yaradır  və  sonra gur səslə  bildirir: «Tərcüman» 24 
ild
ən bəri  meydandadır,  nədir, necədir  –  bu hər kəsə  məlumdur. 
İlminskilərin nəzarətindən, missionerlərin 
iftirasından, 
Pobedonostsev (çarın yaxın adamı – T.A.) cənablarının iqtidarından 
v
ə  əzəmətindən  qorxmayıb,  addım-addım,  iynə  ilə  daş  deşər kimi 
xidm
ət göstərmişdir,  qorxduğu  isə  iki  şey  vardı:  biri  başı  şapkalı 
molladır, digəri çalmalı mirzədir! 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
127
 ~ 
 
 
Ümumi yığıncaq 
 
İ.Qaspiralını  Rusiya  türkləri, müsəlmanları,  onların 
probleml
əri nə  qədər  düşündürür,  necə  narahat edirdisə, 
ümumiyy
ətlə dünyadakı islam əhlinin mövcud durumu, taleyi də o 
q
ədər məşğul  edir  və  əndişələndirirdi. Təsadüfi deyil ki, o istər 
Avropaya, ist
ər Şərq ölkələrinə, istərsə də Afrikaya səyahətlərində 
müs
əlmanların  həyat, təfəkkür tərzi, elm, təhsil, tərəqqi  yolundakı 
f
əaliyyətləri ilə  ciddi  maraqlanır,  onları  araşdırır,  dindaşlarının 
c
əhalətdən  xilası  üçün  var  qüvvəsi ilə  çalışırdı.  Onun  ideyası, 
t
əşəbbüsü, təşkilatçılığı,  iştirakı  ilə  Misirdə  –  Qahirənin 
«Kontinental»  otelind
ə  Dünya müsəlmanlarının  ilk  qurultayının 
keçirilm
əsi  ideyası  dediklərimizə  parlaq nümunədir. «Ümumi 
yığıncaq»  adlı  məqalədə  («Tərcüman»,  №  56,  7  sentyabr  1907) 
İ.Qaspiralı  harada,  hansı  bir  idarə  altında  yaşamalarından  asılı 
olmayaraq,  qonşuları  və  digər millətlərlə  müqayisədə  geridə 
qaldıqlarını  təəssüflə  bildirir və  yazır  ki,  1905-ci ildə  Rusiya 
müs
əlmanlarının ilk qurultayı keçirildi. Bu toplantı müsəlmanların 
h
ərəkətə  gəlməsinə,  şüurlarında  ciddi  dəyişikliklərin yaranmasına 
böyük t
əsiri  oldu.  Artıq  belə  bir  toplantının  dünya  miqyasında 
keçirilm
əsinə  ehtiyac  yaranmışdır.  Din  və  ədəbiyyat xadimlərinin, 
müh
ərrirlərin iştirak edəcəyi bu konqresdə dünya müsəlmanlarının 
probleml
əri müzakirə  edilməli, sosial, mədəni tərəqqiyə  yol açan 
t
ədbirlər müəyyənləşdirilməlidir.  İ.Qaspiralıya  görə  belə  bir tədbir 
«b
əlkə  yatmış  olan  böyük  islam  bədəninin  ayılmasını  mümkün» 
ed
əcəkdir. İslam xalqlarının böyük təəssübkeşi olan İ.Qaspiralı belə 
bir konqresin mü
əyyən səbəblər  ucbatından  İstanbulda yox, 
Qahir
ədə keçirilməsini məqsədəmüvafiq hesab edir və bu hər kəsi, 

• Abid  Tahirli
 
~ 
128
 ~ 
 
xüsusi il
ə  mətbu orqan nümayəndələrini tədbirin  proqramının 
hazırlanmasında iştiraka çağırırdı. 
 
