Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- CƏMİYYƏTDƏ QADIN AZADLIĞI PROBLEMİ Nəzrin DADAŞOVA
- ÇİNGİZ ABDULLAYEVİN "PAYIZ MADRİQALI" VƏ İLQAR FƏHMİNİN "AKTRİSA" ƏSƏRLƏRİNDƏ CƏMİYYƏTDƏKİ QADIN PROBLEMİ MƏSƏLƏSİ
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1083 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan küçəyə atıldığını göstərməklə kifayətlənmək istəmir. Onun tədricən necə donmağa başladığını, belə işgəncə prosesini təfərrüatı ilə göstərir. Burada hər şey- tufanın uğultusu da, Baharın hıçqırıqları da, varlıların mərhəmətsizliyi də, bir sözlə: bütün təfsilat yoxsul uşağın faciəsini açmağa xidmət edir. Burada bədii funksiya daşıyan ricət də belə bir məqsədə tabe edilmişdir. 2008-ci ildə Mir Cəlalın “Seçilmiş əsərləri”üç cildlik kitabının ikinci kitabı Regionların İnkişafı İctimai Birliyinin rəhbərliyi ilə Bakıda “Çaşıoğlu” nəşriyyatında 462 səhifə həcmində çap edilib. ”Bir gəncin manifesti” romanının sovet dövründən çıxan bütün nəşrlərini hesablasaq bu romanın onuncu birinci nəşridir. Kitab görkəmli azərbaycan yazıçısı Mir Cəlal Paşayevin 100 illiyinə həsr olunub. Kitabın tərtibi və redaktoru Nərgiz Paşayevaya və Təhsin Mütəllimova aiddir. Açıq sarı və kənarları qara xətli olan qalın karton cildli kitabın ölçüsü 15x21 sm. Kitabın sifarişinin və tirajının sayı qeyd olunmayıb. Latın əlifbası ilə nəşr olunan kitabın rəssamı Elçin Cabarovdur. Kitabda “Bir gəncin manifesti” romanı və hekayələr nəşr olunub. Kitab haqqında yazılan qısa xülasə azərbaycan və ingilis dilindədir. Kitabda qısa olaraq yazılmışdır: Görkəmli ədibimiz Mir Cəlalın bu kitaba daxil edilmiş “Bir gəncin manifesti” əsəri Azərbaycan romanının ən gözəl nümunələrindəndir. Roman Azərbaycanda baş verən vətəndaş müharibəsinə həsr olunmuşdur. Əsərin əsas qəhrəmanları bir ailənin üzvü olan Mərdan, Sona və Bahar əslində o zamankı Azərbaycan kəndlisinin ümumiləşdirilmiş canlı, bədii obrazlarıdır. Bu romanda azadlıq və istiqlal uğrunda həyatını qurban verməyə hazır olan insanların böyük vətənpərvərliyi, qəhrəmanlığı coşğun romantik pafosla bədii təcəssümünü tapmışdır. Həmin illərin günahsız qurbanlarından olan balaca Baharın faciəli ölümü isə xüsusilə təsirli göstərilmişdir. Mir Cəlalın çox zəngin hekayə yaradıcılığından bu kitabda da bir sıra nümunələr verilmişdir. ”İclas qurusu”, “Özündən naxoş”, “Gərək olar”, “Plovdan sonra“ və başqa hekayələrində ədibin tənqidi gülüşün müxtəlif formalarından yerli-yerində, böyük sərrastlıqla istifadə etmək məharəti diqqəti cəlb edir. 1939- cu ildə qələmə alınan və 1940-cı ildən nəşr edilən “Bir gəncin manifesti” romanı yaddaşlara elə həkk edilib ki, roman bu gün də yaşayır. Bəlkə kimin üçünsə Baharın timsalında, kimin üçünsə Sonanın timsalında... Fikrimcə, ümumən Sona, Mərdan, Bahar, Hacı İbrahimxəlil, ingilis misteri və digər obrazlarların bütövlüyü ilə yaşayır. Hər zaman üçün vətən, el oba doğma yurd problemi olduğu kimi müsbət insanlar və onların əks qütbləri də var. Əsrlər, qərinələr bir-birini əvəz etdikcə “Bir gəncin manifesti” romanı ürəyində vətən sevgisi olan vətəndaşlar üçün hər zaman aktual olaraq qalacaq və ürəklərdə yaşayacaq. CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN MƏKTUBLARIVƏ “MOLLA NƏSRƏDDİN” JURNALI Aytən QULİYEVA AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Shine5@box.az AZƏRBAYCAN
