Conference committees conference chairs c

AİLƏDƏ TOLERANTLIĞI TƏRBİYƏ                                                      

ETMƏYİN İMKAN VƏ YOLLARI 

 

Nərmin ELYASOVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan  çox  mürəkkəb  bir  coğrafi  məkanda  yerləşir.  Ölkəmiz  tarixən  müxtəlif  xalqların  və 

dinlərin  nümayəndələrinin  bir-birinə  çox  yaxın  qonşuluq  şəraitində  yaşadığı  məkanolub.  Regionda 

təkcə siyasi baxımdan deyil, dini və milli mənsubluq baxımından da kifayət qədər həssaslıq var. Lakin 

bütün bu məsələlərə rəğmən Azərbaycan dini və milli tolerantlıq baxımından bölgə dövlətləri arasında 

liderlik  edir.  Ölkəmizin  ətrafında  və  daxilində  digər  dinlərin  daşıyıcısı  olan  xeyli  sayda  millətlər 

yaşayır.  Azərbaycanda  bütün  dinlərə  və  digər  millətlərə  mənsub  olan  toplumlara  tarixən  tolerant 

münasibətbəslənilib. 

Bu  ənənənin  davam  etməsi  üçün  ailədə  tərbiyə  üsullarının  düzgün  seçilməsi  əsas  şərtdir.  Ailə 

uşaqların tərbiyə olunması üçün ən yaxşı mühitdir. Yalnız ananın ağuşu və atanın məhəbbəti bu çətin 

vəzifənin öhdəsindən gələ bilər. 

Bu  gün  cəmiyyətimizdə  etnik,  dini,  mədəniyyət,  gender,  fiziki  fərqliliyi  olan  şəxslər  tərəfindən 

əhatə olunduğumuzu inkar edə bilmərik. Bəzi insanlar özlərindən fərqli şəxslərlə ünsiyyətə girməkdən 

yayınırlar.  Bunun  səbəbi müxtəlif ola  bilər.  Problemin  özülü  ailədə,  cəmiyyətdə,  kollektivdə  qoyula 

bilər.  

Niyə  biz  uşaqlarımıza  tolerantlığı  aşılamalıyıq?  Hər  bir  uşaq  yeni  ideyalar,  yeni  təcrübə,  yeni 

enerji  deməkdir.  Əsas  məsələ  onu  düzgün  istiqamətləndirməkdir.  Əgər  düzgün  üsullar  seçilərsə,  o 

zaman  uşaqların  hər  birinin  uğurlu,  parlaq  gələcəyi  ola  bilər.  Tolerantlıq  biznes,  təhsil,  səyahət, 

istirahət, həyat tərzi, incəsənət və üstəgəl həyatın digər sahələrində qapıları gənc nəsil üçün açır. 

Tolerantlıq  -  dünyamızın  geniş  mənada  müxtəlifliyinin,  insanların  özünüifadə  formalarının  və 

şəxsiyyətin  formalaşma  üsullarının  hörmətlə  qəbul  edilməsidir.Əslən  etnik  və  dini  fərqlərə  aid 

olmasına  baxmayaraq,  tolerantlıq  həmçinin  fiziki  və  intellektual  əlilliyi  olan,  gender  fərqi  üçün  də 

tətbiq  oluna  bilər.Tolerantlıq  hörmət  və  başqalarını  öyrənmək,  fərqlərin  qiymətləndirilməsi,  mədəni 

boşluqların aradan qaldırılması,  ədalətsiz stereotiplərdən imtina edən ortaq məxrəcin aşkar olunması 

və yeni istiqrazlar yaratmaq deməkdir. Tolerantlıq, bir növ, xurafatın əksidir. 

Bəs tolerantlıq bütün davranışları qəbul etmək deməkdirmi? Əlbəttə yox. Zorakılıq, yalan və ya 

oğurluq kimi ictimai qaydaları pozan davranışlara, digərlərini incitməyə yol verilməməlidir.  

Tolerant  olmamaq,  ictimai  bir  canlı  olan  insanın  birlikdə  yaşamaq,  fərqlilikləri  eyni  məxrəcdə 

görüşdürmək xüsusiyyətini rədd etmək,ən böyük qabiliyyət olan ünsiyyətə maneçilik törətmək anlayışı 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1493

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

deməkdir. Hər hansı bir hadisəyə xoşgörüşsüz yaxınlaşmaq təbiətə və kainata ziddir. Heç bir şey tam 

olaraq rədd edilə bilməz. Ən qatı qaydaların belə istisnaları vardır.  

