Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1487

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 Birinci  tip  –  “müəllim-şagird”  yüzilliklər  ərzində  təlim  prosesinin  aparıcı  didaktik  modeli 

olmuşdur. Bu model müəllim və şagird arasındakı bilavasitə əlaqəyə əsaslanır. Belə pedaqoji qarşılıqlı 

təsirin  “prototipi”  ana  və  uşaq  arasındakı  münasibətlərdir.  Didaktik  şagird-müəllim  münasibətləri 

praktikada  müxtəlif  tədris  formaları  və  metodları  ilə  müşayiət  olunur.  Burada  aktuallaşan 

münasibətlərə:  mentor(mürəbbi)  və  şagird;  “evdə  məktəb”  müəllimi  və  şagird;  tədrisin  müxtəlif 

sahələrində  ustad  və  şagird;  xüsusi  qayğıya  ehtiyacı  olan  uşağa  bərpaedici-pedaqoji,  korreksiyaedici 

və tibbi proqram kontekstində fərdi olaraq tədrisin aparılması aiddir. İkinci tip – “müəllim-auditoriya” 

–  bu  böyük  sayda  insan insan  kütləsinə  nəsihət  vermə,  təşviqat,  mobilizasiya,  maariflənmə  məqsədi 

daşıyan dialoji formada müraciətdir.. 

Üçüncü  tipə  -  “müəllim  –  qrup”  –  münasibətləri  aiddir.  Bu  tip  üçün  vasitəsiz  kommunikasiya 

xarakterikdir. Həmçinin kommunikasiyanın çoxtərəfli və qarşılıqlı münasibətlərin qabarıq əməkdaşlıq 

xüsusiyyətinə malik olması ilə seçilir.Dördüncü tip üçün – “müəllim – təlim vasitəsi – şagird” distant 

təlim  xarakterikdir.  Burada  təlim  kompüter  və  digər  texniki  vasitələrlə  həyata  keçirilir.  Şagirdlər 

tərəfindən təcrübənin mənimsənilməsi şəxsi münasibətlər xaricində mümkün deyil. Məhz münasibətlər 

çərçivəsində  şagird  müəllimin  qiymətləndirilməsini  başa  düşür.  Həm  də  şagird  özü  də  müəllimini 

qiymətləndirir.  Müəllimə  münasibət  şagirdin  uğurunu  şərtləndirir.  Pedaqoqa  qarşı  pozitiv  münasibət 

təlimə  marağı,  şagirdlərin  biliklərə  yiyələnmə  istəyini  artırır,  fəaliyyətə  və  əməkdaşlığa  marağı 

güclənir. 

Beləliklə,  müəllimin  şagirdlərinə  təsir  edə  bilməsi  üçün  müəllim  şagird  münasibətlərində  bəzi 

xüsusiyyətlərə diqqət etməsi lazımdır. Belə ki, təlim və tərbiyədə lazımi səviyyəni əldə etmək üçün ilk 

əvvəl şagirdi hər tərəfli yaxşı tanımaq, onun zehnini, zəkasını, fiziki və sosial yönünü öyrənib sonra da 

ona səviyyəsinə və anlayışına görə davranmaq vacib şərtdir. 

 

 

TƏLƏBƏLƏRİN TƏDQİQATÇILIQ QABİLİYYƏTLƏRİNİN               

İNKİŞAF ETDİRİLMƏSİNDƏ İNFORMASİYA- KOMMUNİKASİYA 

TEXNOLOGİYALARININ ROLU 

 

Nuranə ƏLİYEVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Müasir  dövrdə  təhsilin  informasiyalaşdırılması  və  kompüterləşdirilməsi  prosesləri  geniş  vüsət 

almışdır.  Belə  bir  şəraitdə  hazır  biliklərin  mənimsənilməsinə  və  təqdim  olunmasına  əsaslanan  təlim 

texnologiyaları  effektli  və  səmərəli  hesab  olunmur.  Artıq  təhsilalanların  yaradıcılıq,  tədqiqatçılıq, 

axtarıcılıq qabiliyyətlərinin yüksəldilməsi və intellektual səviyyəsinin formalaşdırılmasına yönəldilmiş 

təhsil  texnologiyalarından  istifadə  edilməsi  vacibdir.  Elmin,  texnika  və  texnologiyanın  sıçrayışlı 

inkişafı ilə əlaqədar ölkəmizdə təhsil islahatları həyata keçirilmişdir və bu təhsil islahatlarının mühüm 

tələblərindən biri müasir təhsil sisteminin yaradılmasıdır.  