Çoxəsrlik ədəbi ənənələri olan Azərbaycan ədəbiyyatı yüzilliklər ərzində dahi sənətkarlar yetişdirmişdir. Zəngin yaradıcılıq yolu, özünəməxsus dəst-xəti ilə seçilən Cəlil Məmmədquluzadə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində əvəzsiz yer tutmuş görkəmli ziyalılarımızdandır. Cəlil Məmmədquluzadə ədəbiyyat tariximizdə yalnız gözəl nəsr, dramlar müəllifi kimi deyil, həmçinin Azərbaycan mətbuatı tarixində ilk satirik jurnal olan “Molla Nəsrəddin”in yaradıcısı olaraq iz qoymuşdur. Görkəmli ədib böyük zəhmət hesabına dövrünün ziyalılarını bir araya gətirərək “Molla Nəsrəddin”i yaratmışdır. Qısa zaman ərzində məşhurlaşan jurnal ədəbiyyatımızda öz dil-üslub xüsusiyyətləri, mövzu və ideyası ilə böyük bir ədəbi məktəbin əsasını qoymağa nail olmuşdur. Xalqın adətlərindən, milli ruhdan, folklordan bəhrələnən “Molla Nəsrəddin” jurnalı özünəməxsus sadə, lakonik, məzəli, düşündürücü dillə ailə-məişət məsələləri ilə yanaşı, böyük ictimai-siyasi, beynəlxalq hadisələri də özündə əks etdirməyi bacarmışdır. Jurnalın əməkdaşları insanlara çatdırmaq istədikləri məqamları məharətlə ifadə etməyə nail olduqları üçün “Molla Nəsrəddin”in şöhrəti Azərbaycan sərhədlərini aşaraq bütövlükdə Şərqə yayılmışdır. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1084 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Cəlil Məmmədquluzadə “Şərqi-Rus” qəzeti bağlandıqdan görkəmli ziyalımız Ömər Faiq Nemanzadə ilə birlikdə 1906-cı ilin aprel ayının 7-də “Qeyrət” mətbəəsində “Molla Nəsrəddin” jurnalını nəşr etdirməyə başlayır. “Molla Nəsrəddin”izəmanə özü yaratdı” söyləyən yazıçı çətin tarixi şəraitdə, müsəlmanların gerilik və cəhalət pəncəsində əsir olduğu bir zamanda bütün çatışmazlıqları satirik gülüş vasitəsi ilə islah etmişdir. Xalqın maariflənməsində, ədəbiyyat və publisistika tariximizdə əvəzsiz rol oynamış “Molla Nəsrəddin” jurnalının ərsəyə gəldiyi mühiti, tarixi şəraiti daha dərindən araşdırmaq üçün Cəlil Məmmədquluzadənin epistolyar irsinin əhəmiyyəti böyükdür. Cəlil Məmmədquluzadənin müxtəlif şəxslərə, idarələrə göndərdiyi vəyaxud aldığı məktubların üzə çıxarılması nəticəsində “Molla Nəsrəddin”lə bağlı bir çox maraqlı faktlara aydınlıq gətirilir.Buna görə də bu irsin araşdırılması, toplanması və nəşri bir çox görkəmli ədəbiyyatşünas alimin marağına səbəb olmuşdur. Hələ 1954-cü ildə ədəbiyyatşünas Əziz Mirəhmədov Cəlil Məmmədquluzadənin məktublarını toplayaraq nəşr etdirmişdir. Daha sonralar isə akademik İsa Həbibbəyli “Mirzə Cəlil
və Məmmədquluzadələr”(məktublaşma) kitabında yazıçının epistolyar irsini tədqiq edərək onun ədəbiyyat aləminə məlum olmayan bir neçə məktubunu işıq üzünə çıxarmış və bu haqda geniş şərh yazmışdır. Bu məktublar içərisindən “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə bağlı olanlar xüsusi diqqət çəkir. Məlum olduğu kimi, böyük yazıçı jurnalı ərsəyə gətirmək üçün dövrünün bir çox ziyalılarına məktublar göndərmiş, bu vasitə ilə düşüncələrini bölüşmüş, müəyyən məsləhət və tapşırıqlar vermişdir. Məktubların