Bütün  münasibətlər  kimi  tolerantlıq  da  incə  və  zərif  yollarla  tədris  olunur.  Valideynlər 

tolerantlığı,  hörməti  yalnız  övladları  dil  açandan  sonra  tərbiyə  etməyi  düşünməməlidir.  Uşaqlar  dil 

açmamışdan  əvvəl,  valideynlərini  yaxından  izləyirlər  və  onları  təqlid  edirlər.  Çünki,  uşaq  evin 

güzgüsüdür. Nə görürsə, bütün bunlar onun davranışında öz əksini tapır.  

Hal-hazırda  əksər  valideynlər  müxtəlif  icmalara  məxsus  və  müxtəlif  əqidəli,  müxtəlif  fikirli 

yoldaşları  ilə  birlikdə  işləyir,  müxtəlif  iş  səyahətlərinə  gedir  və  onlarla  dostluq  edirlər.  Bütün  bu 

proseslərlə uşaqlara bir mesaj göndərilir və bunun nəticəsində ailədə tolerant, hörmət sferası güclənir. 

Həmçinin  valideynlər  nümunələr  vasitəsilə  tolerantlığı  uşaqlara  aşılaya  bilər.  Tolerantlıq  və  hörmət 

haqqında kiçik söhbətlər də öyrənmə yollarına daxil edilə bilər. Uşaqlara imkan vermək lazımdır ki, 

digərləri  ilə  oyunlar  oynasın,  söhbət  etsin.  Bu  da  uşağa  fərqləri  və  oxşarlıqları  özünün  müqayisə 

etməsinə, bunu kiminsə təcrübəsindən yox, öz təcrübəsində öyrənməsinə imkan verir.  

Valideynlər övladlarına tolerantlığı necə öyrədə bilərlər? 

1.  Lev  Nikoloyeviç  Tolstoy  söyləmişdir  ki,  yaxşı  nümunə  uşaq  üçün  ən  yaxşı  tərbiyədir.  Hər 

şeydən öncə, öz münasibətinizə diqqət edin. Ətrafınızdakı insanlara hörmət nümayiş etdirin. 

2. Unutmayın ki, uşaq həmişə sizi dinləyir. Özünüzdən fərqli olan insanlar haqqında danışarkən 

danışıq  tərzinizə  həssas  yanaşın.  Cəmiyyətdə  olan  bəzi  stereotiplərin  bir  növ  “ömrünü  qısaltmağa” 

çalışın.  Geyim,  düşüncə,  görünüş,  zövq  və  s.  fərqliliyi  olan  insanlara  gülməkdən,  onlarla  zarafat 

etməkdən çəkinin. Bunlar sizə zərərsiz əyləncə kimi  görünə bilər, amma nəticədə siz uşağın hörmət, 

ehtiram hissini məhv edə bilərsiniz.  

3.  Övladlarınızın  istifadə  etdikləri  kitabları,  oyuncaqları  diqqətlə  seçin,  dinlədiyi  musiqiyə, 

izlədiyi  videolara  güclü  şəkildə  nəzarət  edin.  Yadınızda  saxlayın  ki,  KİV  və  musiqi  mədəniyyəti 

onların dünyagörüşlərinin formalaşmasına güclü təsir göstərir.  

4.  Vicdan,  hörmət,  ayrı-seçkilik  kimi  anlayışların  nə  olduğunu  soruşun.  Ehtiyac  varsa,  yaş 

səviyyəsinə uyğun olaraq izah edin. 

5.  Övladlarınıza  maraqlarını,  bacarıqlarını,  tərzlərini  nümayiş  etdirməyə  şərait  yaradın.  Hər  bir 

ailə üzvünüzün unikallığını qiymətləndirdiyinizi hiss etdirin. 

6. Unutmayın ki, tolerantlıq qəbuledilməz davranışlara dözümlü olmaq demək deyil. Bu “hər kəs 

hörmətə layiqdir və həmçinin digərlərinə ehtiramla yanaşmaq” deməkdir. 

7.  Uşaqlarınıza  özlərindən  fərqli  olan  yaşıdları  ilə  vaxt  keçirməyə  imkan  verin.  Uşaq  üçün 

məktəb,  düşərgə,  bağça  seçərkən  müxtəlif  millətlərin  nümayəndələrinin  də  olduğu  yerləri  tapa 

bilərsiniz. 

8.  Digər  xalqların,  dinlərin  xüsusi  günləri,  bayramları,  adət-ənənələri  haqda  birlikdə  öyrənin. 

Həmçinin  öz  adət-ənənələrinizi  övladlarınıza  yaxşı  öyrədin.  Bu  həm  də  digər  xalqların 

nümayəndələrinə  öz  adət-ənənələrimiz  haqda  məlumat  vermək  üçün  kiçik  yaşlı  uşaqlara  verilən 

dəyərli mirasdır. Çünki ailə xaricindən kimsə sizin adət-ənənələrinizi bir gün öyrənməyə çalışa bilər.  