Müasir təhsil sisteminin əsas tələblərindən biri tələbələrin tədqiqatçılıq qabiliyyətlərinin aşkar və 

inkişaf etdirilməsidir. Tələbələri müstəqil fəaliyyətlərə cəlb etməklə; tələbələrin  müxtəlif beynəlxalq 

lahiyələrdə iştirakını təmin etməklə; yeni pedaqoji və informasiya-  kommunikasiya texnologiyalarını 

tətbiq  etməklə;  tələbələri  konfranslara,  seminarlara,  simpoziumlara  cəlb  etməklə  və.s.  onların 

tədqiqatçılıq qabiliyyətlərinin aşkar və inkişaf etdirilməsi məqbul hesab olunur. 

Tələbələrin  tədqiqatçılıq  qabiliyyətlərinin  inkişaf  etdirilməsinin  təkmilləşdirilməsi  yollarından 

biri də informasiya- kommunikasiya texnologiyalarının sistemli və ardıcıl şəkildə tətbiq edilməsidir. 

Respublikamızda İKT- dən müxtəlif sahələrdə, o cümlədən təhsil sahəsində də istifadəni nəzərdə 

tutan milli strategiyalar, proqramlar qəbul edilmişdir. 

Vaxtilə, Heydər Əliyev 17 fevral 2003- cü ildə Respublikamızda " İnformasiya- kommunikasiya 

texnologiyalarının geniş tətbiq olunması və inkişaf etdirilməsi haqqında Milli Strategiya (2003- 2012)" 

- nı təsdiq etmişdir. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1488

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Milli  Strategiyanın  qəbulundan  keçən  dövr  ərzində  Azərbaycan  prezidenti  cənab  İlham  Əliyev 

tərəfindən bir sıra kompleks tədbirlər həyata keçirilmiş və keçirilməkdədir. Azərbaycan Respublikası 

Prezidentinin 2004- cü il 21 avqust tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Azərbaycan Respublikasında 

ümumtəhsil  məktəblərinin  informasiya  və  kommunikasiya  texnologiyaları  ilə  təminatı  Proqramı 

(2005-2007)"  həyata  keçirilmişdir.  Bu  məsələ  ilə  bağlı  ölkəmizin  ümumtəhsil  məktəblərində 

informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi sahəsində böyük işlər görülmüşdür. 

Bu işin davamı olaraq, prezidentin sərəncamı ilə 2008- ci il 10 iyun tarixli Sərəncamı ilə təsdiq 

edilmiş "2008-2012- ci illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması 

üzrə Dövlət Proqramı" həyata keçirilmişdir. Qəbul edilən bu proqramların, sərəncanların əsas məqsədi 

təhsil müəssisələrinin İKT ilə təminatı; pedaqoji kadrların İKT dən istifadə etməyi bacarması; internet 

şəbəkəsinə  çıxışın  təmin  edilməsi;  təhsil  müəssisələrində  elektron  kitabxanaların,  mediatekaların 

yaradılması, yeni pedaqoji texnologiyalarının tətbiq edilməsi və.s. təşkil edir. 

Bu sadalanan məqsədlər həmçinin təhsilalanaların tədqiqatçılıq, axtarıcılıq, müstəqil- yaradıcı 

qabiliyyətlərinin aşkar və inkişaf etdirilməsində zərurilik təşkil edir. 