tədqiqi zamanı məlum olur ki, Cəlil Məmmədquluzadənin ən çox məktublaşdığı ziyalılardan biri Məmmədəli Sidqi Səfərov olmuşdur. Səhhətində baş verən nasazlıq səbəbindən jurnalla yetərincə məşğul ola bilməyən Cəlil Məmmədquluzadə Məmmədəli Sidqiyə məktub göndədir. Məktubda yazılır: “Qələm yoldaşım Məmmədəli Sidqiyə! Azarlı olmağım səbəbindən rica edirəm bir neçə ayın müddətinə mənim əvəzimdən “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin müdiri-məsulluğunu öhdənə götürəsən”. Yazıçı 1910-cü ildə Tiflisdən göndərdiyi məktubunda isə o zamanlar Naxçıvanda müəllimlik edən Məmmədəli Sidqi Səfərovu “Molla Nəsrəddin” jurnalına dəvət edərək ona kömək etməsini xahiş edir: “Əzizim Məmmədəli! Mən bu ovqat kəndə getməliyəm və burada adam lazımdır ki, “Molla Nəsrəddin”i idarə eləsin. Əgər yay fəsli, yəni iki ay gəlib Tiflisdə qala biləsiniz, bu kağızı Məşədi Ələsgər Bağırova nişan veriniz və bunu da biliniz ki, burada bizim evdə yeyib-içəcəksiniz və bir qədər də xərclik hər ay evə göndərə biləcəksiniz... Bura gələndən sonra hər bir şey müəyyən olar; amma güman edirəm ki, “Molla Nəsrəddin” işlərində mənə yaxşı köməkçi ola bilərsiniz”. Bu təklifi qəbul edən Məmmədəli Sidqi Naxçıvandakı pedaqoji fəaliyyətini dayandırır və 1910-1911-ci illər ərzində “Molla Nəsrəddin” jurnalında redaktor köməkçisi vəzifəsini icra edir. Jurnalın nəşri barəsində Məmmədəli Sidqiyə etibar edən yazıçı daim məktub vasitəsi ilə onunla əlaqə saxlayır, məsləhətlər verir, yol göstərirdi. Belə məktublardan birində Cəlil Məmmədquluzadə səhhətindən şikayətlənərək jurnal ilə ürəyincə maraqlana bilmədiyini, lakin öz qələm yoldaşına tamamilə güvəndiyini qeyd edir. Cəlil Məmmədquluzadə ona ünvanladığı məktubunda yazır: “Əzizim Məmmədəli! Mən kefsizəm. Qıçlarımı yel tutub. Yazmışam Faiq əfəndi gəlib sənə kömək eləsin. Şmerlinq və Rotterə özüm kağız yazaram”. “Molla Nəsrəddin”in Orta Asiya, Türkiyə və İrana göndərilməsində Məmməd Əli Sidqinin əvəzsiz rolu olmuşdur. Cəlil Məmmədquluzadə jurnalda yer alan məqalələrin, felyetonların, şeirlərin ədəbi keyfiyyətinin yüksək olması ilə maraqlandığı məktublarının birində ona müraciətlə yazır: “Məmmədəli! Biz iki gün də İrəvanda qalandan sonra gəlirik Tiflisə, beş gün də orada qalıb gələcəyik Bakıya. Ümidvaram ki, məcmuəni bir qayda ilə çıxarırsan ki, kəm-kəsiri olmaya. Əli Nəzmiyə materialdan yana kömək elə ki, məcmuəni əhəmiyyətsiz material ilə doldurmağa məcbur olmasın”. Ağır senzura şəraitində, maddi sıxıntılar içərisində, cahil insanların, mövhumatçıların, tənqid və təhdidləri altında Mollanəsrəddinçilər böyük əziyyətə qatlaşmışlar. Böyük çətinliklərdən sonra jurnalın bir müddət maneəsiz nəşr edilməsi yazıçıda ruh yüksəkliyi yaradır.O, bu dövrdə Məmmədəli Sidqiyə, Həmidə xanıma göndərdiyi məktublarda jurnalın nəşri haqqında ətraflı məlumat verir. Müxtəlif şəxslərin və idarələrin jurnal istədiklərini, jurnalın 1500 nüsxədə çap olunduğunu və nüsxələrin hamısının satıldığını yazır. 