Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 14. 12. 2011- ci il tarixli, 2062 №-li əmri ilə təsdiq edilmişdir



Yüklə 3,72 Mb.
səhifə26/47
tarix28.11.2016
ölçüsü3,72 Mb.
#313
növüDərs
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   47

10.3. Tədris planı
Tədris prosesinin məzmunu tədris planı, fən­lər üzrə tədris proq­ramları ilə müəyyən olunur və dərs ki­tab­la­rın­da, informasiyanı top­layıb saxlayan elektron avadanlıqlarda əks olu­nur. Tədris sis­te­mi­nin əhatə etdiyi hər tədris müəssisəsinin özünə­məx­sus tədris planı olur. Müxtəlif tipli tədris müəssisələrinin qarşı­sın­da qoyulan və­zi­fə­lər başqa-başqa olduğundan onların tədris plan­ları da müxtəlifdir.

Tədris müəssisələrinin tiplərindən və formalarından asılı ola­raq tədris planları nə qədər müxtəlif olsa da, onların ümumi cəhət­ləri də vardır. O,

1) tədris ilinin, rüblərin və tətillərin müddətini;

2) tədris müəssisələrində öyrənilən fənlərin tam siyahısını;

3) təlim illəri üzrə fənlərin bölüşdürülməsini;

4) hər fənnin bütün təlim müddətində və hər sinifdə öyrənil­mə­sinə ayrılan saatların miqdarını;

5) hər fənnin öyrənilməsinə verilən həftəlik saatların miq­da­rı­n­ı;

6) praktikumların strukturunu, müddətini və s. müəyyən edir.

Tədris planında cəmiyyətin qəbul etdiyi təhsil-tərbiyə idealı, mü­əy­yənləşdirmiş məqsədlər, təhsilin məzmununun formalaşdırı­l­ma­sı konsepsiyası öz əksini tapır. O, təlim-tərbiyə prosesinin qanu­na­uyğunluqlarını, sanitar-gigiyenik və təşkilati tələbləri, yaranmış ənə­nələri nəzərə almaqla işlənib hazırlanır.

Tədris planına daxil edilən fənlər məcburi və fakültativ (seç­mə) fənlərə ayrılır. Dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi, Azər­bay­canda da tədris planları, mərkəzi təhsil orqanları tərəfindən işlə­nib hazırlanır və təsdiq olunur. Deyilənlərdən aydın olur ki, bu və ya digər məktəbdə öyrədilən fənləri, onların siniflər üzrə ardı­cıl­lı­ğı­nı, hər fənnə verilən saatların miqdarını, təhsilin müd­dətini, şa­gird­lərin fəaliyyət növlərini əks etdirən sənədə tədris planı deyilir.



10.4. Tədris fənni
Bəzi ədəbiyyatda yazılır ki, ümumtəhsil mək­təblərində elm­lə­rin əsasları öyrədilir. Bu fikirlə razılaşmaq ol­maz. Çünki, ümum­təh­sil məktəblərində öyrədilən elmlərin əsasları de­yil, tədris fənnidir. Təd­rif fənni anlayışını elmin əsasları anlayışı ilə eyniləşdirmək düz­gün deyil. Hər bir elmin xeyli sahələri vardır. Mə­sələn, bitkilərin an­a­tomiyası və fiziologiyası, heyvanların anato­mi­yası və fiziolo­gi­ya­sı, insan anatomiyası və fiziologiyası, bitkilərin sis­te­matikası, gi­gi­yena, mikrobiologiya, sistologiya, genetika və s. bio­lo­giyanın sa­hə­ləridir. Tədris fənni biologiyanın sadalanan və sa­da­lanmayan sa­hə­­lərinin hamısını deyil, müvafiq tədris mü­əssisə­si­nin tələblərinə ca­­vab verənləri əhatə edir .

Tədris fənni müvafiq elmin nəinki bütün sahələrini, hətta onun əsaslarını da hərtərəfli ehtiva etmir. Məsələn, fizika, kimya, ri­ya­­ziyyat, Azərbaycan dili və digər elmlərdə elə anlayışlar var ki, elm­­lərin əsasları hesab edilir, lakin məktəbdə öyrənilmir.

Tədris fənninin məzmununa daxil etmək üçün elmdən gö­tü­rü­lən anlayışlar didaktik cəhətdən işlənir bu zaman şagirdlərin imkan­ları da nəzərə alınır. Əks təqdirdə təlim işi xeyli çətinləşir: mü­və­ffə­qiy­yət qazanmaq mümkün olmur. Gənc nəslə aşılanması zəruri olan bir çox əməli bacarıq və vərdişlər, yaradıcı fəaliyyətə gərəkli olan təd­qiqat xarakterli tapşırıqlar elmin əsaslarına aid olmayıb təd­ris fən­ninin tərkib hissələrindən biridir.

Anlayışların elmdəki sistemi ilə tədris fənnindəki sistemi ara­sın­­da da fərq olur. Məsələn, botanikanın məktəbdə öyrənilməsi hü­cey­­rənin öyrənilməsindən deyil, ətraf mühitin bitki örtüyünün mü­şa­­­­hidəsindən başlayır.

Tədris fənni elmin təkcə didaktik cəhətdən işlənmiş əsaslarını, ha­­belə müvafiq bacarıq və vərdişləri gənc nəslə öyrətməklə ki­fa­yət­lən­­mir. O, həm də şagirdlərin tərbiyəsinə və əqli inkişafına xidmət et­­məlidir. Elmlərin əsasları isə özlüyündə tərbiyə və əqli inkişafa is­t­i­­qamətlənməyə də bilir.

Beləliklə, bu və ya digər elmdə mübahisə doğurmayan, isbat olun­­muş biliklər (anlayışlar, qanun və qanunauyğunluqlar, qaydalar, teo­­­remlər və s.) həmin elmin əsaslarıdır. Tədris fənni isə tədris mü­əs­­sisəsində öyrənilməsi nəzərdə tutulan və müvafiq elm üzrə di­dak­tik cəhətdən işlənən, tərbiyə və inkişaf imkanı olan zəruri biliklərin, ha­­belə bunların mənimsənilməsinə xidmət edən bacarıq və vər­diş­lə­r­in sistemidir.

Bu fikirdən bir sıra əməli nəticələr çıxır. Elmin əsaslarına aid hər cür biliyi və ya anlayışı təhsilin məzmununa mexaniki şəkildə da­­xil etmək olmaz. Bu və ya digər anlayışın tədris fənninə daxil edil­­məsinin zəruriliyi lazımınca əsaslandırılmalıdır.

Anlayışın tədris prosesinə qoşulması zərurəti isbat olun­duq­dan sonra həmin anlayış didaktik cəhətdən işlənilməlidir. Çünki ey­ni anlayış müxtəlif tipli tədris müəssisələrində başqa-başqa isti­qa­mət­lərdə öyrədilə bilir. Anlayışın öyrədiləcəyi sinif, şagirdlərin im­kan­ları da diqqət mərkəzində durmalıdır. Çünki sinifdən asılı ola­raq anlayış müxtəlif səviyyələrdə öyrədilir.

Tədris fənninin məzmununa daxil edilən anlayışın mənim­sə­nil­məsinə və praktikada tətbiqinə imkan verən çalışmalar müəyyən­ləş­dirilməlidir. Bunsuz tədris fənni tamamlanmır. Tədris fənninin məz­­mununa daxil edilən anlayışın tərbiyəvi imkanları aydınlaşdı­rıl­ma­lıdır. Tədris fənninin məzmununa daxil edilən anlayışın öyrə­dil­mə­si şagirdlərin psixoloji inkişafına kömək etməlidir. Bu mənada aşa­ğıdakı sualın cavabı da aydın olmalıdır: tədris prosesinə daxil edi­lən anlayış şagirdlərdə hansı psixoloji funksiyaları hərəkətə gətir­mə­lidir?