9. Uşaqlarınızda görmək istədiyiniz, arzuladığınız hərəkətləri xəyal edin. Özünüz elə davranmağa 

başlayın. Uşaqlar həmişə sizin addımlarınızı təqib edir.  

Bir  sözlə  uşağınızın  uğuru  sizdən  asılıdır.  Bu  gün  və  sabah  dünyanın  uğuru  bir-birini  anlayan, 

təşəkkür etməyi bacaran, başqaları ilə işləməyə qadir olan insanların əlindədir.  

 

 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1494

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

YENİYETMƏLİK DÖVRÜNDƏ AİLƏ MÜHİTİNDƏ                               

ƏXLAQİ KEYFİYYƏTLƏR 

 

Günel ƏHƏMDOVA 

Bakı Slavyan Universiteti

 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

İnsanın  müxtəlif  dövrlərinə  məxsus  olan  yaş  hüdudları  özünün  düşüncələri,  anlayışları,  həyatı 

dərk  etmə  qabiliyyətinə  görə  fərqlənsə  belə  insanı  daima  öyrədir.  Ancaq  hər  bir  yaş  dövrü  özündən 

sonrakı  yaş  dövrünə  müəyyən  bir  baza  ilə  gedir.  Hansı  ki,  bura  həm  müsbət,həm  də  mənfi 

keyfiyyətləri nümunə gətirmək olar. Bu mərhələlərin içərisində insanda həyatı dərk etmə qabiliyyətini 

tezləşdirən,ona  bir  varlıq  kimi  həyatda  vəzifələrini  bildirən,həm  mənəvi,həm  fiziki  cəhətdən 

təkmilləşdirən xüsusi bir mərhələ var ki, buna yeniyetməlik dövrü deyilir. Pedoqoqlar,psixoloqlar bu 

dövrü  "ağır  böhran"  dövrü  adlandırırlar.  Çünki  bu  zaman  insanın  öhdəlikləri,cəmiyyətdəki  rolu 

artır,özünə və ətrafına baxışı nisbətən dəyişir. O, keçid dövründə olduğu üçün müəyyən baxışları qəbul 

edir,  çox  hallarda  isə  müqayisəyə,fikir  mübadiləsinə  üstünlük  verir.  Məsələ  isə,  onun  müəyyən 

baxışları  ,  hadisələri,  fikirləri  qəbul  etməməsindən  irəli  gəlir.  Axı  o  hələ  həyatı  anlama 

mərhələsindədir. Və tam qavranılmamış şəkildə. Özünü təsdiqetmə, bəzi hallarda inamsızlıq, xəyallara 

dalma, fikir yayğınlığı,bu dövr üçün qaçılmazdır. Bu zaman əsas rolu ailədə valideynlər,sosial mühitdə 

isə,  pedoqoji  fəaliyyətlə  məşğul  olan  müəllimlər  və  digər  şəxslər  oynayır.  Əsas  rolu  öz  üzərində 

cəmləyən ailə övladın yetişməsində mühüm rol oynayır. Çünki bu zaman yeniyetmənin fiziki cəhətdən 

dəyişən orqanizmi, mənəvi cəhətdən dəyişən düşüncələri əslində özlüyündə bir qayğı,bir tələbat hissi 

oyadır.  Valideyn  ona  yardımçı  olmalı,  onu  cəmiyyətə  hazırlamalıdır.  Və  bir  insan  yetişdirdiyini 

unutmamalıdır.  Tez  yorulma,  sinir  sisteminin  fəaliyyəti  nəticəsində  beynin  mürəkkəbləşməsi,  zehni 

fəaliyyət,  tənqidçilik,  kobud  hərəkətlər  bir  yeniyetməyə  xas  olan  ən  ümdə  keyfiyyətlərdən  biridir. 

Valideyn  bu  zaman  onu  nəzarətdə  saxlamalıdır.  Ancaq  bunu  büruzə  verməyəcək  şəkildə  etməlidir. 

Əks halda yeniyetmənin bu nəzarəti ciddi şəkildə hiss etməsi sayəsində ailə konfliktlərinin baş verməsi 

qaçılmazdır.  Valideyn  səs  tonuna,  davranışlarına  dövr  mahiyyəti  olaraq  daha  çox  fikir  verməlidir. 

Övladı  müəyyən  dövrə  qədər  ailə,  müəyyən  dövrdən  sonra  isə  cəmiyyətin  hazırladığını  nəzərə 

alsaq,ilk  özül  rolunu  oynayan  ailənin  vəzifə  öhdəliklərini  artırmış  oluruq.  Yeniyetmənin  fikir 

dağınıqlığı,  müəyyən  sahədə  biliklərin  azlığı  onu  müxtəlif  yollara,  müxtəlif  inanclara  apara  bilər. 