1921-ci ilə isə Təbrizdən Bakıya qayıdan sənətkar yenidən jurnalın nəşrinə başlayır. Cəlil Məmmədquluzadənin bu dövrə aid məktublaşmalarının əsas mövzusu “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə bağlıdır. O, Bakıda “Molla Nəsrəddin”i rahatlıqla nəşr edə biləcəyini düşünürdü. Lakin bu fikirlər IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1085 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan özünü doğrultmamış, Cəlil Məmmədquluzadə və “Molla Nəsrəddin”in növbəti keşməkeşli günləri başlamışdır. Ümidlərinin boşa çıxması, yenidən düçar olduğu çətin vəziyyət Cəlil Məmmədquluzadəni mənəvi böhran həddinə çatdırmışdır. Bu hal onun məktublarında öz əksini tapır. Jurnalın nəşri işində çətinliklərlə qarşılaşan Cəlil Məmmədquluzadə Məmməd Səid Ordubadiyə yazır: “Məmməd Səid! Özün bilirsən ki, axır vaxtlar başım ağrıyır və bir şey də yaza bilmirəm. Çoxdan bu fikrim vardı ki, indi yaxşı bəhanə də düşdü o fikri əmələ gətirməyə: mənim qəti qərarım budur ki, dəxi “Molla Nəsrəddin” jurnalı çıxartmaqdan bilmərrə əl çəkmək”. “Molla Nəsrəddin”in ərsəyə gəlməsində, xalq arasında sevilməsində jurnalın rəssamlarının da böyük əhəmiyyəti vardır. Məhz “Molla Nəsrəddin”in nəşrə başlaması ilə Azərbaycanda karikatura sənəti meydan gəlmiş və inkişaf etmişdir. 1906-1917-ci illər ərzində jurnalın baş rəssamı vəzifəsində çalışmış, “Molla Nəsrəddin” obrazının yaradıcısı olmuş Oskar Şmerlinq jurnal üçün 1400-ə yaxın karikatura çəkmişdir. Görkəmlli rəssamım yaradıcılığını, “Molla Nəsrəddin” jurnalındakı fəaliyyətini araşdıran akademik İsa Həbibbəyli qeyd edir ki, Cəlil Məmmədquluzadə "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrinə başlayarkən Azərbaycanda peşəkar satirik rəssam olmadığından jurnal üçün rəsm çəkməyə Oskar Şmerlinqi dəvət etmişdir. “Əziz köhnə dostum Cəlil! Siz mənə yenə də “Molla Nəsrəddin”də işləməyi təklif etdiyiniz vaxtdan Sizinlə işləmək barədə hər gün düşünürəm. İndi Sizdən xahiş edirəm ki, əgər öz təklifinizdən imtina etməmisinizsə, məni ən xeyirxah əməkdaşlarınız sırasına qəbul edəsiniz”. Cəlil Məmmədquluzadənin məktublarına nəzər saldıqca, onları təhlil etdikcə “Molla Nəsrəddin” jurnalının ərsəyə gəldiyi şərait, onun ədəbiyyat, mədəniyyət, mətbuat tariximizdə oynadığı rol aydın görünür. Məktubların tədqiqi nəticəsində görkəmli ziyalımız Cəlil Məmmədquluzadənin bu yolda qarşılaşdığı maneələrin, yorulmadan, usanmadan xalq, millət naminə çətinliklərə necə mətanətlə sinə gərdiyinin şahidi oluruq.
Nəzrin DADAŞOVA Bakı Slavyan Universiteti remember.me.96@bk.ru AZƏRBAYCAN
Bu gün ölkəmizdə qadın azadlığı ən önəmli problemlərdən biridir Ölkəmizdə qadınların əksəriyyəti öz hüquq və müdafiələrini bilmirlər. Bu ətraf mühit, cəmiyyət, icma, ailə və qadının özü ilə bağlıdır. Azərbaycanda cinsi ayrıseçkilik tarixini araşdırarkən arxivdə elə sənədlərlə qarşılaşırıq ki,məətəl qalırıq. Azərbaycanda qadınların hüquqları uğrunda hərəkata ilk dəfə kişilər başlayıblar. 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərində qadınların hüquq və azadlığı uğrunda Qərbi Humanist və demokratik prinsipləri üzərində tərbiyə görən kişi ziyalılar mübarizə aparırdılar. Həmin kişilər cəmiyyətin inkişafından danışanda cinsi deyil, insan amilini əsas götürürdülər. Belə ziyalılardan biri də C. Cabbarlı idi. O, Azərbaycanda feminist klubunun yaradılması təşəbbüsüylə çıxış etmişdir.