10.5. Tədris proqramları
Tədris planı əsasında bütün fənlər üz­rə tədris proqramları tər­tib olunur. Tədris proqramlarında aşağı­da­kılar öz əksini tapır:

1) fənnin öyrənilməsi vəzifələri haqqında izahat vərəqəsi, şa­gird­­lərin bilik və bacarıqlarına verilən tələblər, təlimin tövsiyə olu­nan forma və metodları;

2) öyrənilən materialın tematik məzmunu;

3) fənnin ayrı-ayrı mövzularının öyrənilməsinə müəllimin sərf edə­­cəyi saatların təxmini miqdarı;

4) dünyagörüşünün əsas elementlərinin siyahısı;

5) fənlərarası və kurslararası əlaqələri yaratmaq üçün gös­tə­riş­l­ə­r;

6) tədris avadanlığının və əyani vəsaitlərin siyahısı;

7) tövsiyə edilən ədəbiyyat.

Təhsildə diferensiya proseslərinin dərinləşməsi ilə əlaqədar ola­­raq tədris proqramlarının müxtəlif variantları (alternativ variant­la­rı) işlənib hazırlanır. Hər hansı bir tədris müəssisəsində şagirdlərin ma­raq və imkanlarına uyğun olaraq bir fənn üzrə bir neçə variantda proq­ram tətbiq edilməsi təklif olunur. Diferensial proqramlardan is­ti­fadə etmək, fənni dərindən və ya əksinə, öyrənəcək siniflər yarat­maq haqqında qərarı məktəb şuraları verir.

Təbiət və cəmiyyət hadisələrindəki qarşılıqlı əlaqəyə və elm­lər arasındakı inteqrasiyaya uyğun olaraq fənlərarası və fəndaxili əla­­qələr də tədris proqramında nəzərdə tutulur.

Deməli, tədris planına əsasən fənnin hissələrini və ya böl­mə­­lərini, mövzularını, mövzulara aid məsələləri göstərən, fənn üçün ayrılmış saatları mövzular arasında bölüşdürən və izahat və­­rəqinə malik olan sənədə tədris proqramı deyilir.

Tədris planları və proqramları məsələsi müxtəlif ölkələrdə baş­­qa-başqa həll olunur. Məsələn, ABŞ-da eyni tipli məktəblər üçün öl­kə miqyasında tədris planı və ya tədris proqramları yoxdur. Tədris pla­nı və tədris proqramlarını ştatlar tərtib edirlər. Orada hətta tək-tək məktəblər lazım olan sənədləri özləri hazırlayır və tətbiq edirlər.



10.6. Dərslik, iş dəftəri və müəllim üçün

metodik vəsait komp­­lekti
Dərslik təhsil sistemində məzmun və funksiyasına görə əhə­miy­yətli resurslardan biridir. Şagird şəxsiyyətinin formalaşmasında dərs­liklər mühüm rol oynayır. Şagirdlərin təfəkkürünü inkişaf et­dir­mək, əqli fəaliyyətinin əsas üsullarını formalaşdırmaq üçün dərs­lik­lər ən etibarlı vəsait kimi dəyərləndirilir. Buna görə də təhsil isla­hat­ları çərçivəsində həmişə dərsliklərin yaradılmasına xüsusi müs­tə­vi­də yanaşılmış, hökumət səviyyəsində dərslik siyasəti hazırlanaraq tət­biq olunmuşdur. Dərslik siyasətinin məqsədi məktəbliləri stan­dart­lara uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələndirmək, Vətəninə, xal­qına, onun adət-ənənələrinə bələd olan, milli və ümumbəşəri də­yər­lər zəminində formalaşan, fiziki və mənəvi cəhətdən sağlam, müs­­təqil həyata hazır və demokratik düşüncəli vətəndaşlar kimi yetiş­dirməkdir .

Dərslik konkret fənn üzrə tədris planı və proqram əsasında nə­zəri və praktik biliklərin əsaslarının sistemli və anlaşıqlı şəkildə izah olunduğu əsas vəsaitdir. Konqnitiv (idraki) təhsilin əsas resurs­larından hesab edilən dərsliklər ən zəruri informasiyaları, tapşırıq və ça­lış­maları əks etdirməklə istiqamətləndirici, yönəldici, düşündü­rü­cü funksiyaları daşıyır. Dərsliklərdə artıq informasiya yükünün ol­ma­sı nöqsanlı hal kimi qəbul edilir və bu, onun keyfiyyətinə xələl gə­tirir.

Dövlət təhsil standartlarını özündə əks etdirən fənn kuriku­lum­larına uyğunluq dərsliklərin əsas keyfiyyətlərindən biridir. Əs­lində, bu, dərsliklərin təhsil standartlarında ifadə edilmiş bilik və fəa­liyyətlərin reallaşdırılmasına xidmət etməsinin ifadəsidir. Başqa söz­lə, standartlardan kənara çıxma hallarına yol verilməməsi vacib tə­ləb kimi qarşıya qoyulur.

Dərslik fəal təlim prosesində bir komponent kimi şagirdi idra­ki fəallığa sövq etməli, onu tədqiqatçılığa və yaradıcılığa istiqamət­lən­dirməlidir. Belə olan halda dərsliyin bilik vermək, məlumatlan­dır­maq kimi keçmiş ənənəyə söykənən funksiyası arxa plana keçir.

Hazırda şagirdləri fəaliyyətə sövq etməklə tətbiqi xarakter da­şı­ması dərsliklərin əsas keyfiyyətlərindən hesab edilir, onlarda ba­ca­rıq­ları formalaşdıra bilmək imkanının olması mühüm cəhət kimi də­yər­ləndirilir. Bunun üçün kifayət qədər müxtəlif növ çalışma və tap­şı­rıqlardan istifadə edilməsi tələb olunur.

İnteqrativ bacarıqların inkişafına imkan yaratmaq, onu şəx­siy­yə­tin ümumi keyfiyyətinə çevirmək dərsliklərin xarakterik cəhətlə­rin­dən biri hesab edilməlidir. Bundan əlavə, şagirdlərin dünyagörü­şü­nün formalaşdırılması da diqqət mərkəzində saxlanılmalı, ətraf alə­min obyektiv reallıqları ilə qəbul edilməsi üçün zəruri təlim ma­te­riallarından istifadə olunmasına üstünlük verilməlidir.

Təhsil Sektorunun inkişafı layihəsi üzrə milli koodinator İ.İs­gən­dərov haqlı olaraq vurğulayır ki, dərslikləri kurikulumların tə­ləb­lə­rinə uyğun səviyyədə hazırlamaq üçün bir sıra mühüm peda­qo­ji prinsiplərin gözlənilməsi zəruri hesab edilir. Bunların sırasında aşa­ğıdakılar vardır.

1. Düzgünlük. Bu prinsip dərsliyi qeyri-ciddi faktorlardan uzaq­­laş­dırır, inandırıcı, stimullaşdırıcı mənbəyə çevirir. Şagirdlər dərs­­­liyə etibarlı tədris vəsaiti kimi yanaşırlar. Dərsliyin bu prinsipə uy­­ğun hazırlanması üçün aşağıdakı tələblərin nəzərə alınması vacib bili­nir:

- təlim standartlarına uyğunluq;

- faktorların dəqiqliyi;

- orfoqrafiya, durğu işarələri, qrammatik qaydaların gözlə­nil­mə­s­i­;

- mübahisəli faktorların olmaması.

2. Əyanilik. Dərslikləri baxımlı etmək, onu şagirdin ən yaxın mü­sahibinə, eləcə də stimullaşdırıcı vasitəyə çevirmək üçün əya­ni­liyə mühüm didaktik prinsip kimi müraciət olunur. Aşağıdakıların dərs­liklərdə əks olunması təmin edildikdə bu prinsip tam real­laş­dı­rı­l­ır:

- şəkillər, fotolar;

- illüstrasiyalar;

- sxemlər;

- cədvəllər;

- xəritələr;

- qrafiklər.

Əyaniliyi təmin etmək üçün yuxarıda sadalanan bütün va­si­tə­lə­rin eyni bir dərsliyə daxil edilməsi tələb olunmur. Dərsliklər hazır­la­nar­kən onların özünəməxsus cəhətləri, aid olduğu fənnin xü­su­siy­yət­ləri əsas götürülür, zəruri hesab edilən müvafiq əyani vasitələr se­çilir.



3. Müasirlik. Dərsliyin ən mühüm atributlarından biri onun ye­niliyi, müasirliyidir. Dövrün, zamanın tələb və ehtiyaclarını özün­də əks etdirməsi, şagirdlərdə yenilik əhval-ruhiyyəsi yarada bil­mə­sidir. Buna aşağıdakı tələblər gözlənilməklə nail olmaq müm­kün­dür:

- sosial-iqtisadi sahələrdəki nailiyyətlərin nəzərə alınması;

- elmin özündəki inkişafın nəzərə alınması;

- təlim materiallarının müasir dünyagörüşü formalaşdırmasına is­ti­qamətlənməsi.