Hansı  ki,  bunların  sonu  pis  vərdişlərə  əsaslanır.  Əgər  ailə  onu  təkmilləşdirərsə,  cəmiyyət  üçün 

müxtəlif  istiqamətlərə  hazırlayarsa,övladın  təfəkküründə  cəmləşən  fikirlər  onu  bir  kölgə  kimi 

izləyəcək  və  ona  qaranlıqda  işığı  tapmaqda  yardımçı  olacaq.  Tərbiyənin  əxlaqi  prinsipinə  əsaslanan 

fikirləri  övlada  yetərsiz  şəkildə  verilərsə  bu  zaman  əxlaqa  zidd  hərəkətlərin  baş  verməsi  halları 

müşahidə olunur. Yeniyetmə isə öz təfəkkür bazasının seçdiyi mühitə uyğun olaraq, müəyyən şəraitlər 

əsasında  həyatını  davam  etdirir.  Bu  isə  həm  mənfi,  həm  də  müsbət  müddəaları  önə  qoyur.  Mənfi 

halların  müşahidəsi  ailə  və  cəmiyyət  üçün  ziyandır.  Və  böyük  yaş  dövründə  də  onu  izləyən  bu 

xüsusiyyətlər o formalaşdıqca onun daxilində inkişaf edir və daha da pis vərdişləri yaradır. Onlar da 

yenə  bu  işə  yeniyetmələri  cəlb  edir  və  proses  təkrarlanmış  olur.  Bu  isə  inkişaf  etməkdə  olan 

cəmiyyətin problem mərkəzi olur. 

Valideyn  müəllimlə  paralel  şəkildə  əlaqədə  olmalıdır.  Sosial  mühitdə  övladın  davranış 

qaydalarını, əxlaq normalarını pedoqoq yaxından izləməli, əks hallar baş verərsə valideyn ilə əlaqəyə 

girməlidir. Əgər gecikmə halları müşahidə olunarsa, övladın tərbiyəsi çətinləşir. Müəyyən hallarda ailə 

arasında  övlad  və  valideyn  qarşıdurması  mövcud  olur.  Və  valideyn  övladının  yeniyetməliyi  pis 

keçirməsi ilə əlaqədar olaraq, onunla bacarmır. Bu zaman isə əlavə şəxs-psixoloqdan istifadə olunur. 

Tərbiyə  prosesinin  uğurlu  şəkildə  həyata  keçməsi  cəmiyyət  üçün  xeyirli,  ailə  üçün  fəxrli  bir 

nəticə olur. Sağlam düşüncəli, mədəni rifahı yüksək olan gənclərə cəmiyyətdə böyük ehtiyac duyulur. 

Əxlaq  və  tərbiyə  bir-biri  ilə  qırılmaz  şəkildə  bağlıdır.  Əxlaq  tərbiyənin  yüksək  formada  görünüş 

şəklidir.  Bu,  hər  cəhətdən  məqbul  sayılır.  Təbii  ki,  ailənin  əsas  mövqeyini  nəzərə  alsaq.  Övlada 

şəxsiyyət  kimi  baxılan  bu  dövrdə  onların  fikirləri  mütləq  şəkildə  eşidilməlidir.  Onlarda  bu  zaman 

peşələrə meyl, maraq artır. Və onlar müxtəlif seçimlər qarşısında qalırlar. Həmçinin də bir yardımçının 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1495

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

məsləhətinə  ehtiyac  duyurlar.  Evdə  valideynin,  sosial  mühitdə  isə  müəllimin  böyük  rol  oynadığı  bu 

proses  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Çünki  o,  maraqlarının  ardınca  gedir  və  seçdiyi  hər hansı  peşənin 

müəyyən məqamlarını nəzərə almır. Yetkin bir şəxsin yardımı isə onu bu dolaşıqdan xilas edir və onun 

maraqlarına uyğun doğru yolu göstərir. 

Yeniyetmələr  bir  çox  məsələlərdə  özlərinin  müsbət  keyfiyyətlərini  üstün  tuturlar.  Ancaq  əsas 

məqamlarda  valideynin  onlarda  gördüyü  keyfiyyətlər  önə  keçir.  Əgər  valideyn  mənfi  münasibətlər 

irəli  sürərsə  və  bu  övlada mənfi  təsir  edərsə,  yeniyetmə  dərindən  sarsılır, ruh  düşkünlüyü  yaşayır  və 

özünü yararsız hiss etməyə başlayır. Bu prosesin sonu isə uzunmüddətli depressiyaya gətirib çıxarır. 

Ailənin, məktəbin, həmyaşıdlarının yeni məna kəsb etdiyi bir dövrdə bu sarsıntı onu daxildən incidir. 