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti illərinə qədər Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti zamanı bir sıra milliyyətçi, tükrçü milli ənənəyə bağlı əsərləri ilə ("Ədirnənin fəthi", "Trablis müharibəsi") sovet hökuməti dairələrində o qədər də yaxşı qarşılanmayan C.Cabbarlı Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra sovet cəmiyyətinin irəli sürdüyü bir sıra tədbirlərlə bağlı olaraq əsərlər yazır və bununla da cəmiyyətdəki öz mövqeyini qorumağa çalışırdı. Yeni cəmiyyətin ortaya qoyduğu problemlərdən biri də qadın azadlığı, qadına münasibət idi. Azərbaycan qadınının müstəqilliyi, azadlığı və özünətəsdiqi mövzusu C.Cabbarlı yaradıcılığı üçün səciyyəvi idi. C.Cabbarlı sovet hakimiyyəti dövründə dövlətin tədbirlərindən yararlanaraq "çadranın atılması" ilə bağlı özünün demək istədiklərini, şəxsi düşüncələrini "Sevil" əsərinin qəhrəmanı Sevilin simasında əks etdirməyə çalışırdı. "Sevil" dramı C.Cabbarlının mədəni inqilab dövründə yazmış olduğu ən qiymətli əsərlərdən biridir. Əsər qadın azadlığı mövzusuna həsr olunmuşdur. C.Cabbarlı cəmiyyətin əsası olan ailədə qadın azadlığını çox bariz şəkildə verdiyi üçün "Sevil" əsəri bir növ həyatın özü, həyatın səsi idi. Əsərin baş IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1086 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan qəhrəmanı olan Sevil əhsili olmayan, avam bir qadındır. O, öz ərini Allahın kölgəsi hesab edir. Balaşın hər bir sözü onun üçün qanundur. Bütün bu xüsusiyyətlər Azərbaycan qadınına xas olan xüsusiyyətlərdir. Ümumiyyətlə bütün bunları müsbət qiymətləndirmək olar. Hər bir qadın Sevil kimi öz ailəsini hər şeydən daha üstün tutmalıdır, lakin təhsili,savadı olmayan qadın cəmiyyətdə öz yerini tuta bilməz ve öz hüquq ve müdafiəsini təmin edə bilməz. Balaş özünün arasından çıxdığı cəmiyyətlə bağlı utanc hissləri keçirirdi. O, 1920-ci ildə bolşevik çevrilişindən sonra iş başına keçmişdi. İşləri o qədər də pis getmirdi. Sevil isə onunla fəxr edir,onun "adamlara borc verib sonra yığması" barədə ürək dolusu danışırdı. Balaş isə öz arvadı ve atasına görə utanır. Qonaqları gələrkən onların hər ikisini qapı arxasında gizlədir. Qadınların əksəriyyəti öz ailələrində Sevil kimi qapı arxalarında saxlanılır və cəmiyyətdən gizlədilir. Balaş kimiləri öz qadınlarının təhsil alması, cəmiyyətlə tanış olması imkanını yaratmamışlar.