Dərsliyin müasir olması üçün fakt və hadisələrin inkişafla bağ­­lı olması, onu əks etdirməsi əsas şərtlərdən biridir. Bununla ya­na­­şı, yeni texnologiyalara istinad olunması, onların dərsliyin məz­mu­nuna gətirilməsi də müasirliyin əlamətlərindən sayılır.

4. Tamlıq. Tədris vasitələrindən biri kimi dərsliyin bütöv­lü­yü, tamlığı onun məzmununda aşağıdakı müəyyən komponentlərin ol­masını tələb edir:

- nəzəri materiallar;

- praktik materiallar;

- təsviri materiallar;

- qiymətləndirmə materialları.

Nəzərdə tutulan bu materialların hər biri mühüm didaktik əhə­miy­yət daşıyır. Şagirdlərin təlim fəaliyyətinə cəlb olunması, öyrən­mə prosesinin təşkili və bacarıqların dəyərləndirilməsi baxımından im­kanları ilə seçilir.



5. Ardıcıllıq. Dərsliklərin məzmunundakı materialların sıra­lanmasında ardıcıllıq mühüm prinsiplərdən biri kimi gözlənilir. Bu zaman ardıcıllığın aşağıdakı parametrləri əsas götürülür:

- psixoloji baxımdan;

- məzmun baxımından;

- təqvim-tematik baxımdan;

- məntiqi baxımdan.

Psixoloji baxımdan ardıcıllıq təlim materiallarının maraqlılıq sə­viyyəsinə görə düzülməsini tələb edir. Materiallar, ilk növbədə, şa­girdlərin psixi proseslərlə bağlı fəaliyyətlərinin inkişafını təmin et­mək üçün seçilir. Hafizə, təfəkkür və təxəyyül proseslərinin for­ma­laşması istiqamətinə yönəldilir. Məzmun baxımından ardıcıllıq tə­lim materiallarının sadədən mürəkkəbə doğru sıralanmasında özü­nü göstərir. Təqvim-tematik baxımdan ardıcıllıq müvafiq təlim ma­te­riallarının düzülməsində tarixi gün və hadisələrin nəzərə alın­ma­sını, məntiqi baxımdan ardıcıllıq isə ilkin təlim materialları vasitəsi ilə növbəti təlim materiallarının mənimsənilməsi üçün zəmin yara­dıl­masını tələb edir.



6. Yaş səviyyəsinə uyğunluq. Dərsliklər şagirdlərin yaş sə­viy­yəsinə uyğun hazırlanmalıdır. Bu zaman iki əsas tələb diqqət mər­kəzində saxlanılmalıdır: a) dizayn; b) təlim materiallarının məz­munu, həcmi, maraqlılığı.

7. Təlim vaxtına uyğunluq. Təlim materiallarının miqdarı və ağırlıq çəkisi müəyyənləşdirilərkən ayrılan vaxt nəzərə alınır. Bu za­man nəzəri və praktik materialların balansının gözlənilməsi, stan­dartların reallaşdırılmasına yönəldilməsi zəruri hesab edilir. Şa­gird­lərin təlim marağının gücləndirilməsi üçün motivasiya imkanları ge­nişləndirilir.

8. Oxunaqlıq. Oxunaqlığın nəzərə alınması üçün ilkin olaraq, məz­mun materiallarının maraqlı olması vacib hesab edilir. Belə ma­teriallar şagirdlərin diqqətinə səbəb olur, onları öyrənməyə təhrik edir. Təlim materiallarının lakonikliyi, aydın üslubda, sadə dildə ol­ma­sı öyrənmə fəaliyyətinin səmərəliliyini artırır.

9. İnklüzivlik. Bu prinsip əsasında yazılmış dərslik özünün əha­təliliyinə görə seçilməlidir. Təlim prosesində yalnız bir səviy­yəni de­yil, müxtəlif səviyyələri ehtiva etməlidir. Həm istedadlı, həm də mü­əyyən səbəblərdən geridə qalan, sağlamlığı məhdud olan və xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaqların, şagirdlərin təlim maraqlarını ödə­yə bilməlidir. Bunun üçün təlim materiallarının seçilməsinə və dərs­liyə daxil edilməsinə diferensial yanaşılmalı, hər bir sinifdə şa­girdlərin inkişaf səviyyələri nəzərə alınmalıdır.

10. Fəal təlim üçün şəraitin yaradılması. Fəal təlim müasir təh­sil prosesinin əsas atributlarından hesab edilir. Onun qurulmasın­da bir çox amillərlə yanaşı, dərslik də həlledici rol oynayır. Nə­ti­cə­yönümlü kurikulumlar məhz belə dərsliklərin hazırlanmasını tələb edir. Ona görə də dərsliklər formalaşdırılarkən fəal təlim üçün şərai­tin yaradılması diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. Təlim materi­al­ları fəal təlim prosesinin məntiqinə uyğunlaşdırılmalıdır. Təlim ma­ra­ğının formalaşdırılması, problemin qoyuluşu, həll edilməsi, təq­dim­olunma və qiymətləndirmə dərsliyin texnoloji (metodik) siste­mi­nin əsasını təşkil edir.

11. Gigiyenik tələblərə uyğunluq. Dərsliklər həm də gigiye­nik tələblərə cavab verməli, ona uyğun hazırlanmalıdır. Bu zaman Azər­­baycan Hökuməti ilə razılaşdırılmış “Ümumtəhsil sistemində dərs­­lik siyasəti” və Təhsil Nazirliyinin qəbul etdiyi “Dərsliklərin tex­niki və gigiyenik standartları” adlı normativ sənədlərə istinad olun­malıdır.

Dərsliklərin hazırlanmasında mənbələrin göstərilməsi, təlim ma­­­teriallarında kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə im­kan­la­rı­­nın nəzərə alınması məsələləri də mühüm prinsiplər kimi dəyər­lən­­di­rilməli, onların da nəzərə alınması diqqət mərkəzində saxlanıl­ma­­lı­dır.

İdrakın inkişaf etdirilməsi və şəxsiyyətin mühüm göstəricisinə çev­­rilməsi müasir təhsilin mühüm fəaliyyət istiqamətlərindən biri­dir. Məktəb məkanında idrak (psixi) prosesləri konsepsiyasının əsas pa­­ra­diqmaları inkişafetdirici və tərbiyəedici təlim prinsipləri ilə bağ­­lıdır. Bu iki önəmli prinsipin qovşağında isə müasir məktəb özü­nün ən başlıca misiyasını yerinə yetirir. Ona görə də təhsilə aid ha­zır­­lanan bütün resurslar, o cümlədən də dərsliklər bu məqsədə yö­nəl­­dilməli, şəxsiyyətin inkişaf dinamikasını təmin edən, onu daim izlə­yə bilən bir vasitə rolunu oynamalıdır. Bunun üçün ilk növbədə, şa­girdin fəaliyyət dairəsi, formalaşdırılacaq bacarıqlar konkret ola­raq müəyyənləşdirilməli, dərsliklərin məzmununda olan materiallar bila­vasitə onların hərəkət mexanizminə çevrilməlidir.

Psixoloq və pedaqoqların fikrinə görə, fəaliyyətlər üç isti­qa­mət­­də qruplaşdırılır: idraki, informativ-kommunikativ, psixomotor. Bu fəaliyyətlərə uyğun da bacarıqların olduğu göstərilir. Şagird şəx­siy­yətinin inkişafı həmin bacarıqların fonunda tənzim olunur .