Məlumdur ki, müasir təhsil sistemində tətbiq olunan informasiya- kommunikasiya 

texnologiyalarının mənbələrinə əsasən aşağıdakılar daxildir: 

Distant təhsil, virtual təhsil, komputer texnologiyalarından istifadə, internet, texniki təlim 

vasitələrindən istifadə, elektron kitablar, slaydlardan istifadə, ağıllı lövhələrdən istifadə və.s. 

Adlarını qeyd etdiyimiz bu texnologiyalar tələbələrin tədqiqatçılıq qabiliyyətlərinin inkişafında 

mühüm rol oynayır. Daha sonra, 



 

tələbənin müstəqil işini aktivləşdirir; 



 

materialların əyaniliyini təmin edir; 



 

tədris materiallarının asan mənimsənilməsinə kömək edir; 



 

tələbələri axtarıcılığa, müstəqilliyə sövq edir; 



 

dünyanın hər yerindən informasiyanın əldə edilməsinə şərait yaradır; 



 

 öyrənənlərin müstəqilliyini, fəallığını, şüurluluğunu, yaradıcıllığını optimal inkişaf etdirir; 



 

tələbələrə az vaxt sərf etməklə daha çox məlumat əldə etmək imkanı verir. və.s. 

İnformasiya- kommunikasiya texnologiyalarını tədrisdə uğurla istifadə edən müəllimlər qeyd 

edirlər ki, interaktiv rejimdə keçirilən dərslərdə təhsilalanların mərkəzi fiqur olması təmin edilir. 

Təhsilverən öyrənənin konsultantı, onun bacarığını qiymətləndirən, tələbəni aktivliyə, müstəqilliyə, 

araşdırmaçılığa həvəsləndirən rolunda çıxış edir. 

 

 

MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSİL MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ FƏAL                 

TƏLİMİN ƏSAS XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ PRİNSİPLƏRİ

 

 

Aygün İSMAYILOVA 

Mingəçevir Dövlət Universiteti 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində fəal təlim prosesinin mahiyyəti, məzmunu, strukturu 

və xüsusiyyətləri haqqında aydın təsəvvürə malik olmadan, səmərəli pedaqoji fəaliyyət müm-

kün  deyil.  Məktəbəqədər  fəal  təlim  prosesi–tərbiyəçinin  fəaliyyəti  və  uşaqların  fəaliyyətinin 

həm də ümumi bir məqsədə-uşaqları bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlandırmaq,onları inkişaf 

etdirib tərbiyələndirmək məqsədinə doğru yönəlmiş olan bu fəaliyyətlərin mürəkkəb bir vəh-

dətidir. Məktəbəqədər təhsil müəssisələrində fəal təlim qabaqcadan planlaşdırılan məqsədəuy-

ğun prosesdir. Bu fəaliyət prosesində öyrənənın təhsili,tərbiyəsi və inkişafı həyata keçirilir, bə-

şəriyyətin tarix boyu qazanmış olduğu təlim komponentləri (bilik, bacarıq,vərdişlər) mənim-

sənilir.  

Fəal təlimin əsasını uşaqların dərketmə fəaliyyəti təşkil edir. Təlim prosesi uşaqların mü-

şahidəsi  üçün  əlverişli  olan  əşyaların,  onların  keyfiyyətlərinin  və  hadisələrin  dərk  edilməsi 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1489

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

üzərində qurulur. Uşaq əşyanı və ya hadisəni onun xassələri ilə birlikdə qavrayır. Uşağın şüuru 

yeni biliklərlə zənginləşir. Uşaqları bilikləri mənimsəməsi, onların təfəkküründə analiz və sin-

tezin ən sadə elementlərinin inkişafına və onların nitqlərinin zənginləşməsinə kömək edir. 