Övlad  valideynə  həmişə  ehtiyac  duyur.  Ancaq  bir  yeniyetmə  əks  hallarla  qarşılaşarsa-  valideyn  ilə 

fikir ayrılığı yaşayarsa, bu ziddiyyətlilik artır və yeniyetmənin öz xarakterini formalaşdırmasında ciddi 

qarışıqlıq doğurur. 

Nizami Gəncəvi ailəni uşağın ilk tanış olduğu ictimai mühit adlandırmışdır. Övladın cəmiyyətdə 

düzgün mövqe tutması üçün ailə tərbiyəsi əsasdır. Ailə övladın şəxsiyyət kimi formalaşmasında üstün 

mövqe  tutur.  Və  özül  rolunu  oynayır.  Tərbiyə  hər  yaş  dövrünə  xas  olan  bir  haldır.  Ancaq  bu  dövr 

özlüyündə xüsusi tərbiyə tələb edir. 

Mən istərdim ki, bu dövrdə ailələr xüsusi şəkildə övladlarına fikir versinlər və onların fikirlərini 

ən balaca məsələlərdə belə öyrənməyə çalışsınlar. Əgər belə olarsa, o artıq özünü şəxsiyyət kimi hiss 

edər və cəmiyyətə yararlı bir insan kimi formalaşar. Çünki formalaşmaqda olan hər ağıllı gənc ölkəmiz 

üçün qürur mənbəyidir. 

 

 

YENIYETMƏLƏRİN SÜLH MƏDƏNİYYƏTİNİN 

FORMALAŞMASINDA MƏKTƏBİN ROLU 

 

Mətanət MƏMMƏDOVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bildiyimiz  kimi,  məktəblər  cəmiyyətlərin  öz  vətəndaşlarını  ictimai,  mədəni  və  sosial  həyata 

hazırladıqları bir vasitə baxımından həmin müəssisələr sırasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla 

bərabər, məktəb və köklü dəyişikliklərlə məşğul olan bütün mümkün vasitələr eyni zamanda rəqabət, 

müharibə  və  zorakılıqla  bağlı  mövcud  mədəniyyət  sahəsi  ilə  ciddi  məşğul  olmaqdadır.  Hətta  belə 

zorakılıq  mədəniyyətinin  ve  gender  ədalətsizliyinin  doğurduğu  problemlərin  əksinə  olaraq,  sözün 

həqiqi  mənasında  onlardan  irəli  gələrək,  dünyanın  bütün  təhsil  işçiləri  sülh  təhsilinin  verilməsi 

məqsədilə  ümumi  çağırışa  qoşulmuş  və  onlardan  bir  qismi  sülh  mədəniyyəti  istiqamətində  aparılan 

təlim prosesinin ayrılmaz hissəsi olacağı iddia edilən gender perspektivini nəzərə almaq üçün fəaliyyət 

göstərirlər.  Onları  əhatə  edən  dərslər  və  sinif  otaqları  onların  öz-özlüyündə  sülh  mədəniyyəti  mühiti 

kimi fəaliyyət göstərə biləcəkləri şəkildə təşkil edilə və aparıla bilər. Burada ümumi olaraq göstərilən 

sülh  məqsədlərinin  və  dəyərlərinin,  yaxud  da  zorakılıq  və  gender  ədalətsizliyi  problemləri  üzrə 

aparılan  təhlillərdən  və  fikirlərdən  hasil  olan  bu  kimi  məqsəd  və  dəyərlərin  onların  öz  vəzifələrinin 

təşkil  edilməsinə  səfərbər  etməklə,  məktəb  orqanları  müəllimlərin  öz  dərs  dedikləri  siniflərdə  sülh 

mədəniyyətini yarada biləcəkləri parametrləri müəyyən edə və əsasların özülünü qoya bilərlər.  

Tolerantlıqdan  götürülən  ilkin  oxu  materialı  müəllimlərin  öz  siniflərində  yeniyetmələrə 

tolerantlığı necə təmin edə biləcəklərini göstərir. Məktəblərdə və siniflərdə tolerantlığa dair bu kimi 

konsepsiyalar  və  üsullar  həm  də  sülhsevər  və  gender  ədalətinin  təmin  edildiyi  bir  sinfin  ayrılmaz 

hissəsidir.  Onlar  sadəcə  olaraq  tolerantlığın  bütün  mədəniyyətlərin,  genderlərin  və  insanların  bir- 

biriləri  ilə  olan  yaxınlıq  əlaqələrini  müəyyən  etdikləri  və  oxşar  cəhətləri  yaratdıqları  üsulların  insani 

ləyaqətlərə  dünyəvi  ehtiramın  və  insani  həmrəyliyin  daha  dərin  qatlarına  nüfuz  etmək  məqsədi 

güddüyünü  nəzərə  alaraq  sülhün  və  gender  bərabərliyinin  məqsədləri  naminə  çalışmağadək 

genişləndirilə  bilər.  Müəllimlər  bu  kimi  yanaşma  üsullarından  yeniyetmələrdə  sülh  mədəniyyətinin 

formalaşması  üçün  dərslərdə,  gender  tolerantlığının  yaradılması  prosesinin  başlanması  məqsədilə 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1496