Sxem 1

İnkişafı təmin edən bacarıqların sxematik təsviri

bacarıqlar










qavrama


ünsiyyət

qaydalara uyğun fəaliyyət


təhlil


təsviretmə

sərbəst fəaliyyət



dəyərləndirmə



təqdimetmə

yaradıcılıq

Sxemdən göründüyü kimi, idraki, informativ-kommunikativ və psixomotor bacarıqların hər biri də əlaqəli bacarıqlar şəbə­kə­sin­dən ibarət olmaqla bütöv bir komplekt təşkil edir. Dərsliklər hazırla­nar­kən bu cəhətlər nəzərə alınmalı, şəxsiyyətin idraki, informativ- kom­munikativ və psixomotor bacarıqlarının inkişafını təmin edən ma­teriallar o cümlədən çalışma və tapşırıqlar dərsliyə daxil edil­mə­lidir. Bu zaman hər bir növdən olan bacarıqların özünəməxsusluğu, onun daxilində olan mərhələlərin ardıcıllığı nəzərə alınmalıdır.



İş dəftərləri şagirdlər üçün nəzərdə tutulur. Onun hazırlan­ma­sında başlıca olaraq iki mühüm tələb diqqət mərkəzində saxlanılır:

1. Dərslikdəki təlim materialları ilə əlaqəlilik. Məlum ol­du­ğu kimi, dərslik məzmununda öyrənilməsi nəzərdə tutulan anla­yış­lara, qaydalara, qanunauyğunluqlara, təsnifatlara və sairə aid məlu­mat­ları, ən zəruri çalışma və tapşırıqları əhatə edir. İş dəftərində hə­min materiallara aid müxtəlif suallar, çalışma və tapşırıqlar sistemi ve­rilir. Həmin materiallarda dərsliklərdəki şərhlərin nümunələrlə əsas­­landırılması, yaxud qrafiklər, cədvəllər, şəkil və illüstrasiya ma­te­rialları üzərində fəaliyyətlərin təşkil olunması nəzərdə tutulur.

2. Şagirdlərin praktik fəaliyyətinin təmin olunması. İş dəf­tə­rində dərslikdəki məlumatları anlamaq, təhlil və tətbiq etmək, də­yər­ləndirmək üçün praktik materiallar verilir. Əsasən aşağıdakı tip­dən olan praktik materiallara üstün yer ayrılması məqsədəmüvafiq he­sab edilir:

- çalışma və tapşırıqlar;

- istiqamətləndirici suallar;

- ev tapşırıqları.

Yuxarıda sadalanan praktik materiallar dərslikdə özünə yer alan təlim mate­ri­al­larına uyğun tərtib olunmaqla yanaşı, həm də şa­girdlərin psi­xo­lo­gi­yasına uyğun qurulur. Onların meyil və ma­raq­ları, ən başlıcası, tələbatları nəzərə alınır.

Məlum olduğu kimi, dərsliklərdə biliklərin mənimsədilməsi, mü­­vafiq anlayışların formalaşdırılması və tətbiqolunma mənimsə­mə­­nin məntiqində başlıca mərhələlər hesab edilir. Bu təlim prose­si­nin informasiya ilə başlayan və qavrama mərhələsində tamamlanan mən­tiqindən irəli gəlir.

Dərslikləri tamamlayan iş dəftərlərindəki çalışma və tapşırıq­lar müvafiq anlayışların mənimsənilməsinə xidmət göstərməklə ya­na­şı, həm də şagirdlərdə məntiqi təfəkkürün, yaradıcı təfəkkürün, elə­cə də dəyərlərin (səriştələrin) formalaşmasına imkan yaradır. Bu iş dəftərində işləməklə şagirdlər həm sinif şəraitində, həm də evdə müs­təqil olaraq fəaliyyət göstərə, qazandıqları bacarıqları inkişaf etd­irə, daha da möhkəmləndirə bilərlər.

Dərsliklərdə əks olunan sistemin reallaşdırılması müəyyən olun­muş strategiyalardan çox asılıdır. Adətən, müəllimlər bu stra­te­gi­yalara əsasən fəaliyyət göstərirlər. Ona görə də uzun illər ya­ra­dılmış məzmun üzrə məqsədyönlü iş qurmaq üçün müəllimlərə mü­va­fiq metodik istiqamətin verilməsi zəruri hesab olunaraq müxtəlif mən­bələr hazırlanmışdır. Həmin mənbələrin yaradılmasında peda­qo­ji, psixoloji, fizioloji araşdırmalara istinad olunmuşdur.

Dərslik komplektinin hazırlanmasında təlim nəticələrinə nail olun­ması üçün potensial imkanların yaradılması xüsusi strateji xətt ki­mi nəzərdə tutulur. Bunun üçün ilk növbədə, ayrıca müəllim üçün me­todik vəsait hazırlanaraq istifadəyə verilir .

Metodik vəsaitin hazırlanması zamanı başlıca olaraq aşa­ğı­da­kı funksiyaların reallaşdırılması vacib tələblər kimi qarşıya qoyulur:

- qabaqlayıcı materialların olması;

- mövzuların tədrisi texnologiyalarının əhatə edilməsi;

- yardımçı materialların verilməsi.

Metodik vəsaitin ilk hissəsində qabaqlayıcı materiallar verilir.

Bu zaman aşağıdakıların əhatə olunması zəruri hesab edilir:

- fənn üzrə məzmun strategiyalarının reallaşma cədvəli;

- illik və gündəlik planlaşdırma nümunələri;

- inteqrasiyaya aid tövsiyələr.

Məzmun standartları mahiyyət etibarı ilə fənnin təlimi məz­mu­nunu ifadə edir. Orada minimum hədd, səviyyə öz əksini tapır. Dərs­lik hazırlanarkən həmin standartların onun vahidlərində-bölmə və paraqraflarda reallaşdırılmasına diqqət yetirilir. Dərsliyin peda­qoji sirrinə çevrilən bu xüsusiyyəti müəllimin diqqətinə daha qaba­rıq çatdırmaq üçün metodik vəsaitdə xüsusi cədvəl verilir.

Metodik vəsaitdə illik və gündəlik planların nümunələrinin ve­ril­məsi də qabaqlayıcı material kimi əhəmiyyət daşıyır, müəllimin məq­sədyönlü fəaliyyətini təmin edir, onun düzgün strateji xətt üzrə irə­liləyişlərə nail olmasına imkan yaradır. Metodik vəsaitə daxil edi­lən dərs planı nümunəsi də müəllim və şagird fəaliyyətini daha kons­t­ruktiv və modern formada təmsil edə bilmək baxımından əhə­miy­yət daşıyır. Şagirdlərdə fəallığın, həyati bacarıqların formalaş­ma­­­sına imkan yarada bilməsinə və qeyri-standart məzmuna, struk­tura malik olmasına görə ənənəvi nümunələrdən seçilir. Mövzu, məq­­­səd, gözlənilən təlim nəticəsi, inteqrasiya, inklüzivlik, stra­te­gi­ya­lar və resursların əvvəlcədən müəyyən olunması mühüm şərt kimi qarşıya qoyulur.

Kitabda inteqrasiya cədvəlinin verilməsi də vacib bilinmişdir. Bu, ilk növbədə, müəyyən olunmuş məzmun standartlarının hansı pa­ra­metrlərlə və necə reallaşdırıldığını göstərir. İnteqrasiya cədvəli möv­zu, fəndaxili və fənlərarası əlaqə inkanını əks etdirir. Orada hər bir mövzuya aid tədris vahidi, dərs, konkret səhifə göstərilməklə fən­­daxili, uyğun fənn, ona aid standart qeyd olunmaqla fənlərarası in­teq­rasiya üçün potensial şərait daha qabarıq formada ifadə olunur. Təd­ris vahidləri, eləcə də dərsliyin ayrı-ayrı hissələri arasında olan sıx əlaqə konkret və aydın şəkildə verilir.

Mövzuların tədrisi texnologiyası müəllimlər üçün vəsaitin əsas hissəsini təşkil edir. Orada tədris vahidlərinə daxil olan hər bir pa­raq­rafın öyrədilməsi texnologiyasının təsviri verilir. Mövzuların təd­risi texnologiyası dedikdə, görüləcək işin istiqamətləri, mərhə­lə­lə­ri, istifadə olunacaq üsul və vasitələr, gözlənilən nəticələr başa dü­şü­lür. Bu elementlərdən uyğun gələnlərinin əlaqələndirilməsi xüsusi tex­noloji kompleks əmələ gətirir və ondan dərsin məqsəd və məz­mu­nuna uyğun olaraq istifadə edilir. Həmin texnologiyaların mü­əy­yən olunmasında şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri, meyil və maraqları, möv­cud resurslar nəzərə alınır.