Respublikamızda mövcud olan  ənənəvi  təlim  sistemi  uşaqda  gələcəkdə  müvəffəqiyyətli 

özünü  realizəsi  üçün  lazım  olan  keyfiyyətləri  formalaşdırmağa  imkan  vermir.  Məhz  bu 

səbəbdən Azərbaycan Təhsil Nazirliyi tərəfindən islahat proqramı qəbul edilmişdir.Bu islahatın 

aşağıda  göstərilən  prinsipləri  bu  gün  məktəbəqədər  təlim  müəssisələrinin  təlim  prosesində 

rəhbər tutulur:  

  -Demokratikləşdirmə; 

  -Humanistləşdirmə; 

  -Differensiallaşdırma; 

  -İnteqrasiya; 

  -Fərdiləşdirmə; 

  -Humanitarlaşdırma. 

1.  Demokratikləşdirmə  təhsil  prosesinin  demokratikləşdirməsində  marağı  olan  bütün  tərəflər, 

dövlət  strukturlarını  və  ictimaiyyət  nümayəndələrini  (tərbiyəçiləri,  uşaqları,  valideynləri)  təhsil 

prosesinə fəal iştirak etməyə cəlb etmə deməkdir. 

2.  Hümanistləşdirmə.  Təhsilin  humanistləşdirilməsi  uşaqda  münasibətin  dəyişməsini  nəzərdə 

tutur, o cümlədən yaradıcı inkişaf qabiliyyəti və humanistyönümlü şəxsiyyətin formalaşdırılması,əqli 

və  fiziki  imkanlardan,  öyrənmə  qabiliyyətindən  asılı  olmayaraq  uşağın  şəxsiyyətinə  hörmətlə 

yanaşma,  uşağın  qabiliyyət  və  təmayüllərinin  aşkar  edilməsi  və  onların  inkişafı  üçün  şəraitlərin 

yaradılması. 

3. Diferensiallaşdırma. Təhsilin differensiallaşdırması uşaqda imkanların nəzərə alınması ilə qurulur. 

4.  Fərdiləşdirmə.  Təhsilin  fərdiləşdirilməsi  uşaqların  fərdi  maraq  və  tələbatlarının  nəzərə 

alınmasıdır. 

5.  İnteqrasiya.  Təhsilin  inteqrasiyası  fənlərin  öyrədilməsi  zamanı  fənlərarası  əlaqələrin  aşkar 

edilməsi əsasında qlobal təfəkkürün formalaşdırılmasının vacibliyinin nəzərdə tutur. 

6. Humanitarlaşdırma. Təhsilin humanitarlaşdırılması şəxsiyyətin yaradıcı inkişaf prosesinin şərti 

kimi çıxış edir və təhsilinin məzmunun formalaşmasına yeni yanaşmanı nəzərdə tutur. Bu ümumbəşəri 

dəyərlərin yaradılması ilə bağlı fənlərin rolunun artması, öz xalqının mədəniyyətinə birləşmə və dünya 

mədəniyyətinin dəyərləri ilə tanışlığı ifadə edir.  

Bu  gün  məktəbəqədər  təhsil  müəssisələrində  bu  prinsiplərdən  çıxış  edərək  ənənəvi  təlim 

prosesinə  artıq  üstünlük  verilmir  və  fəal  təlimdən  daha  geniş  istifadə  olunmağa  başlayır.  Fəal  təlim 

prosesində  isə  tərbiyəçi  biliklərin  əldə  edilməsi  yolunda  ötürücü  rolunu  oynayır,  uşaq  isə  ona  lazım 

olan  bilikləri  müstəqil  olaraq  əldə  etməyə  qabiliyyəti  olan  təlim  prosesinin  fəal  iştirakçısı  olur. 

Mexaniki yaddasaxlamadan fərqli olaraq məlumatın fəal dərk edilməsinə və onun yaradıcı işlənməsinə 

üstünlük  verilir,uşaq  təlim  prosesinin  tam  hüquqlu  iştirakçısına  çevrilir.Tərbiyəçi  mövqeyinin 

dəyişdirilməsi təlimə yeni yanaşmanın həyata keçirilməsi üçün əsas şərtdir. 