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

nəzərdə tutulan təlim layihələrində, sülh, qarşılıqlı hörmət amillərinə bağlı olan və sinif hüdudlarından 

kənar  dünyada  bu  kimi  icmaların  müəyyən  edilib  aşkara  çıxarılması  istiqamətində  necə  çalışmaq 

məqsədilə nəzərdə tutulan bir təlim prosesinə sadiq olan icmanın inkişaf etdirilməsi zamanı şagirdlərə 

istiqamət verilməsi işində istifadə edə bilərlər. 

Birgə  və  ümumi  təlim  üzrə  müxtəlif  variantlar  birgə  təlim  və  qrup  müzakirələri  üçün  bundan 

öncə  irəli  sürülmüş  təkliflər  üzrə  bir  variant,  yəni  təlim  tapşırıqlarının  yerinə  yetirilməsi  üçün  oxşar 

qruplar təşkil etməkdən ötrü şagirdlərin özlərini və öz üstün cəhətlərini müəyyən etdikləri üsullardan 

istifadə  etmək  şəklində  tətbiq  edilə  bilər.  Dövri  olaraq  həmin  qrupları  yeni-yeni  tapşırıqlar  ətrafında 

bir daha formalaşdıran bir proses vasitəsilə şagirdlər öz sinif yoldaşları haqqında daha dolğun məlumat 

ala və sinfin icma həmrəyliyini gücləndirə bilərlər. Müxtəlif vəzifələrin həyata keçirilməsi məqsədilə 

müvafiq  imkanları  təmin  etməklə,  habelə  təlim  tapşırıqlarında,  öz  xüsusi  istedadlarından  istifadə 

edilməsi,  xüsusən  də  onların  gender  rollu  stereotiplərin  yaratdığı  məhdudiyyətlərdən  azad  olduğu 

şərtlər  daxilində  həmin  gender  hüdudlarını  aşmaqda  şagirdlərə  yardım  etmək  üsulu  ola  bilərdi.  Bu 

tədris  vəsaitində  ümumi  olaraq  təsvir  edilmiş  konsepsiya  və  proseslərdən  yaradıcı  şəkildə  istifadə 

edilməsi, Tolerantlıqda təsvir edilən tədris üsullarının uyğunlaşdırılması, ayrıca təlim icması, yaxud da 

təlim  prosesindəki  bir  mərhələ  üçün  xüsusi  olaraq  işlənib  hazırlanmış  yeni  üsulların  yaradılması 

müəllimlərə,  heç  olmazsa,  bir  müddətə  ən  səmərəli  bir  təlim  prosesinə  çevriləcək  sülh  mədəniyyəti 

üçün nəzərdə tutulacaq bu kimi təcrübələrdən istifadə etmək imkanı verəcək. 

Bu  kimi  təşəbbüslər  vasitəsilə  müəllimlər  öz  həmkarları  ilə  etdikləri  əməkdaşlığın  nə  qədər 

qiymətli  yardım  və  dəstək  olduğunun  şahidi  olacaqlar.  Birgə  tədris  proqramlarının  hazırlanması  ilə 

məşğul  olmaqla,  bir-birinin,  tədris  üsullarını  izləməklə  tədris  planlarının  və  əldə  olunan  nəticələrin 

birgə  olaraq  nəzərdən  keçirilməsi  və  birgə  tədris  prosesləri  müəllimlərə  daha  səriştəli  olmaqda  və 

onların  öz  şagirdlərinin  icmayönümlü  şagirdlər  olmağa  istiqamətləndirməkdə  kömək  edəcək. 

Məktəbləri sülh mədəniyyətlərini yarada biləcək təlim icmalarına çevirmək məqsədilə müəllimlərin və 

məktəb  rəhbərlərinin  bir  sülh  mədəniyyəti  olaraq  hər  hansı  bir  məktəbin  daha  geniş  icmasının  əsası 

kimi özlərinin öz aralarında həmrəylik və icma yaratmalarına ehtiyac var. 

Məktəblərin  inkişaf  etdirə  biləcəkləri  gender  ədaləti  üzərində  qurulmuş  müsbət  və  birgə 

davranışla  bağlı  dəyişiklik  üzrə  müvafiq  imkanlardan  xəbər  verən  ümumi  modellər  mövcuddur. 