Dünya müs
əlmanlarının konqresi 
 
Elm, t
əhsil, mədəniyyət sahələrindəki  inkişafdan  və 
ümumiyy
ətlə, dövrün tələblərindən, tərəqqidən çox geridə  qalan 
islam  xalqları  nümayəndələrinin toplanaraq bu bəlalardan xilas 
olmağın,  problemlərin birgə  həllinin zəruriliyini  İ.Qaspiralı 
m
əqalələrində  dəfələrlə  göstərmiş,  istəyinə  qismən  çatmış,  Rusiya 
müs
əlmanlarının qurultaylarının keçirilməsinə nail olmuşdur. Onun 
dünya müs
əlmanlarının da konqresini keçirmək ideyası çətinliklə də 
olsa, reallaşmışdır. Qurultaya hazırlıq, onun iştirakçıları, gündəliyi 
v
ə gedişi, dünya müsəlmanlarının həyatında bu tədbirin əhəmiyyəti 
bar
ədə İ.Qaspiralı «Dünya müsəlmanları konqresi» adlı əsərlərində 
(«Sıratı  müstəqim»  jurnalı,  İstanbul,  №  42,  1907  və  Baxçasaray, 
«T
ərcüman» qəzetinin mətbəəsi, 1909) ətraflı bəhs etmişdir. 
İslamın  oyanışı  dövründə  Misir,  Hindistan,  Osmanlı,  İran 
kimi dövl
ətlərdə  çox böyük elm xadimlərinin, filosof və  şairlərin 
yetişdiyini  qeyd  edən müəllif yenidən müsəlman həyatında  bir 
h
ərəkət,  canlanma  olduğunu  məmnunluqla qeyd edir. Müəllif 
q
ənaətlərində  yanılmır,  elə  dünya müsəlmanlarının  Qahirədə  bir 
araya g
əlməsini belə işartıya işarə hesab etmək olar. 
1907-
ci  il  noyabrın  1-də  Qahirəyə  müxtəlif ölkələrindən 
g
ələn 500-dən çox nümayəndənin  iştirakı  ilə  qurultay  öz  işinə 
başladı.  Tədbir dünya ictimaiyyətinin,  islam  dostlarının  olduğu 
kimi,  islam  düşmənlərinin də  qəzetlərin maraq dairəsində  idi. 
Qurultay  iştirakçıları  tərəfindən  alqışlarla  qarşılanan  İ.Qaspiralı 
dünya, o cüml
ədən Rusiya müsəlmanları  qarşısında  duran 

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
129
 ~ 
 
t
əxirəsalınmaz, həlli zəruri sayılan problemlərdən ətraflı bəhs etdi, 
t
əhsil, elm, mədəniyyət  sahələrində  dövrün tələbləri ilə 
ayaqlaşmanın  vacib  olduğunu  vurğuladı.  Bu  sahədə  müəyyən 
ir
əliləyişlərin  əldə  edildiyini deyən natiq islam millətlərinin 
h
əyatına araşdırıcı bir nəzərlə baxılsa, orada yüksəlişdən daha çox 
geril
əmənin diqqətçəkici olduğunu təəssüflə söyləyir: «Mədrəsə və 
m
əktəblər xarab və  faydasız  haldadır.  Sənaye yox həddindədir, 
ticar
ət sönməkdədir, dünya ticarətində  hissəmiz  çox  azdır,  bank-
maliyy
ə işlərində, dəniz ticarətində payımız yoxdur. 300 milyonluq 
bir ümm
ətin 30 gəmili bir dəniz  şirkəti,  beş  milyonluq  sərmayəsi 
olan  bir  bankı  yoxdur!»  İ.Qaspiralı  ata-babadan qalma bərəkətli 
torpaqların  verdiyi  nemətləri belə  dünya  bazarına  çıxara 
bilm
ədiyimizi,  onları  da  əcnəbi gəmiçilərə  verdiyimizi, hünər, 
m
ərifət, elm, tərəqqi yolu ilə  hasil  etdiyimiz məhsulun da çox az 
olduğunu  təəssüflə  dilə  gətirir.  İ.Qaspiralı  müsəlman cəmiyyətinin 
acı,  ağır  mənzərəsini o qədər  aydın,  açıq,  eyni  zamanda  kəskin, 
alovlu, t
əsirli nitqlə  təsvir edir ki, dedikləri dinləyənlərin qəlbinə, 
beynin
ə  nüfuz edir, onları  düşündürür,  qayğılandırır,  hərəkətə 
g
ətirir, səfərbər edir: «Həzarat! Bir qövm, yaxud bir millət siyasi 
hakimiyy
ətini, müstəqilliyini itirsə, bu böyük fəlakətdir, böyük 
ziyandır,  lakin  iqtisadi,  ticari  fəaliyyətini itirsə, bir yox, on dəfə 
ziyandır, məhv olmanın başlanğıcıdır». İ.Qaspiralı elm, mədəniyyət, 
t
əhsil yolu ilə  tərəqqi edən digər xalqlardan nümunə  götürməyə 
çürük, köhn
əlmiş  adət,  ənənələrdən,  avamlıqdan,  xurafatdan  xilas 
olmağa dəvət edir. 
Dünya müs
əlmanlarının  konqresində  «Rusiya müsəlman-
lar
ının  indiki  durumu,  onlar  arasındakı  əqli hərəkətlər», «Zəhmət 
haqsız ilk təhsilin vacibliyi, qaydaları, həyata keçirilməsi», «Bütün 
müs
əlmanların oyadılması üçün Müsəlman konqresinin vacibliyi və 