Fəal təlim aşağıdakı əsas xüsusiyyətlərə malikdir: 

-tərbiyəçi tərəfindən problem şəraitinin yaradılması; 

-uşaqların tədqiqat fəaliyyətlərinə həvəsləndirilməsi; 

-biliklərin müstəqil əldə edilməsi üçün şəraitin yaradılması; 

-biliklərin dərk edilməsi konkret məsələlərin həll edilməsi prosesində baş verir. 

Qrupda təlimin müxtəlif formaları mövcuddur: 

1.Bütün qruplar ümumi mövzu ətrafında müxtəlif tədris materialı ilə işləyir. 

2.Bütün qruplar eyni vaxtda bir tədris materialı üzərində işləyir. 

Fəal  təlimdə  öyrədici  mühit.  Təlim-tərbiyə  prosesinin  ,o  cümlədən  öyrədici  mühitin  təşkilinə 

daha çox diqqət yetirilməlidir.  

Öyrədici mühit şərti olaraq aşağıdakı komponentlərə bölmək olar: 

-sosial-psixoloji mühit; 

-məlumat mühiti; 

-maddi mühit. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1490

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Sosial psixoloji mühit.Sosial-psixoloji mühit nə deməkdir?Bu uşağın digər insanlara və öz daxili 

aləmi ilə qarşılıqlı münasibətidir.  

Əməkdaşlıq,açıqlıq,bir-birini başa düşmə və köməklik mühitin təlimin səmərəliliyini artırır, təlim 

prosesini  müsbət  emosional  ahəngdar  edə  bilir.  Uşaqları  sözün  əsl  mənasında  bilik  almağa,  təhsil 

almağa çevirir. 

Məlumat  mühiti.  Məlumat  mühiti  məlumat  mənbələrinin  bütün  kompleksini  öz  tərkibinə  daxil 

edir. 

Adətən  məlumat  mənbələrinin  çox  dar  dairəsindən  istifadə  olunur.  Təəssüf  ki,  bir  çox  hallarda 

tərbiyəçi  və  vəsait  yeganə  məlumat  mənbəyi  kimi  çıxış  edir.  Bir  çox  məlumat  mənbələrinin  istifadə 

edilməməsi  təlim  prosesini  kasadlaşdırır.Onu  bir  çox  boyalardan  məhrum  edir,  tərbiyəçi  və  uşaq 

arasında sərbəstliyin itməsinə səbəb olur. 

Maddi mühit. Maddi mühitin tərkibinə maddi-texniki resursların tam kompleksi daxildir. Bunlar 

aşağıdakılardır:  əşyavi  mühit,  didaktik  vəsaitlər,  texniki  avadanlıq,  stendlər,  təbiət  mühiti,  yaşadığı 

mühit. 

Əşyavi  təlim  mühiti  daha  geniş  istifadə  olunur.  Bağçanın  divarları  arasında  uşaqların  öyrənmə 

motivasiyasını stimullaşdıran stendler, uşaq işlərinin sərgisi və s. daxildir. 

Təəssüf  ki,  təbiət  mühitinin  imkanlarından  az  istifadə  olunur.  Açıq  havada  məşğələlər, 

ekskursiyalar  sisteminin  işlənib  hazırlanması  təbii  mühitin  öyrənilməsi  ilə  bağlı  müxtəlif  bacarıq  və 

məşğələlərin proqrama daxil edilməsi vacibdir. 

Qiymətləndirmə.Qiymətləndirmə  dedikdə,  uşaqların  təlim  nəticələrinin  qiymətləndirilməsi 

nəzərdə tutulur. 

Fəal təlim prosesinin nəticəsinin qiymətləndirilməsinə imkan verən vahid meyarlar mövcud deyil. 

Uşaqların yalnız təlim müvəffəqiyyətləri yox, eyni zamanda aşağıdakıları da qiymətləndirmək lazımdır: 

-təhsilin məzmunu; 

-təlim metodları; 

-təlim prosesinin təşkili; 

-tərbiyəçinin peşəkarlığı; 

Təhsilin məzmununun qiymətləndirilməsi zamanı təlim  materiallarının həcminin və  məzmununun 

aşağıdakılara uyğun olmasını qiymətləndirmək lazımdır: 

-baza proqramının məzmununa; 

-tədris proqramına; 

-didaktik tələblərə. 