Allahın boş bir yerişini yeriyə bilmirsən; danışanda dilin dolaşır; bir süfrə düzəltməyi bilmirsən; Allahın bir portağalını soya bilmirsən; bu sayaqla mən səni hara çıxara bilərəm ki,dəvə zərgər dükanına düşən kimi, qab-qacağı qırırsan? Doğrudur sən bizim arvadlar üçün, kətti-küttülər üçün bacararsan, ancaq, o cəmiyyətdə ki, indi mən dolaşıram, orada sən yaramazsan; orada bir portağal soymağın min cür şəkli vardır; bir dəsmalı min cür bükürlər; axı bu hal ilə mən səni ortaya çıxara bilmərəm; mən də utanıram, deyərlər bu ayını meşədən kim ürküdüb çıxarmışdır? Hələ öz atamı, bu çuxa ilə hara çıxara bilərəm? Deməzlər ki, özünə bax, atasına bax? Sevilin də cavabı maraqlıdır: Hərgah sən məni özünlə aparsan, adam arasına çıxarmış olsan,bir yol bilmərəm, iki yol bilmərəm, sonra mən də başqalarına baxıb öyrənərəm. Balaşın bu mübahisə zamanı savadsız Sevildən "Sən heç bilirsən fəlsəfə nədir?"soruşması onun özünün məsələlərə nə qədər səthi baxmasının göstəricisidir. Doğulduğu gündən savadsız mühitdə böyüyən bir insana fəlsəfə bilməyi irad tutan insan özü kənardan çox gülünc görünür. C.Cabbarlı Sevilin simasında Azərbaycan qadınının mübarizəsində onun təkamül prosesini göstərməyə çalışırdı. Əsərin əvvəllərində gördüyümüz Sevil sonrakı şəkillərdəki Sevil deyil. O, artıq günün, əsrin qadınıdır. O, indi eyhamlarla, qəhqəhələrlə danışır. Bu qəhqəhələri, bu eyhamları ilə Balaşdan intiqam alır. Bu intiqamın özü də bir şəxsin bit şəxs üzərində qələbəsi, intiqam deyil, öz haqqını axtarıb tapan qadının qələbəsi və intiqamıdır. C.Cabbarlı Sevili ideallaşdırır, onu sevdirməyə ,onun hər addımını təqdir etməyə çalışırdı. Sevil daxili-mənəvi bit inkişafla böyüyür, dəyişir və bu dəyişiklik onu sevdirir. O, sevilməyə, təqdir olunmaya başlayır. "Sevil"də qaldırılan məsələ bu gün üçün keçirilmiş etap kimi görünsə də,bütövlükdə əsər öz aktuallığını itirməmiş, qadına,köhnə münasibətin qalıqlarına qarşı bu günlə səsləşir. Qadındakı təkamül, inkişaf, dünyaya baxış, hüququnu və haqqını dərk məsələsini cəmiyyətin mövqeyindən həll etmək baxışından "Sevil" dramı bu gün də ədəbiyyatımızda öz üstün mövqeyini mühafizə etməkdədir. Bu gün də bəşəriyyətin qarşısında duran ən nəcib şərəfli vəzifələrdən biri qadın, onun cəmiyyətdəki rolu ideasının tənzimlənməsidir.
Dünyada qadın hüququ,qadın azadlığı,gender məsələləri ilə bağlı çox böyük qlobal problemlər hələ də öz həllini gözləməkdədir. Bu gün Avropada, Amerikada, dünyanın bir çox inkişaf etmiş və ya inkişaf etməkdə olan ölkələrdə "qadįn hüquqları", "gender problemləri", "insan hüquqları" kimi problemlər aktuallaşır və bu problemlərin həlli gündəmə çıxarılır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1087 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan ÇİNGİZ ABDULLAYEVİN "PAYIZ MADRİQALI" VƏ İLQAR FƏHMİNİN "AKTRİSA" ƏSƏRLƏRİNDƏ CƏMİYYƏTDƏKİ QADIN PROBLEMİ MƏSƏLƏSİ Təbəssüm MUXTAROVA AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi mtd.smile@rambler.ru AZƏRBAYCAN
Detektiv janrının əsası XIX əsrdə - 1841-ci ildə Edqar Allan Ponun "Morq küçəsində qətl" əsəri ilə qoyulmuşdur. İlk gülnər qeyri-ciddi janr kimi yaranan detektiv janrı sonradan inkişaf yolu keçmiş və klassik detektiv ilə yanaşı daha 12 qolu yaranaraq ciddi janra çevrilmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatına bu detektiv XX əsrin 50-ci illərində Cəmşid Əmirovun "Sahil əməliyyatı" əsəri ilə gəlmişdir. Sonradan ayrı-ayrı yazıçılar detektiv janrında müxtəlif əsərlər yaratmışlar. Azərbaycan ədəbiyyatında detektiv janrının inkişafında Çingiz Abdullayevin də rolu danılmazdır. Əgər Cəmşid Əmirov Azərbaycan ədəbiyyatında, ümumiyyətlə, janrın əsasını qoymuş və müasir tədqiqatlara əsasən casus detektivi ("Şəhər yatarkən") və polis detektivinin ("Brilyant məsələsi", "Qara "Volqa"") əsasını qoymuş hesab edilirsə, Çingiz Abdullayev klassik detektiv ("Məntiqin qaydası") və siyasi detektivin ("Mavi mələklər") əsasını qoymuş hesab olunur. Sonralar bu janra V.Cüməzadə, R.