Metodik vasitə müəllim və şagirdlər üçün əlavə oxu mən­bə­lə­ri­nin siyahısı daxil edilir. Hər tədris vahidindən sonra mövzu ilə bağ­­lı uyğun mənbələr verilir. Müəllimlər üçün metodik vəsaitlərin, prob­lemlə bağlı son tədqiqat əsərlərinin, KİV-dən məqsədəmüvafiq mə­qalələrin, uyğun multimedia materiallarının, internet saytlarının adı, ünvanı göstərilir. Şagirdlər üçün isə müvafiq uşaq ədəbiyyatının si­­ya­hısı, uşaq qəzet və jurnalları, internet materiallarının dəqiq ko­or­­dinatları verilir.

Metodik vasitə fənlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müx­təlif lüğət, cədvəl, şəkil və sairin daxil edilməsi də faydalı bilinir. Bu zaman onların didaktik əhəmiyyəti əsas götürülür, istifadə im­kan­ları nəzərə alınır. Müəllimə yardımçı olması, onların tədqi­qat­çı­lıq fəaliyyətini düzgün məcraya istiqamətləndirə bilməsi diqqət mər­kəzində saxlanılır.


***
Müstəqillik illərində dərslik hazırlığı sahəsindəki fəaliyyəti şər­ti olaraq üç mərhələyə ayırmaq olar.

1992-1998-ci illəri əhatə edən I mərhələ daha çox latın qra­fi­kalı əlif­baya keçid, dövrün siyasi ab-havasına uyğun çətinliklər və bun­dan irə­li gələn sistemsizliyin aradan qaldırılması ilə müşayiət olu­nur. Bu mə­r­hə­lədə respublikada siyasi-iqtisadi sabitlik formalaş­dıq­ca ümumtəhsil mək­təb dərsliklərinin məzmunca yeniləşdirilməsi is­tiq­amətində müəyyən işlər görülmüşdür. Lakin ölkənin mövcud iqti­sadi-maliyyə vəziyyəti nəzərə alınaraq, müstəqilliyin ilk illə­rin­də 1991-1992-ci tədris ilində 37 adda 3.154.000 nüxsə, 1992-1993-cü tədris ilində isə 43 adda 4.020.000 nüsxə dərslik çap edilmişdi ki, bun­ların da əksəriyyəti Sovet dövründə hazır­lan­mış­dı. Bununla belə, hə­min illərdə hazırlanmış tarix və ədəbiyyat dərs­lik­lə­rində sovet döv­rün­dəkilərdən fərqli olaraq milli və ümumbəşəri dəyər­lərə üs­tün­lük verilir, köhnə siyasi ideologiyadan imtina edilirdi. Çünki sovet döv­ründə yazılan tarix dərsliklərindən Azərbaycan və ümumtürk ta­ri­xi, eləcə də ədəbiyyatı obyektiv işıqlandırılmır, türk-islam mə­də­niyyəti ilə bağlı verilən məlumatlar tarixi reallıqları düzgün əks et­dir­mirdi.

Ümummilli Lider Heydər Əliyevin xalqın tələbilə ha­ki­miy­yə­tə qayı­dışı dərslik islahatı sahəsində də yeni mərhələnin əsasını qoy­muşdur. Belə ki, ölkədə dərsliklərlə təminatda yaranmış vəziy­yəti nə­zərə alan, dərsliyin məktəb üçün strateji əhəmiyyətini dərindən bi­lən və yüksək qiymətlən­di­rilən ümummilli Lider Heydər Əliyevin tə­şəbbüsü və göstərişi ilə Nazirlər Kabinetinin 25 avqust 1994-cü il ta­rixli 318 nömrəli qərarı ilə 1995-1996-cı tədris ilindən etibarən hər il ibtidai sinif dərslikləri dövlət vəsaiti he­sabına çap edilib şa­gird­lərə pulsuz verilməyə başladı. Bu da təhsilə dövlət başçısının qay­ğısının bir daha bariz nümunəsi idi. 1993-1994-cü tədris ilindən ümu­mi təhsilin məzmununda aparılan dəyişikliklərə uyğun olaraq, mil­li dərsliklərin tamamilə yenidən hazırlanması işinə başlanıldı. Be­lə ki, I-XI siniflər üzrə 63 adda yeni dərslik çap edildi. Bununla pa­ralel olaraq ibtidai siniflər üzrə dərsliklərin yeniləşdirilməsi isti­qa­mətində də müəyyən işlər görüldü. 1994-1995-ci dərs ilində I-XI si­niflər üçün 77 adda dərslik çap edilmişdi. Lakin yeni hazırlanan bu dərs­liklər əvvəlkilərə nisbətən xeyli təkmilləşdirilsə də, hələ də tə­ləb­lə­rə tam cavab vermirdi: uzun illər müş­tərək yaşanmış sovet təsi­rin­dən təmizlənmirdi, müstəqilliyin kövrək illərinin hələ çətin­lik­lə for­malaşan və möhkəmlənən ideoloji istiqamətləri az-az görü­nür­dü, po­liq­rafik keyfiyyət aşağı idi. Buna görə də, əvvəlki illərdə çap olun­muş dərsliklər istifadə edilməklə yanaşı, bu işin keyfiy­yətinin yaxşı­laş­dırılması sahəsində axtarişlar davam etdirilirdi.

Dərslik və dərs vəsaitlərinin hazırlanması işində Ümummilli Li­der Heydər Əliyevin söylədiyi belə bir konseptual fikir, əslində bu işlərə müəy­yən istiqamət verdi: “Dövlət müstəqilliyinin xalqı­mı­za bəxş etdiyi nemət­lər­dən biri də odur ki, biz artıq öz təhsil siste­mi­mizi xalqımızın, millətimizin ta­rixinə, mənəviyyatına, ənənə­lə­rinə uyğun qururuq. Burada dərsliklərin dəyişilməsi, yeni dərs­lik­lərin yaradıl­ması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir... İndi dərs alan uşaq­lar, gənclər gərək mütləq bizim yeni dərsliklər əsasında oxusun­lar....”. Ulu Öndərimizin bu konseptual göstərişi əsasında yeni mil­li dərsliklərin yaradılması istiqamətində ciddi addımlar atılmağa baş­landı.

Dərslik islahatının I mərhələsində ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinifləri üzrə dərsliklərin 90 faizi, V-XI siniflər üzrə 75 faizdən ço­xu məzmunca yeniləşdirilmişdir.

Hökumətin 26 aprel 1999-cu il tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Azər­baycan Respublikasında ümumi orta təhsilin dövlət stan­dartları”nın və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 15 iyun 1999-cu il tarixli Sərən­camı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Res­pub­likasının təhsil sahə­sində İslahat Proqramı”nın icrası ilə baş­lanan II mərhələ tədris planları və proqramlarının, dərs vəsaitləri və di­gər tədris – metodik ədəbiyyatların məzmunca yeniləşdirilməsi, müa­sir standartlara cavab verən yeni nəsil dərs­liklərin hazırlan­ması, nə­ş­ri və ümumtəhsil məktəblərinin bu dərs­liklər­lə dövlət vəsaiti hesa­bına fasiləsiz təmin edilməsi məqsədilə geniş miqyaslı tədbirlərə baş­lanılması ilə səciyyələnir.

O zaman dövlət başçısı Heydər Əliyevin tapşırığına əsasən, Na­zirlər Ka­binetinin 11 sentyabr 2000-ci il tarixli 180 nömrəli Sərəncamı ilə res­publikanın ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinifləri üçün milli təh­silin tələblərinə cavab verən yeni dərsliklərin çap olunması məq­sədilə 2000-ci və 2001-ci ilin dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş Eh­tiyat Fondundan Təh­sil Nazirliyinə 2 il müddətinə qaytarılması şər­ti ilə güzəştli kredit ayrıldı.