Tədris proqramlarının qiymətləndirilməsi zamanı onların nəinki ümumdövlət baza proqramlarına 

(standart)uyğun  olmasını,  eyni  zamanda  diferensiallaşdırma  və  fərdiləşdirmə  prinsipinə  nə  dərəcədə 

cavab  verməsinə  diqqət  yetirilir.  Fəal  təlimin  differensiallaşdırılması  uşaqların  imkanlarının  nəzərə 

alınması ilə qurulmalıdır. 

 

 

MÜASİR DÖVRDƏ İBTİDAİ SİNİFLƏRDƏ MÜƏLLİM - ŞAGİRD 

MÜNASİBƏTLƏRİNİN PEDAQOJİ-PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Günay KAZIMOVA 

Gəncə Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bu  bir  həqiqətdir  ki,  hər  bir  şagirdin  gələcəyi,  xoşbəxtliyi,  xalq  üçün,  millət  üçün,  vətən  üçün 

faydalı  bir  şəxsiyyət  kimi  formalaşması  müəllimdən,  onun  gərgin  əməyindən,  şagirdə  bəslədiyi  etik 

münasibətdən  xeyli  dərəcədə  asılıdır.  Belə  ki,  məktəbə  yenicə  qədəm  qoyan  şagirdin  həyat  yolunu 

ibtidai  sinif  müəlliminin  yandırdığı  məşəl  işiqlandırır.  İllər  keçir,  məşəl,  o  daha  da  gurlanır  və  bu 

məşəlin  şöləsində  şagird  sadə,  təvazökar,  ağıllı,  vicdanlı,  öz  xalqına,  vətəninə  dərin  məhəbbət  hissi 

bəsləyən,  hərtərəfli  inkişaf  etmiş  şəxsiyyət  kimi  formalaşmağa  başlayır.  Pedaqoji  münasibət–birgə 

fəaliyyət  zamanı  müəllim  və  şagirdlərin  əməkdaşlığından  ibarətdir.  Pedaqoji  fəaliyyəti,  müəllim 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1491

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

şəxsiyyətindən kənarda nəzər-dən  keçirmək  mümkün deyildir. Pedaqoji fəaliy-yətin müvəffəqiyyətlə 

həyata keçirilməsində pedaqoji münasibətin, müəllim – şagird münasibəti-nin rolu olduqca böyükdür. 

Pedaqoji  ünsiyyət  müəl-limin  şagirdlərlə  təlim  –  tərbiyə  prosesində  həyata  keçirdiyi  peşə 

münasibətidir.  Bu  cür  münasibət,  hərtərəfli  inkişaf  etmiş  şəxsiyyətin  formalaşması  üçün  şərait 

yaradılmasına  yönəlmiş  olur,  kollektiv-dəki  sosial  –  psixoloji  prosesləri  idarə  etməyə  və  səmərəli 

psixoloji iqlim yaratmağa imkan verir. Ona görə də hər bir müəllimin pedaqoji münasibətin mahiyyəti, 

onun sosial psixoloji mahiyyəti ilə dərin-dən tanış olması və şagirdlərlə birgə fəaliyyət zamanı ondan 

lazımi şəkildə istifadə etməsi zəruri-dir. 

Müəllim–şagird  münasibətlərində  müəllim  dərin  elmi  –  pedaqoji  biliklərə  yüyələnməklə  yanaşı 

elə  bilik,  bacarıq  və  vərdişlərə  sahib  olmalıdır  ki,  onların  köməyi  ilə  şagirdlərə  təsir  göstərə  bilsin. 

Həmçinin şagird kollektivindəki qarşılıqlı mü-nasibətləri fəal şəkildə idarə edə bilsin.  