• Abid  Tahirli
 
~ 
130
 ~ 
 
onun asılışı» haqqında danışan İ.Qaspiralı müsəlman dünyasındakı 
mövcud probleml
ərin, onu yaradan səbəblərin  aradan  qaldırılması 
yollarını  özünəməxsus tərzdə,  əsaslı,  dərin məntiqlə,  inandırıcı 
şəkildə çatdırır. 
 
Zamanın tarixi 
 
«T
ərcüman»ın bir neçə nömrəsində (1908-ci il 1 fevral, № 8; 
5 fevral,       
№ 9; 8 fevral, № 10; 12 fevral, № 11; 15 fevral, № 12; 
19 fevral, № 13) «Zamanın tarixi» adlı məqaləsində İ.Qaspiralı son 
ill
ər müsəlman həyatında,  düşüncələrində  bir hərəkətin  olduğunu 
qeyd edir v
ə  göstərir  ki,  yeni  ideyaların  yaranması,  yeni  qələm 
sahibl
ərinin, yeni adamların ortaya çıxması bu dirçəlişin əlamətlə-
rind
ədir. Belə bir dövrdə «cəmiyyət işlərində çalışanlar və ya digər 
işlərdən xəbər və  məlumatı  olanlar  öz  bildiklərini qeyd etsələr, 
q
ələmə alsalar, bu millətin xeyrinə olar» - prinsipi ilə İ.Qaspiralı da 
zamanın tarixini yazmağı qərara alır. 
Mü
əllif göstərir ki, 3-4 il əvvəl Rusiya müsəlmanları «siyasi 
işlərdən çox uzaqda idilər», rus cəmiyyətində baş qaldıran hürriyyət 
h
ərəkatlarından  xəbərsizdilər, mətbuat sahəsində  yalnız  «Tərcü-
man» f
əaliyyət göstərirdi. Kazanda və  Tiflisdə  qəzet  çıxarmaq 
t
əşəbbüsü olsa da, bu cəhd  o  vaxtlar  reallaşmamışdı:  bu  arzu 
M
əhəmməd Ağa Şaxtaxtinskinin (1846-1931) səyi ilə 1903-cü ildə 
h
əyata keçdi. «Şərqi-Rus» (1903-1905) nəşrə başladı. 
Peterburqda  Əli  Mərdan bəy  Topçubaşov  (1865-1934) ilə 
görüş zamanı Rusiya müsəlmanlarının ümumi yığıncağının keçiril-
m
əsi ilə bağlı qərar qəbul etdiklərini yazan İ.Qaspiralı bu ideyanın 
reallaşması üçün 1905-ci ilin may, iyun, iyul aylarında «Tərcüman» 
q
əzetində ardıcıl çıxış etdiyini, tədbirin proqramı ilə bağlı müzakirə-

• Bütün türkl
ərin tərcümanı 
~ 
131
 ~ 
 
l
ərin açdığını yazır. Müəllif daha sonra qurultaya hazırlıq işlərindən 
v
ə çətinliklə də olsa, qurultayın paroxodda öz işinə başlamasından 
v
ə  onun tarixi qərarlarından,  Əli  Mərdan bəy  Topçubaşov, 
Əbussuud  Mirzə  Əhmədov, Yusif bəy Akçurin, Mustafa Mirzə 
Davudoviç, Əhməd bəy Ağayev və sair kimi xadimlərin qurultayla 
bağlı fəaliyyətlərindən geniş söz açır. Daha sonra İ.Qaspiralı Rusiya 
müs
əlmanlarının  II  qurultayından,  orada  proqram,  fəaliyyət 
istiqam
ətləri ilə bağlı yaranan mübahisələrdən ətraflı söz açır.