İbrahimbəyov, Elçin və başqaları janra müraciət etmişlər, müasir dövrdə isə detektiv janrında M.Xan, İ.Fəhmi, E.Elatlı və başqaları da əsərlər yaratmaqdadırlar. Çingiz Abdullayevin "Payız madriqalı" əsəri detektiv janrının məhdud çərçivəli klassik detektiv növündə yazılmış və ilk baxışdan sadə əsər hesab edilsə də, məzmunca fərqli bir mövzunu - Azərbaycan cəmiyyətində ailənin, ailədə qadının və kişinin vəziyyətini, genderbərabərliyi problemini, eləcə də bəzi siyasi motivləri əhatə edir. Hadisələr qapalı məkanda, hündür hasarlara alınmış, qapısında mühafizəçiləri, barılarında kameraları olan və bir neçə ailəni birləşdirən Bakı bağlarında cərəyan edir. Ailə maddi cəhətdən təmin olunmuş, cəmiyyətdə öz mövqeyini tutmuşdur. Milli adətlərə xilaf çıxmadan, qadının daima kişiyə tabe olmağını əsas götürən qadın ailə qurduqdan sonra işləməmiş və ömrünü qızına həsr etmişdir. Qızının 16 yaşı tamam olduqda, 37 yaşlı qadın artıq həyatının mənasızlaşdığını düşünmüş və mənəvi cəhətdən qocaldığını zənn etmişdir. Çingiz Abdullayevin əsərlərinin əsas qəhrəmanı Dronqo obrazı ilə dostluq münasibəti qurmaq istəyən qadın, bunun həm özü üçün, həm də Dronqo üçün asan olmadığını görür. Mənəvi cəhətdən tənhalaşan, ərinin ona diqqət yetirmədiyini görən qadın, çıxış yolunu dost axtarmaqda görür. Lakin bu söhbətin üstündən çox qısa bir zaman keçdikdən sonra həyətdə ərinin qohumu öldürülən Esmira Dronqoya müraciət edir. Araşdırmalardan bəlli olur ki, qətlə səbəb Pərvizin ümumiyyətlə, qadınlara meylli olmasıdır. Qohumunun arvadı Gözələ göz salması ananı öz övladının qatilinə çevirir. Pərvizin arvadı Nərminə bu mənəvi qanunlar içində daha dözə bilmədiyini, qadınların heç öz ərlərinin, atalarının qəbirləri üstünə, son mənzilə yola salarkən getməyə belə ixtiyarları olmadığını, kişinin həyatında ailədən kənar qadınların olmasını cəmiyyətin heç bir qəbahət sayılmadığı halda, qadının bu haqda, hətta düşünməsinin böyük günah hesab edildiyinə daha davam gətirə bilmədiyini söyləyir. Əsərdəki bütün qadınlar həm mənəvi, həm də fiziki hasar əhatəsindədirlər, Esmira o "hasar"ı aşmaq istəyir, lakin Dronqo imkan vermir, Nərminə aşa bilmir və ömrünün sonuna qədər dul bu "hasar"ın əhatəsində qalacağına dözə bilmədiyini etiraf edir, Gözəl o "hasar"ı aşır və faciəyə səbəb olur, ana isə o "hasar"ın aşılması barəsə düşünmək belə istəmir. Özünü Karlovı Varıda tək istirahət etməyi böyük xoşbəstlik hesab edən, ailəsini isə Türkiyəyə aparmaqla bunu fəxarətlə qeyd edən kişilərin qadınlarına laqeyd qalıb yalnız maddiyyat haqqında düşünmələri, mənəviyyatın kasıblaşmasına məhəl qoymayan hərəkətləri patriarxal cəmiyyətdə kişilərin azadlıqı son nəticədə bu sayaq faciələrə səbəb olur. Yazıçı bunu çox gözəl psixoloji məqamlarla vermişdir. İlqar Fəhminin "Aktrisa" əsəri psixoloji detektivdir. Hadisələr iki fabula üzrə inkişaf edir. Burada da hadisələr Bakı bağlarında iki qonşu həyətdə baş verir. Birinci hissədə dalbadal baş verən cinayətlər – üç qətl, istintaq orqanlarının hadisələri araşdırması təsvir edilir. Birinci hissədə əvvəlcə bankir Vaqif Fətəliyev qətlə yetirilir, sonra onun gənc arvadı Lalənin meyiti aşkarlanır, daha sonra isə qonşu bağda müvəqqəti yaşayan Rüfət Hüseynzadənin cəsədi tapılır.
|