Pedaqoji  münasibətin  səmərəliliyi  onun  motivlərindən  də  asılıdır.  Motivin  düzgünlüyü  və 

dərkedilmiş xarakter daşıması pedaqoji münasibətin gedişini şərtləndirir. Adətən münasibət müəyyən 

şərtlərlə bağlı olur. Bunları xarici və daxili olmaqla iki yerə bölmək mümkündür. Münasibətin xarici 

şərtlərinə  onun  getdiyi  mühiti  və  vəziyyəti  aid  etmək  olar.  Belə  ki,  birinci  sinfə  təzə  gələn  şagirdin 

münasibəti xarici şəraitin, onun yenicə düşdüyü mühitin təsiri ilə bağlı olur. Belə ki, başqa şagirdlərin 

müəllimə  müsbət  münasibətini  müşahidə  etdiyinə  görə  o  da  həmin  müəllimə  hörmət  bəslə-məyə 

başlayır. Nisbətən yuxarı siniflərdə şagirdlərin münasibətində daxili şərtlər daha mühüm rol oynamağa 

başlayır.  Şagirdlərin  yaşı  artdıqca  bu  münasibətlərin  xarakteri  də  mürəkkəbləşir  və  daha  çox  seçici 

xarakter alır. 

Dahi  pedaqoq.  V.A.  Suxomlinski  “Ürəyimi  uşaqlara  verirəm”  adlı  əsərində  qeyd  etmişdir  ki, 

“Ürək ağrısı ilə görürsən ki, hətta öz fənnini yaxşı bilən müəllimlər üçün bəzən tərbiyə yalnız ona görə 

şiddətli  müharibəyə  çevrilir  ki,  müəllim  və  şagirdləri  heç  bir  mənəvi  biri  –  birinə  bağlamır,  uşağın 

qəlbi  isə  bütün  düymələri  bağlanmış  köynəyi  xatırladır.  Ayrı–ayrı  məktəblərdə  tərbiyəçi  ilə  tərbiyə 

olunan arasındakı eybəcər, yolverilməz münasibətlərin başlıca səbəbi qarşılıqlı inamsızlıq və şübhədir. 

Bəzən  müəllim  uşaq  qəlbinin  gizli  hərəkətini  hiss  etmir,  uşaq  sevincini  və  kədərini  duymur,  fikrən 

özünü uşağın yerinə qoysağa çalışmır .... Yalnız özünün bir vaxt uşaq olduğunu heç vaxt unutmayan 

adam həqiqi müəllim ola bilər.  

Məktəbdə  şagird  hər  gün  müxtəlif  münasibətlər  və  yeniliklərlə  rastlaşır.  Bu  da  şagirdlərlə 

aparılan  tərbiyə  işində  mühüm  dəyişikliklərə  səbəb  olur.  Belə  ki,  şagirdlərin  şüurluğu  artır,  bilik  və 

məlumat dairəsi genişlənir, davranışı nizamlanır. Məktəb təcrübəsinin öyrənilib təhlil edilməsi göstərir 

ki, müəllim – şagird münasibətlərinin elmi əsaslar üzərində qurulması, yaxşılaşması ümumi məqsədə 

daha tez nail olmağa kömək edir.  

Ümumiyyətlə  müəllim–şagird  münasibətləri  təlim–tərbiyə  işlərini  qanunauyğun  şəkildə,  qarşı-

lıqlı  əlaqədə  inkişaf  etdirir  və  həmin  münasibətlər  müstəqil  respublikamızın,  müstəqil  dövlətimizin 

qurucularının  və  qoruyucularının  əxlaqi–mənəvi  keyfiyyyəti  ilə  səsləşir.  Digər  tərəfdən  münasibət 

mürəkkəb proses hesab edilən bütün tərbiyə sistemini özündə birləşdirir. Həmin sistemin mahiyyətini 

özündə  əks  etdirir.  Müəllim–şagird  mü-nasibətləri  həm  də  məktəblilərin  hərtərəfli  tərbiyəsinə 

kompleks  yanaşmağı  nəzərdə  tutur.  Həmin  münasibətlər  bir  tərəfdən,  tərbiyə  işinin  bütün 

mərhələlərində  qarşıda  duran  vəzifələri  müəyyənləşdirir  və  konkretləşdirir,  digər  tərəfdən,  bu 

vəzifələrin yerinə yetirilməsini təmin edir, tərbiyəyə təsir göstərən amilləri təkmilləşdirir. 