Heydər Əliyev hələ 1997-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Aka­de­miyasında görüşü zamanı milli tariximizin yazılması və tədrisi sahəsində qarşıda duran vəzifələrdən danışarkən, “İlk növbə­də Azərbaycanın XIX-XX əsrlər tarixi yazılmalıdır” tapşırığını ver­miş­di. Bunu həyata keçirmək məqsədilə Təhsil Nazirliyində aparıcı tarix­çi alimlər və təcrübəli müəllimlərdən ibarət işçi qrupu yara­dılmış, milli ideologiya və müstəqil dövlətçilik prinsiplərinə cavab ve­rən, XIX-XX əsrlər tariximizi əhatə edən “Azərbaycan tarixi” (X və XI sinif) dərslikləri hazırlanaraq Azərbaycan və rus dillərində nəşr edildi. 2001-ci ildə VI-IX siniflər üçün “Qədim dünya tarixi”, “Orta əsrlər tarixi” və “Yeni tarix” kimi orijinal dərsliklər hazırla­na­raq çap olundu. Bu dərsliklərdə ümumdünya tarixi, xüsusən türk-islam dün­yası xalqlarının tarixi və mədəniyyəti müasir tələblər və milli döv­lətçilik prinsipləri əsasında işıqlandırılmışdır.

Dərslik islahatının II mərhələsindəki ən mühüm yeniliklərdən biri fizika, riyaziyyat, kimya, biologiya fənləri üzrə yeni nəsil milli dərs­liklərin hazırlanması və nəşri idi. 2001-ci ildə ümumtəhsil mək­təb­lərinin V sinfi üçün “Riyaziyyat”, VIII-XI sinifləri üçün “Kim­ya” (təkmilləşdirilmiş) proqramları çap olundu. Həmçinin inkişaf etmiş xarici ölkələrin təcrübəsi öyrənilərək təhlil olundu və müasir tələ­blərə cavab verən dərsliklərin tərtibi prinsipləri müəyyənləş­di­ril­di. Həmin prinsiplər əsasında V-XI siniflər üçün humanitar fənlər üz­rə dərsliklər də yeniləşdirildi. V-XI siniflər üçün “Azərbaycan ta­ri­xi” (7 kitabda), VI-IX sinif üçün “Azərbay­can coğrafiyası” ( 2 ki­tab­da), həmçinin IX, X,XI siniflər üçün “Ədəbiyyat müntəxabatı” çap edildi. Bu dərsliklərin əksəriyyəti, o cümlədən “Azər­bay­can ta­rixi” (V-XI siniflər) və “Ümumi tarix” (VI-IX siniflər) dərs­likləri rus dilinə tərcümə edildi. 2002-ci ildə ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinif proqramları, V-XI siniflər üçün “Coğrafiya”, VI-XI siniflər üçün “Biologiya”, VII-XI siniflər üçün “Fizika” və “Astronomiya”, VIII-XI siniflər üçün “Kimya” proqramları əsaslı şəkildə tək­mil­ləş­di­rilərək çap olundu.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Dövlət dilinin tətbiqi işi­nin təkmilləşdirilməsi haqqında” 18 iyun 2001-ci il və “Azər­bay­can Əlif­ba­sı və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” 9 av­qust 2002-ci il tarixli fərmanları “Azərbaycan dili” və “Ədə­biyyat” dərs­liklərinə ye­nidən baxılması zərurətini doğurdu. Çünki bu dərsliklər 1993-cü ildə tərtib edilmiş və 1999-cu ildə tək­mil­ləş­dirilmiş proqramlar əsasında yazıl­mışdı və təbii ki, bir sıra çatış­maz­lıq və nöqsanları vardı. İlk növbədə, görkəmli alimlər və qabaq­cıl orta məktəb müəllimlərinin iştirakı ilə “Azərbaycan dili” və “Ədə­biyyat” proqramları (2002-ci il) və bunun əsa­sın­­da yeni dərs­lik­lərin hazırlanmasına başlanıldı. Həmin il yeni “Riya­ziyyat” proq­ra­mı da hazırlandı.

Dərslik nəşrində inhisarçılığı aradan qaldırmaq və dərslik­lə­rin çap keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə Azərbaycan Res­pub­li­­ka­sı Prezi­dentinin 29 yanvar 2002-ci il tarixli 668 nömrəli Fər­manı ilə təsdiq edilmiş “Dövlət standartları haqqında Azərbaycan Res­pub­li­kasının Qanunu”na uyğun olaraq ümumtəhsil məktəb­lə­ri­nin Azər­baycan bölməsi üçün 2002-ci ildə 20 adda I-IV sinif dərs­liyi açıq tender yolu ilə çap olunub məktəblərə pulsuz paylanıl­mış­dır.

Azərbaycan Respublikasının təhsil siyasətinə uyğun olaraq 2003-cü ildən başlayaraq mərhələlərlə ümumtəhsil məktəblərinin V-XI sinif dərsliklərinin də dövlət vəsaiti hesabına nəşr edilməsinə baş­lanılmışdır.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 19 mart 2004-cü il tarixli, 56 saylı Sərəncamı ilə “2003-2005-ci illər üçün Azər­bay­can Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı”nın icrasını təmin etmək məqsədilə 2004-2005-ci tədris ilində 35 adda dərslik çap edilmiş, respublikanın I-VII sinif şagirdləri və eləcə də I-XI siniflərdə oxuyan qaçqın və məc­buri köçkün uşaqları dərsliklərlə pulsuz təmin olunmuşdur. 2005-ci ildə ümumtəhsil məktəblərinin VIII-XI sinifləri üçün “İnsan və cəmiyyət” proqramı çap olunmuşdur. Həmin il V-XI siniflər üzrə seç­mə fənlər də nəzərə alınmaqla proqramlar müvafiq olaraq iki va­ri­antda hazırlanmışdır ki, bu da müəllimlərin işini xeyli asan­laşdır­mışdı. 2005-2006-cı tədris ilində Dövlət Proqramına uyğun olaraq ümum­təhsil məktəblərinin I-XI sinifləri üçün dövlət vəsaiti he­sa­bı­na 117 adda dərslik çap olunmuşdur.

Beləliklə, “2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan Respub­lika­sında yox­sulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proq­ra­mı”na müvafiq olaraq 2005-2006-cı tədris ilində ümumtəhsil mək­təb­lərinin I-XI sinif şagirdlərinin dərsliklərlə pulsuz təminatı uğur­la başa çatdırılmış, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra post­sovet məkanında orta məktəb şagirdlərinin dərsliklərlə pulsuz tə­mi­natını reallaşdıran yeganə ölkə olmuşdur. 2006-2007-ci tədris ili üçün 108 adda I-XI sinif dərsliyi çap edilmişdir.

Ümumtəhsil sistemində dərslik siyasəti Təhsil Nazirliyinin, onun müvafiq strukturlarının, elmi qurumların, özəl təşkilatların və ic­ti­mai or­qanların vasitəsilə həyata keçirilir. Əsas məqsəd isə mək­təbliləri müasir standartlara uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyə­lə­nən, vətəninə, xal­qı­na, onun adət-ənənələrinə bələd olan, milli və ümum­bəşəri dəyərlər zəmi­nində formalaşan, fiziki və mənəvi cə­hət­dən sağlam, müstəqil həyata hazır və demokratik düşüncəli və­tən­daşlar kimi yetişdirməkdir. Məhz bu baxım­dan şagirdlərin yalnız dərs­liklər deyil, digər əlavə vəsaitlərlə təminatı istiqamətində res­pub­likamızda uğurlu addımlar atılmaqdadır.

Ədalət naminə söyləyək ki, Təhsil Nazirliyi bütün bu illər ərzin­də ümumtəhsil məktəbləri üçün proqram və dərsliklərin hazır­lan­ması işinin yaxşılaşdırılması istiqamətində mühüm işlər görərək irə­liləyişlər əldə etsə də, bununla kifayətlənməmiş, eyni zamanda pa­ra­lel olaraq bu sahədə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrü­bə­sini öy­rənmiş, təhlil etmiş, nəticədə düşünülmüş bir siyasət hazır­lanmışdır. Əl­bət­tə, bu siyasətin həyata keçirilməsi üçün kompleks tədbirlərin re­al­laş­dırılması, müəyyən normativ sənədlərin yara­dılması vacib idi ki, bu istiqamətdə də zəruri addımlar atıl­mışdır.

2005-ci ildə qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndələri də cəlb olunmaqla “Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədi ha­­zır­lanaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti ilə razılaş­dı­rıldıqdan sonra 23.01.2006-cı il tarixli, 22 nömrəli əmrlə təsdiq edil­di.

Ümumtəhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədinin əsas müd­dəa­larından biri ondan ibarətdir ki, dərsliklər əvvəlki kimi subyektiv mü­lahizələrə əsasən formal deyil, təsdiq olunmuş kon­kret meyarlara əsa­sən qiymətləndirilir. Bu mexanizm dərslik müəllifliyi sahəsində in­­hisar­çı­lı­ğın aradan qaldırılmasına, mü­sabiqəyə təqdim olunan dərs­­liklərin seçi­minin obyektiv apa­rılmasına imkan yaradır.



Digər mühüm məsələ yeni dərsliklərin komplekt şəklində nəşr edil­məsi idi. Bunun əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, müəllim üçün və­­sait (bu, komplektə daxil edilmişdir) şagirdlərin təlim marağını güc­­ləndirir, onları axtarışlara, yeni məlumatlar əldə etməyə sövq edir, məntiqi və yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirir, tətbiqi xarakter da­­şı­maqla zəruri həyati bacarıqların formalaş­dırılmasına zəmin ya­ra­dır, fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya imkanlarını genişləndirir, fə­al təlim şəraitinin yaradılmasını tələb edir, şagirdlərin fərqli idrakı im­kanlarının nəzərə alınmasına şərait yaradır. Dərslik komplekt­lə­ri­nin müsabiqə qaydasında hazır­lanması təqdirəlayiq iş formasıdır. Dün­ya təcrübəsində tətbiq olunan mexanizmlərin dərslik yaradıcı­lı­ğı sahəsində fəaliyyətin əsasına qoyulması uğurlu nəticələri şərtlən­di­rən amillərdən hesab edilməlidir. İnanmaq olar ki, yeni kuriku­lum­lar əsasında yazılan, müəyyən edilmiş məzmun standartlarının re­al­laşdırılmasını ehtiva edən ilk təcrübələr getdikcə cilalanacaq və zən­ginləşəcək, ümumi işə daha dəyərli fayda gətirəcəkdir.

***
Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi konsepsiyası barədə. Ümumi təhsilin məzmununun yeniləşdirilməsi, şagird nailiy­yət­­lərinin qiy­mət­ləndirilməsi sahəsində də yeni mexanizm­lərin tət­bi­qini zəruri etmişdir.



Azərbaycanda “qiymətləndirmə” dedikdə, bəziləri bunu təh­sil­alanın təlim nəticələrinə aid olan məsələ kimi qəbul edirlər. Lakin dün­ya təcrübəsində təhsilalanın biliyinə verilən qiymət həm də mü­əl­lim­lərin və məktəbin fəaliyyətinə, valideynin təhsilə münasi­bə­ti­nə, məktəb rəhbər­lə­rinin peşəkarlıq səviyyəsinə verilən qiymət kimi qə­bul edilir. Belə düşüncə sovet dövründən qalmış qiymətləndirmə qay­dalarından və Azərbaycanda qiymətləndirmə üzrə yeni kon­sep­si­yanın olmamasından irəli gəlir. Ənənəvi qiymətləndirmə məz­mu­nun tərkib hissəsi sayılmadığından, həmi­şə müəllimin subyektiv mü­lahizələrinə əsaslanırdı, şagirdlərdə təlimə ma­ra­ğı artırmaq əvə­zinə, əksinə azaldır, onların inkişafını sistemli şəkildə izləməyə im­kan vermirdi və bu da, bir qayda olaraq, şagirdləri qiymət almaq xa­t­irinə oxumağa sövq edirdi.

Azərbaycanda 5 ballıq qiymətləndirmə şkalasından 9 ballıq şk­a­laya keçidlə əlaqədar bəzi regionlarda eksperimentlər apa­rıl­mışdır. Nəticə göstərmişdir ki, bal sistemindən asılı olmayaraq, tət­biq edilən qiymətlən­dirmə sistemi şagirdlərin inkişafını sistemli şə­kil­d­ə izləməyə imkan ver­mir, şagirdin nailiyyəti keyfiyyət baxı­mın­dan deyil, kəmiyyət baxımından qiymətləndirilir. Nəticədə şagirddə özü­nün səviyyəsi barədə dolğun fikir formalaşmır. Eyni zamanda qiy­mətləndirmənin yalnız məktəbdaxili for­masının həyata keçiril­mə­si, milli və beynəlxalq qiymətləndirmənin tətbiq edilməməsi, mək­təb­lərarası müqayisəyə, milli səviyyədə təhlillərə imkan ver­mir­di və respublikada təhsilin keyfiyyəti barədə etibarlı informasiyanın əl­də olunması mümkün olmurdu.

Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi” pedaqoji anlayış ki­mi təhsil leksikonuna yaxın illərdə daxil olmuşdur. Uzun müddət pe­daqoji aləmdə “şagirdlərin bilik, bacarıq və vərdişlərinin qiy­mət­lən­dirilməsi” anlayışı işlədilmişdir. Bununla belə, qiymətləndirmə d­e­dikdə, bir qayda olaraq, şagirdlərin gündəlik (cari) qiymətləndiril­mə­si başa düşülmüşdür. Belə qiymətləndirmə növü isə mahiyyət eti­barı ilə heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Şagird, məsələn, kimya fən­nin­dən dərs ilinin yarısında iki dəfə qiymət almış və onun yarımillik qiy­məti həmin iki qiymətin əsasında çıxarılmışdır. Halbuki yarım il ər­z­ində kimyadan xeyli mövzu keçilir. Belə çıxır ki, bütövlükdə ya­rım­illik mövzuların şagird tərəfindən öyrənilib mənimsənilməsi və­ziy­yəti müəyyən olunmamış qalır.



Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi çox geniş və əhatəli pro­sesdir. Bu proses, sadəcə, şagirdin nail olduğu təlim nəticələrinin sə­viy­yə­sini müəyyənləşdirməyə deyil, bütövlükdə təhsilin keyfiy­yə­tinin yüksəl­dilməsinə xidmət edir. Başqa sözlə, qiymətləndirmə key­fiyyəti idarə edən mühüm bir amil kimi meydana çıxır.

Davamlı və dinamik xarakter daşıyan şagird nailiyyətlərinin qiy­­mətləndirilməsi prosesində şagirdlərin fəaliyyətlərinin daim nə­za­­rətdə saxlanması, onların irəliləyişlərinin, yaxud geriləmələri­nin iz­lənilməsi və bu məqsədlə monitorinqlərin aparılması ciddi tə­ləb ki­mi qarşıya qoyulur. Məhz həmin monitorinqlərin nəticələri tə­lim pro­sesinin optimal qurul­ması, müəllimlərin işinin təkmilləş­diril­mə­si, habelə kurikulumlarda və dərsliklərdə zəruri dəyişikliklərin ol­ma­sı haqqında müvafiq qərarlar qəbul etməyə imkan verir.

Yeni fənn kurikulumlarında məzmun standartları ilə yanaşı, qiy­­mətləndirmə standartları da öz əksini tapmışdır. Həmin stan­dart­lar məzmun standartlarında ifadə edilmiş təlim nəticələrinə şa­gird­lə­rin hansı səviyyədə nail olmalarını qiymətləndirməyə xidmət edir. Bu­nunla əlaqə­dar dünya təcrübəsinə uyğun surətdə qiymətlən­dir­­mə­nin 4 səviyyədə apa­rıl­ması təklif edilmişdir. 1 və 2-ci sə­viy­yələr ək­sər şagirdlər, 3 və 4-cü səviyyələr isə müvafiq olaraq iste­dad­lı və da­ha istedadlı şagirdlər üçün nəzərdə tutulur.