Yeniyetmələr təkcə bir-birlərinə hörmət bəsləmək və bir-biriləri ilə əməkdaşlıq etmək ruhunda tərbiyə 

olunmaq  yox,  oğlanların  “Gözəl  olmaq  yaxşıdır”  devizini  öyrənməklə  rəqabətli  və  aqressiv 

davranışdan tam uzaq olduqları şəkildə bu kimi davranışa görə hansı mükafatların nəzərdə tutlmasını 

da  öyrənə  bilərlər.  Oğlanlar  onu  öyrənmişlər  ki,  digərləri  ilə  müsbət  və  qarşılıqlı  surətdə  inkişaf 

etdirilən  münasibətlər  ən  yüksək  totem  sütununun  üstündə  dayanan  “birinci  şəxs”  olmaqdan  daha 

qənaətbəxş hesab olunur. Yeniyetmələr həmin dərsi öyrənmiş olsalar, onda sülh mədəniyyəti yaranmış 

olar. 

Məktəblər  və  onları  təşkil  edən  müəllimlər  sülh  mədəniyyətinin  yaradılması  məqsədilə  öz 

müvafiq  xalqları  üçün  qlobal  meyarlardan  çıxış  edərək  və  mədəni  əsaslara söykənən  müvafiq  tədris 

planının işlənib hazırlanmasında əsas iştirakçılara çevrilə bilərlər. Öyrəniləsi məsələlər çoxdur. Təlim 

imkanları qeyri-məhduddur. Onların sülh Təhsili üzrə Qlobal Kampaniyada adları göstərilən bir çoxu 

sülh  mədəniyyəti  arzularının  həyata  keçirilməsi  məqsədilə  tətbiq  edilmişdir.  Ümid  edirik  ki,  təhsil 

işçilərini  həmin  təşəbbüsə  qoşulmaqda  daha  çox  ruhlandırmaqla  onlara  daha  geniş  imkanlar  bəxş 

edəcək. 

 

 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1497

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

MÜASİR DÖVRDƏ ŞƏXSİYYƏTİN FORMALAŞDIRILMASINDA 

İNTERAKTİV TƏLİM METODLARININ ROLU 

 

Ayşən ZƏRBƏLİYEVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

 

Müasir  dövrdə  real  həyatımızın  demək  olar  ki,  bütün  mərhələləri  və  sahələrində  texnikadan 

istifadə edirik. Texnikadan istifadə bizə məqsədə doğru hərəkət edib, istədiyimiz nəticəni əldə etmək 

üçün bir növ ən sürətli, optimal yol olub. Bügünkü dövrün sosial-siyasi tələblərinəuyğun olaraq, digər 

sahələrdə  olduğu  kimi  təhsil  prosesi  də  inkişaf  edir,  milli  təhsil  sistemimiz  Avropa  təhsil  sisteminə 

inteqrasiya  edir.  Dövrün  tələblərinə  uyğun  şəxsiyyətin  formalaşdırılması  prosesi  daha  ciddi  nəzarət 

altına  alınaraq,  xüsusi  təşkil  olunmuş  halda  həyata  keçirilməlidir.  Bunun  üçün  biz  doğulan  hər  bir 

uşağa  xüsusi  yanaşmalı,  onun  təlim-tərbiyə  edilməsi  prosesini  ciddi  şəkildə  həyata  keçirməliyik. 

Çünki, məqsəd şəxsiyyət yetişdirib, onun cəmiyyətdə rolunu artıraraq bizim sabahkı ümidimiz, parlaq 

gələcəyimizi  yetişdirməkdir.  Mümkün  tədris  reallıqlarının  və  inkişaf  istiqamətlərinin  ictimai  şüurda, 

praktikada  möhkəmləndirilməsinə  nail  olmaq  üçün  təhsil  geniş  imkanlara  malikdir.  Təhsil  zaman  və 

məkan  daxilində  insan  şəxsiyyətinin  və  mədəniyyətinin  formalaşmasında,  onun  tərbiyəsində, 

bacarıqlarının  dərinləşməsində,  münasibətlər  sistemində  həlledici  rol  oynayır.  Təhsil  sistemimizdə 

inteqrasiya  prosesi,  bir  çox  innovasiyaların  tətbiqi  prosesi  gedir,  təhsildə  demokratik  idarəetmə 

üsulunun  tətbiqi  yeni,  müasir  tələblərə  cavab  verən  təhsil  sistemi  qurulur.  XXl  əsrin  hazırki 

mərhələsində  Azərbaycan  təhsil  sistemi  qarşısında  çox  mühüm  problemlər  durur.  Müasir  təlim 

prosesinin  əsas  məqsədi  tədrisin  səmərəliliyini  artırmaq,  öz  ağlı,  düşüncəsi,  potensial  enerjisi,  güclü 

məntiqi ilə bilikləri dərindən mənimsəyən və onu tətbiq etməyi bacaran, hər cür mövcud situasiyalarda 

işin  məğzini  tutub,  çıxış  yolunu  tapmağı  bacaran  yüksək  intellektli  şəxsiyyətlər  yetişdirməkdir.  Bu 

məqsədləri  yerinə  yetirmək  üçün  fəal-  interaktiv  təlim  metodlarından  istifadə  edərək,  keyfiyyətli 

tədris- təlim prosesinin təşkili təmin edilməlidir. Fəal təlim demokratik metod sayılır, burada müəllim 

və şagird eyni dərəcədə tamhüquqludurlar. Hər ikisi eyni dərəcədə nəticənin müəllifidir və buna görə 

məsuliyyət  daşıyırlar.  Fəal  təlim  metodları  şagirdin  fəal  idrak  fəaliyyətinə  əsaslanan  təlimdir.  Fəal 

təlim, idrak fəaliyyətinin təşkili və idarə olunması üsullarının məcmusudur.  Ona görə də şəxsiyyətin 

formalaşdırılması  prosesinə  hazırlıq  şagirdlərdən  ilk  növbədə,  yüksək  idrak  qabiliyyətlərinə 

yiyələnməyi tələb edir. Bu zaman onlar ilk olaraq azad düşüncə, öz fikirlərini söyləmə bacarığı, tədris 

prosesi gedişində təcrübədən məna çıxarmağı, məntiqi nəticələr söyləməyi və öz fikrini səlis, dəqiq, 

inamla,  ifadə  etməyi  bacarmalıdır.  Şagirdlərdə  demokratiklik  (fikir  və  düşüncə azadlığı)  özünə inam 

hissi  onda  yaranır  ki,  biz  dərsin  təşkili  və  öyrənmə  prosesində  onlara  sərbəstlik  veririk  və  onların 

fikirləri  müzakirəyə  qoyulur.  İnteraktiv  təlim  metodlarından istifadə  dərsin təşkili  və  gedişində,  sinif 

mühitində dəyişiklik etməyə, münasibətlər sistemini genişləndirməyə ( müəllim-şagird, şagird- şagird, 

məktəb-ailə)  imkan  verir.  İnteraktiv  təlim  metodlarından  istifadə  dərs  prosesinin  daha  yaradıcı 

olmasına,  müxtəlif  üsul  vasitəsi  ilə  materialın  daha  asan  və  tez  qavranılmasına  gətirib  çıxarır.  Fəal 

təlim prosesini bugün ənənəvi təlimdən fərqləndirən mühüm bir cəhət olaraq qeyd etməyimiz vacibdir 

ki, bu zaman əldə edilən bilik və bacarıqlar şagirdlərin problemə şəxsi yanaşmasından asılı olaraq daha 

yadda  qalıcı  olur.  Nəticədə,  interaktiv  təlim  metodları  ilə  təhsil  almış  şəxsin  gələcək  müstəqil 

həyatının  başlanğıcı  qoyulur.  Yeni  yanaşmanın  mahiyyəti  ondadır  ki,  təlim  şagirdlərin  yaddaşının 

biliklə  (informasiya)  zənginləşdirilməsi  deyil,  biliklərin  müstəqil  qazanılması,  mənimsənilməsi 

vərdişləri,  təfəkkürün  inkişaf  etdirilməsinə  əsaslanır.  Bu  zaman  məhsuldar,  yaradıcı  təfəkkür,  yeni 

biliklərə  müstəqil  yiyələnmə  üsullarını  özündə  birləşdirən  metodlara  üstünlük  vermək  lazımdır. 

Təhsilalanlara  subyekt  kimi  yanaşılaraq  öyrənənə  təkrar  olunmayan  fərd,  daxilən  azad,  müstəqil  və 

yaradıcı fəaliyyət göstərmək qabiliyyəti olan, şüurlu, inkişaf edən bir şəxsiyyət kimi yanaşılır. Bütün 

bunlarla  bərabər  pedaqoji  ədəbiyyatlarda  şəxsiyyət  probleminə  müxtəlif  cəhətlərdən  və  mövqelərdən 

yanaşılmış, xeyli ciddi əsərlər yazılmış və ardıcıl olaraq bu sahə hələ də tədqiq edilməkdədir. Belə bir 

şəraitdə pedaqoji nəzəriyyə və praktikanın ən mürəkkəb problemlərindən biri şəxsiyyət və onun xüsusi 

təşkil olunmuş şəraitdə inkişafıdır. İnsanın inkişafı mürəkkəb və uzun sürən, ziddiyyətli bir prosesdir. 

Şəxsiyyət  ictimаi-tаrixi  kаteqоriyаdır.  Şəxsiyyət  dаim  ideоlоji  əlаqələr  mühitində  оlur.  Şəxsiyyətin