Müəllimin pedaqoji mərifəti onun şagirdlərlə, onların valideynləri, müəllim yoldaşları ilə düzgün 

münasibət saxlaya bilmək  bacarığı və həddi aşmamasında təzahür edir. Məktəb təcrübəsi göstərir ki, 

pedaqoji  mərifətin  gözlənilməsi  pedaqoji  ünsiyyətin  normal  gedişini,  gözlənilməməsi  isə  pedaqoji 

fəaliyyətin  normal  aparılmasına  mane  olur,  müəllimlə  şagirdlər  arasında  münasibətlərdə  ziddiyyətlər 

yaradır,  münaqişələrə  gətirib  çıxarır.  Ona  görə  də  pedaqoji  mərifətə  yiyələnmək  müəllimin  başlıca 

keyfiyyətlərindən olmalıdır.  

Pedaqoji mərifəti təhlil edən mütəxəsislər onun aşağıdakı komponentlərini müəyyənləş-dirmişlər : 

1.

 

Müəllimin  şagirdlərə  qarşı  əxlaqi–tərbiyəvi  münasibətinin  təkmilləşmiş  müraciət  forması  ilə 

vəhdəti. 

2.

 

Müəllimin öz şagirdlərinə qarşı ağıllı məhəbbəti. 

3.

 

 Hər  bir  şagirdin  şəxsi  ləyaqətinə  hörmətlə  pedaqoji  cəhətdən  əsaslandırılmış  tələbkarlığın 

vəhdəti. 

4.

 

İşgüzar və pedaqoji əlaqənin, inam və pedaqoji nəzarətin vəhdəti. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1492

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

5.

 

İradi müvazinətlilik , sadəlik, təbiiik, səmimilik və xeyirxahlıq. 

Pedaqoji mərifət müəllim şagirdlərə həlledici yer tutur. Pedaqoji mərifətə malik olmayan müəllim 

öz  şagirdlərinin  gözlərindən  asanlıqla  düşür,  onların  hörmətini  qazana  bilmərlər.  Xüsusilə  yenicə 

pedaqoji  fəaliyyətə  başlayan  günü  müəllim  məhz  həmin  keyfiyyətlərin  olmaması  üzündən  çox  vaxt 

özündə öz gücünə inam hiss etmir. 

Ümumiyyətlə,  müəllim–şagird  münasibət-lərində  ən  mühüm  cəhətlərdən  biri  də  odur  ki, 

müəllimin  şagirdlərə,  uşaq  kollektivinnə  düşünül-müş  və  diqqətli  yanaşması,  çıxarılan  qərarlarda 

ehtiyatlılıq, şagirdin mənliyinə toxunmamaq, pe-daqoji ədaləti gözləmək və s. 

Şagirdlərin  fəaliyyətini  pedaqoji  cəhətdən  düzgün  qiymətləndirmək  həmin  fəaliyyət  prosesinə 

əsaslı  təsir  göstərir.  Ona  görə  də  müəllim  öz  şagirdlərinin  təlim  müvəffəqiyyətini,  onun  davranış 

tərzini düzgün qiymətləndirməyi bacarmalıdır. Bunun üçün o şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin 

həqiqi 

səaiyyəsini, 

onların  davranış  tərzini,  işə  münasibətinin  xüsusiyyətlərini  dəqiq 

müəyyənləşdirməlidir.  Məktəb  təcrübəsindən  məlum  olur  ki,  şagird  öz  bilik,  bacarıq  səviyyəsinin 

düzgün qiymətləndirilməsini gördükdə öz imkanlarını anlayır, qüvvətli və zəif cəhətlərini başa düşür, 

daha çox müvəffəqiyyət əldə etmək üçün səy göstərir.