Bununla belə, etiraf etmək lazımdır ki, məzmun standart­larının re­al­laşdırılma səviyyəsini əks etdirən bu cür qiymətləndirmə stan­dart­larının hazırlanması və tətbiqi sahəsində kifayət qədər səriştəyə ma­lik olmaq üçün daha ciddi çalışmaq , toplanmış təcrü­bə­ni daha da ar­­tır­maq tələb olunur. Ona görə də ayrı-ayrı fənlər üzrə bu gün üçün mü­­əyyən edilmiş qiymətləndirmə standartlarının növ­bəti illərdə qis­mən dəyişdirilməsi, onların üzərində dəqiq­ləşdirmələr aparılması tə­bii qəbul olunmalıdır. Eyni zamanda standartlarda təs­bit olunmuş bi­lik­lər daşıdıqları mahiyyətə görə 3 kateqoriyaya (dek­lo­rativ, pro­se­dural, kontekstual) bölündüyündən onların reallaşdırıl­ması üzrə tə­ləb edilən bacarıqlar da fərqli müəyyən edilir. Məsələn, deklorativ bilik­lər bilavasitə yaddaşa əsaslanır, zəruri informasi­yaların, təriflə­rin, terminlərin mənim­sənil­məsini nəzərdə tutur. Ona görə də bu pro­ses “bilmə” və “anlama” fəaliyyətləri ilə əlaqədar olur. Pro­se­dural biliklər tətbiq, kontekstual biliklər isə tədqiqatçılıq, yaradıcılıq fəa­liyyəti ilə bağlıdır. Görün­düyü kimi, biliklərə görə fəaliy­yətin, ne­cə deyərlər, xüsusi çəkisi müxtəlif olduğundan onla­rın hamısını 4 sə­viyyə ilə qiymət­lən­dirməyə, bəlkə də ehtiyac yox­dur. Bu mənada axtarış­ların və tədqi­qatların genişləndirilməsi çox vacibdir. Həm də fənlər üzrə məktəbdaxili qiymətləndirmə ilə standartların mənimsə­nil­məsi səviyyəsi­nin qiymətləndirilməsi ara­sın­da məntiqi əlaqəni eh­­t­iva edən sxem-cədvəlin müəyyən olun­ma­sına, yəqin ki, ehtiyac var­­dır. Belə olan halda şagirdlərin təlim nə­ticələrinin məzmun stan­dart­­larının tələblərinə cavab verməsi vəziyyəti daha aydın görünər.

Qeyd edilən məqsədlərin mütəşəkkil həllinə başlamaq üçün Təh­sil Nazirliyi tərəfindən “Azərbaycan Respublikasının ümumi təh­­sil sistemində Qiymətləndirmə Konsepsiyası” hazırlanmış və Na­zir­­lər Kabinetinin 13 yanvar 2009-cu il tarixli, 9 nömrəli qərarı ilə təs­­diq edilmişdir.

Konsepsiyada müasir dövrdə qiymətləndirmə fəaliyyətinə qo­yu­lan tələblər, şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sisteminin və­zifələri, əsas xüsusiyyətləri, əsas qiy­mətləndirmə növləri, qiymət­ləndirmə standart­larının və qiy­mət­lən­dirmə vasitələrinin hazır­lan­ması, məktəbdaxili qiy­mətlən­dirmə­nin mahiyyəti və məzmunu, şagird nailiyyətlərinin və irəli­ləyişlə­ri­nin monitorinqi sistemi, kurikulum üzrə qiymətləndirmə (şagird fəa­liy­yətinin təlim standart­larına uyğunluğunun müəyyənləşdirilməsi), bu­ra­xılış imtahanları (ümumtəhsil pillələri üzrə yekun qiymətləndir­mə), milli qiymətlən­dirmənin məqsədləri, milli qiymətləndirmə üzrə təli­matların məq­sədi və strukturu, beynəlxalq qiymətləndirmə proq­ra­mı üzrə həyata keçiriləcək əsas tədbirlər öz əksini tapmışdır.

Konsepsiyanın və bu sənəd əsasında hazırlanacaq mərhələli İn­k­işaf Proqramının həyata keçirilməsi nəticəsində aşağıdakı nailiy­yət­lərin əldə edilməsi gözlənilir:

  • təhsildə qiymətləndirmə, imtahanların keçirilməsi sistemin­də isla­hat aparılması üçün uzunmüddətli strategiya işlənib hazırla­na­caq, bu sa­hə­də yeni mexanizmlər yaradılacaq, fəaliyyət vahid möv­qedən koordi­nasiya olunacaq;

  • təhsil sistemində məktəbdaxili və milli qiymətləndirmələrin keçi­ril­məsi metodologiyası, qiymətləndirmə standartları və vasitəl­ə­r­inin ya­radılması və tətbiqi üçün müvafiq təlimatlar hazırlanacaq , bu fəaliyyət kurikulum islahatı ilə əlaqələndiriləcək.

  • şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsinin yeni sistemi ya­ra­dılacaq, təhsil sistemində yeni monitorinq xidməti təşkil edi­ləcək, ümum­təhsil pilləsindən professional pilləyə keçiddə mər­kəz­ləşdirilmiş buraxılış imtahanının keçirilməsi təmin olunacaq;

  • milli qiymətləndirmə üçün təhsil pillələrinə müvafiq vahid nor­mativ tələbləri, attestasiya proseduralarını nəzərdə tutan təli­mat­lar hazır­lanacaq;

  • milli qiymətləndirmə vasitəsilə şagirdlərin nail olduğu təlim nə­ti­cə­ləri dəyərləndirməklə təhsilin dövlət standartlarının moni­to­rin­qi aparı­lacaq;

  • təhsilin məzmununun müəyyənləşdirilməsi və nəticəyö­nüm­lü yeni kurikulumun hazırlanması üçün təlim nəticələri təyin olu­na­caq, kompe-ten­siyalara əsaslanan yanaşmanın məqsədəuyğunluğu is­ti­­qamətində təd­qiqatlar aparılacaq;

  • milli qiymətləndirmənin həyata keçirilməsi və idarə olun­ma­sı­nın monitorinqi aparılacaq, nəticələr təhlil olunacaq və məntiqi əsas­landırılacaq, hesabatvermə proseduraları əsasında nümunəvi he­sa­batlar, əks-əlaqə sistemləri hazırlanacaq;

  • qiymətləndirməni həyata keçirmək məqsədilə müəllimlərin ix­ti­sasartırma və maarifləndirilməsi işləri təşkil ediləcək və müvafiq he­sabatlar hazırlanacaq;

  • beynəlxalq qiymətləndirmə üzrə normativ tələblər, at­tes­ta­si­ya prosedurları, təlimatlar əsasında ölkədə şagirdlərin beynəlxalq qiy­mətlən­diril­məsi proqramı və digər proqramlar həyata keçiriləcək, qiy­mət­ləndirmə sahəsində fəaliyyət göstərən ölkədaxili və beynəl­xalq qurumlarla əlaqələr yaradılacaq və məlumat mübadiləsi təmin edi­ləcəkdir.

Konsepsiyaya əsasən dünyada qəbul olunmuş və tətbiq etdi­yi­miz qiymətləndirmə sistemi indikindən fərqli olaraq 3 komponenti-mək­­­təb­daxili, milli və beynəlxalq qiymətləndirməni əhatə etməlidir. Ye­ni sistemdə şagird nailiyyətlərinə kompleks şəkildə yanaşılır, şa­gir­din əvvəlki illərdə və buraxılış sinfində nəticələri nəzərə alınır.

İlk növbədə, məktəbdaxili qiymətləndirmənin mühüm tərkib his­səsi olan buraxılış imtahanlarının forma və məzmunca təkmilləş­di­ril­məsi, yeni mexanizmlərin tətbiqi istiqamətində əhəmiyyətli ad­dım­lar atıldı. İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi nəzərə alınaraq mər­hə­lələrlə buraxılış imtahan­larının mərkəzləşdirilmiş qaydada apa­rıl­ma­sına başlandı.

Təcrübə göstərmişdir ki, mərkəzləşdirilmiş imtahan for­ma­sı­nın tətbiqi, ənənəvi sistemdən fərqli olaraq bir sıra üstünlüklərə ma­likdir. Be­lə ki, imtahanlar, bir qayda olaraq, bir gündə neytral mər­kəzlərdə keçi­ri­lir, nəticələr texniki vasitələrlə yoxlanılır və qısa za­manda elan edilməklə subyektivlik minimuma endirilir, təhsil or­qan­larının, məktəb rəhbər­lərinin, müəllimlərin, şagirdlərin və vali­deyn­lərin məsuliyyətini artıran vacib amilə çevrilir, keyfiyyətin ida­rə olunması sahəsində etibarlı mənbə kimi çıxış edir, təhsil orqan­ları, məktəbin və müəllimlərin fəaliyyətinin qiymətləndiril­məsinə, şa­girdlərin ali məktəblərə daha sistemli hazırlığına xidmət edir.
Yüklə 3,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   22   23   24   25   26   27   28   29   ...   47




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin