Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 14. 12. 2011- ci il tarixli, 2062 №-li əmri ilə təsdiq edilmişdir

11.4. Təlimin psixoloji əsasları
Təlimin mükəmməl sistemi özündə al­qo­ritmik və evristik fəa­liyyətlərin optimal münasibətlərini ehtiva et­m­əlidir, əks halda onun mükəmməlliyindən danışmaq absurddur. Bu sistemdə alqoritmik və ev­ristik fəaliyyətlərin optimal münasibət­lə­­ri­nin əsasında aşağıdakı­lar durur:

• 
  şəxsiyyətin idrak proseslərinin xüsusiyyətləri, hafizə ilə tə­fək­­kürünün arasındakı əkslik və asılılıq münasibətləri;
  
• 
  şagirdin inkişafı ilə təlim prosesi arasındakı qarşılıqlı təsirin dia­­lektikası;
  
• 
  biliyin və fəaliyyət üsullarının mənimsənilməsinin me­xa­niz­mi və qanunauyğunluqları;
  
• 
  alqoritmik və evristik fəaliyətlərin təbiəti.
  

Məktəblilərin psixi inkişafı və bunun təlim prosesi ilə qar­şı­lıq­lı münasibəti məsələsi həm pedaqoqların, həm də psixoloqların diq­qətini hər zaman çəkmişdir. Bir çox görkəmli alimlər bu sahədə təd­qiqatlar aparmışdır. A.Bine, A.Ştern, İ.Piaje və başqaları şagird­lə­­rin təlim fəaliyyətinin yaş xüsusiyyətlərindən, inkişaf səviyyə­sin­dən asılı olduğunu isbat etməyə çalışmışdır. Psixoloq İ.Piaje V.Şter­nə uyğun mövqe tutaraq belə hesab edir ki, uşağın psixi inkişafı özü­­­nün daxili qanunlarına malikdir və bir sıra özünəməxsus mərhə­lə­lərindən keçir. Onun fikrincə, təlim inkişafa heç bir əsaslı təsir gös­­­­tərə bilməz. Ona görə də, təlim inkişafa uyğunlaşdırılmalı və onun tənzim edilməsində məhz inkişafın səviyyəsi əsas götürül­mə­li­dir.

Təlim zamanı şagirdlərin yaş xüsusiyyətlərini, inkişaf səviy­yə­­lərini nəzərə almağın zəruriliyini əsaslandıran görkəmli pe­da­qoq­lardan Y.A.Pestalotsi və başqaları yaş xüsusiyyətlərini nəzərə al­ma­ğın da vacib olduğunu göstərmişlər. Təlimin inkişafdakı rolunu həd­din­dən artıq şişirdən C.Brunerin fikrincə, hər bir uşaq inkişafın istə­ni­lən mərhələsində, əgər həmin yaş üçün optimal olan təlim me­todları tapılıbsa və əgər o, yaxşı təlim edilərsə, istənilən materialı ta­ma­milə mənimsəyə bilər. Göründüyü kimi, C.Bruner şagirdərin əq­li inkişafında təlim prosesinin həlledici rol oynadığını qəbul etsə də, uşağın yaş hüdudlarını silib atır. D.V.Elkonin, V.V.Davıdov, L.V.Zan­kov və başqaları L.S.Vıqotskinin fikrini inkişaf etdirərək eks­perimental yolla sübut etmişlər ki, təlimin məzmununu və üsul­la­rını təkmilləşdirmək yolu ilə uşaqların inkişafını şərtləndirmək olar.

Təlim prosesinin təşkili və idarə olunmasında L.S.Vıqotski “İn­kişafın yaxın zonası”na əsaslanmağı tələb kimi irəli sürür. O, gös­­tərir ki, uşağın öyrənməyə qabil olmadığı işləri öyrətməyə ça­lış­maq, onun müstəqil yerinə yetirə bilmədiyini ona öyrətmək qədər mə­­nasızdır .

Təlimin psixoloji əsaslarının interpretasiyasında determinizm prin­sipinə biganə qalmaq mümkün deyil. Determinizm prinsipinə ar­xalanaraq psixi hadisələrin qanunauyğunluqlarını müəyyən etmək olar. Bu isə təlim prosesində alqoritmik və evristik fəaliyyətlərin ası­­lılıqlarını və əksliklərini müəyyənləşdirməkdə müəllimə isti­qa­mət göstərir.

Təfəkkürün daxili şərtləri subyektin idrakda fəallığından və id­rak prosesində analiz, sintez, ümumiləşmə və s. kimi fikri əmə­liyyatların qarşılıqlı təsirinin nə dərəcədə olması ilə müəyyən edilir. Tə­fəkkürün xarici şərtləri (yəni təfəkkürü zəruri olaraq yaradan şərt­lər) hər şeydən əvvəl, təfəkkürün subyekti ilə obyektinin qarşılıqlı tə­si­rinin cərəyan etdiyi mühit, şərait nəzərdə tutulur. Təfəkkür heç də obyektin bircə aktla dərk edilməsi deyil, yəni naməlum şey bir­dən-birə özünü aşkar etmir. Bu aktın nəticəsində təfəkkür sonrakı fik­ri prosesin tərkibinə daxil olur və prosesin gedişində obyektin öy­rə­nilməsi dərinləşir. Təfəkkür prosesi insanla onun dərk etməyə can atdığı situasiya arasında, obyektlə subyekt arasında qarşılıqlı tə­sir kimi həyata keçir. Bu prosesdə təfəkkür problemin ilk qoyu­lu­şu­nu dəyişdirə bilər, bu dəyişmiş problem fikrin sonrakı gedişinə təsir edər, ona düzəliş verər, nəhayət idrak obyekti barədə yeni məsə­lə­lər, yeni mülahizələr doğurar. Əslində determinizm prinsipi fəlsəfi-me­todoloji prinsipdir və bu, elmi-idrakda mühüm əhəmiyyətə ma­likdir. O, psixologiya elminin də əsas metodoloji prinsiplərdən biri ki­mi çıxış edərək hadisələrin səbəbini insanın konkret ictimai varlıq və həyat fəaliyyəti şəraitində axtarılmasını və təhlil olunmasını tələb ed­ir.

Determinizm prinsipi universal xarakterlidir. Odur ki, təlim pro­sesi üçün bu prinsip bir çox aspektlərdən konkretləşdirilməli, onun tə­zahür formaları öyrənilməlidir.

Psixi proseslərin cərəyan etməsinin ən ümdə xüsusiyyətlərin­dən biri onun seçici xarakter daşıması, müəyyən obyektə yönəl­mə­si­dir və bu, psixikamızın xassəsi olan diqqətlə əlaqələndirilir. İdrak pro­sesindən fərqli olaraq diqqət xüsusi məzmuna malik deyildir. O, psi­xi proseslərin cərəyanetmə dinamikasını xarakterizə edir, şüurun sen­sor, intellektual və hərəki fəallığının yüksək səviyyəsini tələb edən mərkəzləşməsidir.

Təlim prosesində diqqət və onun müxtəlif funksiyaları mü­hüm əhəmiyyətə malikdir. Buraya a) diqqətin seçici funksiyası (bu müx­­təlif təsirlər içərisindən idrakın tələbinə uyğun olan, əhə­miy­yət­li mövcud fəaliyyətlə bağlı təsiri fərqləndirməyə imkan verir) b) dav­­ranış aktı, fəaliyyətdən yayınmamaq; c) fəaliyyətin gedişini tən­zim etmək, şagirdin icra fəaliyyətindəki kənara çıxmaları aradan qal­dırmaq kimi funksiyalar daxildir.

Bu funksiyaların nəzərə alınması, onların həyata keçirilməsi, la­yi­qincə qiymətləndirilməsi şagirdlərin idrak fəaliyyətini idarə et­mə­yə imkan verir. Təlim prosesində diqqətin keçirilməsi qanunauy­ğun­luqlarının nəzərə alınması mənimsəmə üçün optimal şəraitin ya­radılmasına xidmət edir. Qarşıya qoyulmuş yeni məqsədlərlə əla­qə­dar olaraq diqqətin şüurlu və niyyətli halda sürətlə yer­də­yiş­mə­si çox va­cibdir. Diqqətin keçirilməsi müəyyən fəa­liy­yə­tin bir obyektdən di­gərinə və ya bir əməliyyatdan başqasına keçməsi ilə təzahür edir.

Təlim fəaliyyətinin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsində diq­qətlə yanaşı, qavrayış prosesi də həlledici rol oynayır. Onun qa­nunauyğunluqlarının nəzərə alınması vacibdir. Subyektin keçmiş təc­rübəsinin, onun fəaliyyətinin motiv və məqsədlərinin, usta­nov­ka­sı­nın, emosional vəziyyətinin (buraya insanın inamını, dünyagö­rü­şünü, maraqlarını və s. əlavə etmək olar) qavrayışa təsiri onu gös­tə­rir ki, o, idarə edilməsi mümkün olan fəal prosesdir.

Hafizə özündə qoruyub saxladığı bilik sərvətlərinin bir qis­mi­ni təfəkkür, digər bir qismini qavrayış səviyyəsində hasil edir. Qav­ra­yışın tamlıq və mənalılıqla yanaşı təlim prosesində nəzərə alın­ması zəruri olan cəhətlərindən biri də ixtiyari qavrayışın, müşa­hi­dənin təşkili ilə əlaqədardır. Təlim materialının müvəffəqiyyətlə qav­­ranılmasını təmin etmək üçün müəllim şagirdləri hazırlamalı, on­­ların keçmiş təcrübələrini fəallaşdırmalı və onu yeni materialla əla­­qələndirməyə kömək etməli, şagirdlərin qarşısında yeni və aydın fikri məqsədlər qoymaqla onların qavrayışlarını istiqamətləndir­mə­li­dir.

Hər psixi aktın, hətta ən elementar aktın baş verməsi onun hər elementinin sonrakılarla “bağlanma” qabiliyyəti olmadan in­ki­şaf mümkün deyildir. Bu mənada təlimdə hafizənin nəzərə alınması tə­lim fəaliyyətinin səmərəliliyinə əsaslı təsir göstərir. Hafizənin qa­nu­nauyğunluqlarını nəzərə almadan bu prosesdən təfəkkürə keçidi və təfəkkür prosesi ilə əlaqəni təmin etmək mümkün olmaz. Təbii ki, bu da alqoritmik və evristik fəaliyyətlərin optimal münasibətlə­ri­nin nizamlanması sahəsində də problemlər yaradar.

Psixologiyaya aid ədəbiyyatda anlama, yaddasaxlama və ya­da­salma haqqında ətraflı məlumatlar, geniş şərhlər verilmişdir. Bi­zim üçün daha vacib olan cəhət budur ki, təlim prosesinin psi­xo­lo­gi­yanın həmin kateqoriyaları ilə münasibəti aydınlaşsın.

Riyaziyyatın, eləcə də digər ümumtəhsil fənlərinin tədrisi pro­se­sində çox zaman belə bir vəziyyətin şahidi oluruq. Şagird deyir: “Mən mövzunu öyrənmişəm, bilirəm. Amma onu söyləməkdə, ifadə et­məkdə çətinlik çəkirəm”. Burada uşağın nitq qabiliyyətinin və yad­daşının zəifliyi ilə yanaşı, bir vacib amil də onun materialı la­zı­mi səviyyədə anlamaması, başa düşməməsidir. Yaxşı yadda saxla­maq üçün materialı yaxşı başa düşmək mühüm şərtdir.

Anlama problemi müasir fəlsəfi fikrin vacib problemlərindən bi­ridir və onunla əlaqədar olaraq elmi idrakın metodologiyasında “her­menevtika” (yunanca izahetmə, şərh deməkdir) adlanan yeni emi istiqamət yaranmışdır. Bu sahə hazırda filosofların çox dəbdə olan, qızğın mübahisə obyektidir.

Bu məsələyə xüsusi elm nümayəndələri-psixoloqlar, pe­da­qoq­lar, fiziklər, riyaziyyatçılar və başqaları laqeyd qalmırlar. Belə bir fikir mövcuddur ki, hadisəni anlamaq onun başqa hadisə və pred­metrlərlə əlaqələrini təfəkkürdə əks etdirməkdir. Bu əla­qələr dai­rəsi genişləndikcə materialı başa düşmək də dərinləşir. Bu möv­qe­yi psixoloq A.A.Smirnov müdafiə edir. Buna oxşar mülahizə Q.Q.Qo­lubevə, K.K.Platonova da məxsusdur. L.Sekey isə məsələni bir qədər başqa şəkildə izah edir. O qeyd edir ki, biliklərin tətbiqi ge­dişində onun şəklini dəyişmək, rekonustruksiya etmək prosesi məhz anlama adlanan prosesə uyğundur. Çünki materialları ancaq yax­şı anlamaqla sözlərimizlə ifadə və şərh edə bilərik. Bu məsələ ilə bağ­lı başqa fikir və təkliflər də vardır. Belə ki, anlamanı biliyin öz ob­yektiv məzmununa münasibəti, bilik haqqında bilik əldə etmək ki­mi səciyyələndirmək olar.

Biz burada anlama problemi ətrafında gedən fəlsəfi diskus­si­ya­ları təhlil etmək niyyətindən uzağıq və bu mümkün də deyil. Am­ma həmin problemin təlim prosesi, onun idarə edilməsi ilə əlaqədar olan pedaqoji aspektinə toxunmağı zəruri hesab edirik. Çünki təlim üçün vacib olan psixologiyanın yaddaş, hafizə anlayışları bu prob­lem­lə bilavasitə bağlıdır. Anlamanı düzgün təsəvvür etmək üçün onu özündən daha geniş olan bilik və idrak kateqoriyaları ilə əla­qə­lən­dirmək lazım gəlir. Anlamanı ümumi şəkildə ilk yaxınlaşma ola­raq aşağıdakı kimi səciyyələndirmək bizi az-çox qane edir: anlama ci­sim və hadisələrin idrakın tələblərinə cavab verən, onu ödəyən əla­qələrini dərk etməkdir. Biz təlimin metodoloji əsasları üzərində da­­yanarkən müasir idrak nəzəriyyəsində idrakın “metanəzəriyyə” sə­viyyəsinə və bilik kateqoriyalarına toxunduq. İndi biz onun pe­da­qo­ji prosesdə, o cümlədən təlimdə spesifik təzahürü-metaproblem ilə rastlaşmış oluruq. Sadələşdirilmiş şəkildə izah etsək onu “nə­zə­ri­yə haqqında nəzəriyyə” (yaxud “nəzəriyyənin nəzəriyyəsi”) ki­mi sə­ciy­yələndirə bilərik. Anlamanı da “bilik haqqında bilik”, bunu tə­li­mə nəzərən ifadə etsək “mənimsəməni mənimsəmək” kimi qəbul edə bilərik. Başqa sözlə, anlama prosesi “biliklərdən bilik hasil et­mək” kimi bir metaprobem olaraq “düşünülə” bilər. Bu isə ümu­mi­lik­də təlim prosesinin idarə olunmasının psixoloji əsası kimi mühüm əhə­miyyət kəsb edir. Burada iki qanunauyğunluğu nəzərə almaq gə­rək­dir:

1. Materialın müəyyən səviyyədə anlaşılması onun yadda sax­lanması üçün zəruri şərtdir. Əgər material pis mənimsənilibsə, az an­laşılıbsa, onda hafizədə dəqiq saxlanmayacaq və bununla əla­qə­dar qarşıya çıxan təhriflər subyekt tərəfindən lazımınca qiymətlən­di­ril­məyəcək, burada hafizə illüziyasının yaranma ehtimalı ar­ta­caq­dır. Belə illüziyadan xilas olmaq üçün şagirdlərdə özünənəzarət vər­di­şi yaratmaq vacibdir.

2. Materialı anlamağa doğru yönələn fəal fikri proses onu qey­ri-ixtiyari hafizə ilə yadda saxlamağa imkan yaradır.

Bunun tədris işini təkmilləşdirmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb etməsini izah etməyə ehtiyac yoxdur. Bu əsasla bir sıra təlim me­tod və priyomlarının tətbiqində ciddi dəyişiklik aparmaq olar. Mə­sələn, şagirdlərə “dərsliyin bu paraqrafını öyrənin” tapşırığı (müəl­limin be­lə tapşırığı çox zaman materialı şagirdin əzbərləməsi ilə nəticələnir) əvə­zinə, müəllim bu paraqrafa aid material üzərində müəyyən iş apar­mağa (məsələn, teoremin isbatı üçün plan tərtib etməyə, bu ma­te­rialı əvvəl öyrənilənlərlə müqayisə etməyə və s.) uşaq­ları təhrik etsə, onlarda fəal fikri prosesin inkişafına imkan ya­rat­mış olar. Bu isə materialı bütövlükdə yadda saxlamağa kömək edər, qeyri-ixti­ya­ri hafizə üçün yol açılar.

Müəllim üçün şagirdlərin ixtiyari və qeyri-ixtiyari hafizə ilə ma­te­rialı yadda saxlamaları o qədər də vacib deyil. Vacibi budur ki, ma­terial dərindən mənimsənilsin, anlaşılsın. Bunu nəzərə alsaq on­da yaddaşla bağlı aşağıdakı ümumi qanunauyğunluğu formulə et­mək olar: əgər şagirdlər material üzərində fəal fikri tapşırıqlar üz­rə işləyirlərsə və bu fəaliyyət materialı başa düşməyə, onu də­rin­dən anlamağa doğru yönəlibsə, onda material ixtiyari və qey­ri-ixtiyari halda müvəffəqiyyətlə hafizədə həkk olar, yaxşı yad­da qalar.

Material üzərində fəal fikri fəaliyyətlə əlaqədar olan yad­da­sax­lamanın mühüm şərtlərindən biri təlim fəaliyyətinin daxili idrak mo­tivlərinin yaradılmasıdır. Buna tədris məsələləri sisteminin elə xü­susi təşkili sayəsində nail olmaq mümkündür ki, burada əldə edil­miş hər bir nəticə ondan sonra gələn hər bir nəticə üçün zəruri vasi­tə­yə çevrilmiş olsun.

Biliklər müəyyən faktların, məfhumların və mühakimələrin sis­­temidir. Onları yadda saxlamaq üçün müəyyən məna vahidlərinə ayır­maq faydalıdır.

Anlama məntiqi yaddasaxlamanın zəruri şərtidir. Anlanılan ma­­teriallar mənimsənilmiş biliklərlə, insanın keçmiş təcrübəsi ilə əla­­qələnir.

Məntiqi yaddasaxlamada öyrənilən materialın planının tərtib edil­məsi əhəmiyyətlidir. Bu cür planların tərtibində üç mərhələ fərq­lən­dirilir .

Təlim prosesini idarə edərkən psixi proseslərin elə xüsusiyyət və qanunauyğunluqlarını bilmək vacibdir ki, bunlara istinad etməklə bi­liklərin əldə olunmasının gedişində həmin prosesi fəallaşdırmaq müm­kün olsun. Burada həm hafizədə fərdi fərqlər nəzərə alınmalı, həm də psixi proseslərə bir-birindən ayrılıqda yox, bunların qar­şı­lıq­lı əlaqəsində istinad olunmalıdır.

İntellektual proseslərin mexanizmi haqqında assosiativ nə­zə­riy­yə psixologiyada tarixən özünə yer tapmışdır. Assosiasionizmin tə­rəfdarları eksperimental yolla başlıca olaraq hafizəni öyrənməyə ça­lışmış, təfəkkürü isə hafizənin xassəsi kimi izah etmişlər. Asso­si­a­tiv nəzəriyyənin tərəfdarları yalnız hafizəni yox, həm də təfək­kü­rün təbiətini əlaqə və assosialarla izah etməyə çalışmışlar. Asso­sio­nizm iki təəssürat arasında əlaqənin yaranması üçün onların şüurda ey­ni vaxtda təzahür etməsini zəruri və kafi hesab edir. Daha çox tək­rar assosiasiyanın möhkəmliyinin əsas qanunu hesab olunmuş­dur. Assosiativ təlimdə subyektin fəaliyyətinin təhlili, onun istiqa­mə­ti, aktivliyi kənara qoyulmuşdur. Hazırda psixoloqların əksə­riy­yə­ti hesab edirlər ki, assosiasionizm mövqeyindən təfəkkürün anla­şıl­ması təfəkkürlə bağlı nəzəri fikrin inkişafında ötmüş mərhələdir. Müa­sir elmdə şəxsiyyətin fəaliyyətinə onun psixi proseslərinin, o cüm­lədən hafizə proseslərinin təşəkkülünü şərtləndirən amil, əsas an­layış kimi baxan nəzəriyyə daha çox nüfuz qazanmışdır. Eks­pe­rimental şəkildə müəyyən edilmiş və sübut olunmuşdur ki, mü­va­fiq material yalnız işin məqsədi kimi çıxış etdikdə daha məhsuldar əla­qələr yaranır və fəallaşır. Həmin əlaqələrin xarakteri, müvafiq ma­te­ri­alın subyektin gələcək fəaliyyətində iştirak dərəcəsi bu əlaqələrin qar­şıda duran məqsədə çatmaq üçün nə kimi əhəmiyyətə malik ol­ma­sı ilə təyin edilir.

Biliklərin bərpası, reproduksiya haqqında məsələ əqli fəa­liy­yə­tin assosiativ nəzəriyyəsinin əsas məsələlərindən biri olduğundan o, bəzən reproduktiv təfəkkür nəzəriyyəsi adlandırılır. Reproduktiv tə­fəkkür nəzəriyyəsinə əsaslanan təlim ənənəvi didaktikada özünə yer tapmışdır. Lakin praktika göstərdi ki, bu təlim şagirdlərin yara­dı­cılıq qabiliyyyətlərini və müstəqilliyini formalaşdırmaq tələbinə tam cavab verə bilmir.

Təfəkkürün eksperimental tədqiqindən alınan nəticələr ya­ra­dıcı, produktiv təfəkkürün əsas qanunauyğunlarını şərh etməyə im­kan verir ki, bu da öz növbəsində təlimin optimal sisteminin işlən­mə­si üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Fikri fəaliyyət həm insan­lı­ğın tarixi inkişafı gedişində aşkar edilmiş biliklərin mənimsənil­mə­si, həm də tamamilə yeni biliklərin əldə olunması üçün zəruri əsas­dır. Bu prosesin necə yaranmasını, onun hansı qanunauy­ğunluqlara ma­lik olmasını açmaq təlimin təşkili və idarə edil­mə­si probleminin həl­­­lində ən mühüm psixoloji əsas rolunu oy­na­yır. Psixologiya elmi eks­perimental yolla bunu aşkarlamışdır: Hafizə və təfəkkür iki müx­təlif psixi proses olsa da, bunlar ara­sında ayrılmaz əlaqə var və biri digərini şərtləndirir. Tə­fək­kür hafizənin inkişafının müəy­yən mərhələsi əsasında formalaşır. O, hafizənin məzmununun zən­gin­liyindən və bu məz­mundan istifadə etmək bacarığından asılıdır. Ha­fizə və təfəkkür arasında əkslik mövcuddur. Təfəkkür o za­man başlanır ki, keçmiş təcrü­bədən ça­tış­­­mayan cəhət ortaya çıxır. P.P. Blonski yazırdı ki, hafizənin məz­mu­nunu keçmiş təsir, fikirləş­mə­yin məzmununu hələ həll edilməmiş problem təşkil edir. Biliksiz tə­fək­kürün inkişafından danışmaq ol­maz. Əgər bilik yoxdursa, tə­fək­kürün inkişafı üçün əsas da yoxdur. Hafizə ilə təfəkkürün ara­sın­dakı vəhdət və əkslik alqoritmik fəa­liy­yət­lə evristik fəaliyyətin mü­na­sibətlərinə aydınlıq gətirən ən mü­hüm amil, psixoloji əsas kimi də­yərləndiriməlidir.

Təfəkkür prosesi və onun nəticəsi qarşılıqlı əlaqəlidir. Əqli fəa­liyyətin nəticəsi olan anlayış, bilik təfəkkür prosesinin özünə da­xil olur, onun sonrakı gedişini şərtləndirir.

Məsələ həlli zamanı insan təfəkkürünün sonrakı fəaliyyətini tə­­min edən, məsələnin indiyə qədər ona məlum olmayan yeni-yeni şərtləri və tələbləri müəyyən edilir. Təfəkkür fəa­liy­yətini şərtlən­di­rən səbəb məsələ həlli zamanı tədricən əmələ gəlir, for­malaşır və in­ki­şaf edir. Bu, fikrin ilkin şərtlərində əvvəlcədən proq­ram­laş­dı­rıl­mır. Məsələ həllində arası kəsilmədən yeni-yeni şərt­lər meydana çıxır və inkişaf edir. Bu cəhətdən riyaziyyatın tədrisi xü­susi maraq doğurur. Riyaziyyatın tədrisində, məsələ həlli meto­di­kasının özündə zəngin psixoloji məqamlar vardır. Buun təhlili o də­rəcədə zəruridir ki, onu bəzi müəlliflər xüsusi tədqiqat obyekti ki­mi seçmişlər. Mə­sə­lən, L.M.Fridmanın monoqrafiyasında bu prob­lemin müxtəlif as­pekt­ləri araşdırılmışdır. Həmin tədqiqat əsə­rin­də sübut olunmuşdur ki, məsələ həlli prosesində fəaliyyətin alqo­rit­mik və evristik cə­hət­lə­ri optimal üzlaşmış olduğu halda təlim pro­se­sinin keyfiyyəti yük­səl­miş olur.

Təlim prosesinin bu və ya digər funksiyasının daha səmərəli hə­yata keçirilməsinə yönələn konsepsiyaların işlənilməsi cəhdləri psi­xo­loq­lar üçün xarakterik cəhətlərdəndir. İnkişafetdiricilik funk­siyası­nın gücləndirilməsi ilə bağlı işlənilən konsepsiyalar bir çox hallarda “in­kişafetdirici təlim konsepsiyaları” da adlandırılır, əslin­də bu ter­min­dən daha çox istifadə olunur, baxmayaraq ki, biz bunun əleyhi­nə­yik, amma ədalət naminə həqiqəti (reallığı) etiraf etməliyik.

Pedaqogika elmindən təlimin inkişafetdiricilik funksiyasının yük­səldilməsi ilə bağlı dörd əsas konsepsiya bizə məlumdur (L.V.Zan­­kov, D.B.Elkonin-V.V.Davıdov, V.S.Biblerin və S.A.Amo­naş­­vilinin konsepsiyaları). Bunlardan daha populyar olanı və bütün təh­sil pillələrində tətbiq ediləni D.B.Elkonin-V.V.Davıdov konsep­si­yasıdır. Bu alimlərin bütün təhsil strukturları üçün hazırladığı tə­lim texnologiyası başqalarından prinsipcə onunla fərqlənir ki, bu­ra­da məktəblilərin nəzəri təfəkkürünün formalaşdırılmasına da çox üs­tün­lük verilir. Bu sistemdə həyata keçirilən təlim məktəblilərə yal­nız bi­lik və praktik bacarıqları deyil, həm də elmi anlayışları, bədii ob­raz­ları və mənəvi dəyərləri öyrətməklə təhsilin nəzəri səviy­yəsini xey­li yüksəldir.

Elkonin-Davıdovun təlim sistemində iki əsas metodik qay­da­ya əməl olunması tövsiyə olunur: 1) təlimin ilk mərhələsindən, şa­gird məktəbə gəldiyi gündən bu və ya başqa şeylər, anlayışlar öy­rə­di­lər­kən onların mənşəyi və yaranması şəraiti haqqında nəzəri bilik­lər ve­rilməlidir; 2) şagird nəzəri bilikləri təlim fəaliyyəti prosesində təd­ricən, mütəmadi olaraq mənimsəməlidir.

Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, müasir məktəb prak­ti­ka­sında əməkdaşlıqla, layihələr metodu ilə, modullarla, müxtəlif sə­viy­yəli, biliklərin tam mənimsənilməsi və s. kimi təlim texno­logiyaları da­­ha geniş tətbiq olunur.

Təlim prosesinin idarəolunması baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də yeni biliyin mənimsənilməsi ilə bağ­lıdır. Biliklər anlayışlar və kateqoriyalar formasında dildə və işa­rə­lər sistemində saxlanılır. Həmin biliklər sisteminə müvafiq anlayış­la­rı mənimsəmək üçün hər birinin məzmununu və həcmini açmaq la­­zım gəlir. Anlayışın məzmun və həcminin müəyyənləşdirilməsi iki üsulla aparıla bilər, bunu ya müəllim izah edər, ya da təlimi prob­lem həlli yolu ilə şagird özü edə bilər.

Anlayışın yaranması məsələsi psixologiyada mərkəzi prob­lem­lərdən hesab olunur Anlayışlar sisteminin mənimsənilməsi pas­siv deyil, aktiv prosesdir. Bu anlayışı mənimsəyən şəxsdən gərgin əq­li fəaliyyət tələb edir. Biliklərin mənimsənilməsi o zaman daha mü­vəffəqiyyətli olur ki, insan onu özü müstəqil əldə etmiş olsun. Ye­ni anlayışların mənimsənilməsi prosesi əvvəl əldə olunmuş bi­lik­lər sisteminə yeni anlayışın daxil edilməsi kimi anlaşılmalıdır.

Anlayışın mənimsənilməsi, fikri fəaliyyətin mərhələlərlə mə­nim­sənilməsi, yaradıcı idrak fəaliyyətinin mexanizmi, qanunauy­ğun­luqları, inkişafın mənbə və şərtləri və s. ədəbiyyatda elmi əsas­lar­la şərh olunmuş, psixologiyanın əldə etdiyi nəticələrə istinad edən müxtəlif təlim konsepsiyaları nəzəriyyə və praktikada özünə yer tapmışdır. Onlardan bəziləri pedaqoji fikrin və praktikanın öt­müş mərhələsi hesab edilir, bəzilərinin isə birtərəfli olması həm nə­zəri, həm də praktik cəhətdən əsaslandırılır. Qeyd olunan reallığın sə­bəbləri sırasında aşağıdakılar da vardır.

1. 
   Təlim konsepsiyalarının bəzilərinin əsasına qoyulmuş psi­xo­loji nəzəriyyələrin özləri elmin inkişafında ötmüş mərhələnin məh­suluna çevrilmişdir;
   
2. 
   Birtərəfli təlim konsepsiyalarında bu və ya digər əsaslar la­zı­mınca qiymətləndirilməmişdir;
   
3. 
   Müxtəlif psixoloji nəzəriyyələrə əsaslanan layihələr təlim sis­teminə altsistemlərin təkmilləşdiririlməsi və onların uzlaşdırıl­ma­sı ideyası əsasında daxil edilməmişdir.
   

Mükəmməl təlim sistemi belə çatışmazlıqlardan uzaqdır. Bu sis­tem biliyin və fəaliyyət üsullarının əldə olunmasını özündə daha op­timal şəkildə əxz edən layihələr üçün açıqdır. O, idrak prosesinin ta­rixən formalaşmış yoluna adekvatdır.

Məktəb təliminin bütöv dövrü ərzində məktəbli bəşəriyyət tə­rə­findən tarix boyu hasil və kəşf edilmiş hazır, təşəkkül etmiş, mə­lum biliklər, anlayışlar sistemi ilə qarşılaşır. Ona görə də toplanmış bi­lik sərvətinin mənimsənilməsi uşaqlardan geniş təfəkkür və ciddi ya­radıcı iş tələb edir.

Anlayışın formalaşması nəzəriyyəsinin müəllifləri (D.N.Bo­qo­yav­linski, N.A.Mençinskaya, E.N.Kabanova-Meller, L.V.Zankov və başqaları) hesab edirlər ki, şagirdlərin əqli inkişafı üçün mühüm sti­mul təlim prosesində intellektual çətinlikləri şagirdlərin aktiv şə­kil­də aradan götürməsidir. Vurğulayaq ki, mükəmməl təlim sistemi məhz belə bir tələbin ödənilməsinə istiqamətlənir. L.V.Zankovun kon­sepsiyasının didaktik prinsipləri bunlardır:

1. Yüksək çətinlik səviyyəsində təlim. Şagirdin “yaxın inki­şaf zonası”ndakı çətinlikləri aradan qaldırılması onu inkişaf etdirir və öz qüvvəsinə inamını möhkəmləndirir.

2. Nəzəri biliklərin aparıcı rolu. Söhbət sadəcə olaraq nəzə­riy­yənin öyrənilməsindən deyil, materialda mühüm əlaqələri, qanu­na­uyğunluqları açmaqdan gedir.

3. Materialın yüksək sürətlə öyrənilməsi. Öyrənilənlərin tək­rar-təkrar “çeynənilməsi” şəklində məşqlər zərərlidir. “Saqqız in­ki­şafın ən qudurmuş düşmənidir”. Öyrənilmişlərin təkrarlanması zə­ru­rəti yeninin öyrənilməsi zamanı qarşıya çıxır və onunla bağlanır.

4. Oxu prosesinin mahiyyəti məktəblilər tərəfindən başa dü­şülməlidir. Şagird özünü tədris fəaliyyətinin subyekti keyfiy­yə­tində dərk edir: mən materialı necə yaxşı yadda saxlaya bilərəm, nə­yi yeni öyrəndim, dünya haqqında təsəvvürlərim necə dəyişdi, mən necə dəyişirəm?

5. Bütün şagirdlərin inkişafı üzərində müntəzəm iş. Şa­girdlərin qabiliyyətlərinə görə fərqləndirilməsinə yol verilmir. Hər kəs özünün inkişafı üzrə hərəkət edir, nəticədə imkanına görə müx­təlif cür inkişaf etmiş şagirdlərin əməkdaşlığı baş verir.

Daxili və xarici fəaliyyətin münasibəti probleminin işlənil­mə­sində P.Y.Qalperin, D.B.Elkonin, V.V.Davıdovun, A.N.Leontyevin irə­li sürdüyü ideyalar əhəmiyyətli rola malikdir. A.N.Leonteyə görə ge­netik planda daxili əqli fəaliyyət və əməliyyatlar xarici təsirlərdən ya­ranır, sonuncuların interioriziyasının məhsuludur. Əqli fəaliyyət və əməliyyatlar vasitəli formalaşır: əvvəlcə xarici fəaliyyət (xarici ob­yektlərlə), sonra o, daxili fəaliyyətə çevrilir. Əqli fəaliyyətin for­ma­laş­dı­rılması nəzəriyyəsinin yaradıcılarından olan D.B.Elkonin və V.V.Davıdov o mövqedən çıxış edirlər ki, müasir məktəbin qar­şı­sın­da üç vəzifə - müəyyən həcmdə biliklərin mənimsənilməsi, əqli in­­kişaf və idrak motivlərinin yaradılması durur və bu məsələlərdən hər hansı birinin həlli digərinin həllinə səbəb olmur. Onları yalnız eyni vaxtda, eyni yolla həll etmək olar. Bu vəzifələrin həllində mü­əy­yənedici, mərkəzi halqa mənimsənilməli biliklərin məzmununa adek­vat tədris üsulları ilə onların üzvü əlaqələndirilməsidir. Təlimin məz­mununun dəyişməsi intensiv əqli inkişafla və təlim motivlərinin for­malaşması ilə bağlı məsələlərin həlli üçün əsas yaradır.

L.V.Vıqotski, A.N.Leontyev, P.Y.Qalperin əqli proseslərin for­­malaşmasının ontogenetik problemləri haqqında dəyərli mü­lahizələr irəli sürmüşlər. Mühüm nəticələrdən biri odur ki, uşağın tə­fəkkürü özünün təcrübəsi əsasında toplanmış, bilik və əməliyyat­la­rın ictimai-tarixi işlənmiş sistemini əldə etmək yolu ilə inkişaf edir. A.N.Leontyevin fikrincə, ictimai-tarixi təcrübənin mənim­sə­nil­mə­si fəaliyyətin və inikasın ümumi strukturunda dəyişiklik edir, ye­ni hərəkət üsullarını formalaşdırır, onun yeni növ və formalarını ya­ra­dır.

Psixoloji tədqiqatlarda anlayışın formalaşması konsepsiyası ilə interiorizasiya əməliyyatı konsepsiyasının əlaqəsi araşdırıl­maq­da­dır. Birinci istiqamətin nümayəndələrinin tədqiqatlarında məsələ həl­linin konkret mexanizminin bir çox prinsipial tərəfləri açılmışdır. Bu barədə D.S.Kostyuk yazır ki, məsələ həlli insanın keçmiş təc­rü­bə­si əsasında onun vasitəsilə həyata keçirilir ki, buraya ümu­mi­ləş­miş asosiasiyalar, bilik, bacarıq, vərdişlər və s. daxildir. Ancaq mə­sə­­lənin təkcə keçmiş təcrübənin müxtəlif elementlərinin bər­pa­sın­dan ibarət hesab etmək birtərəfli olardı. O, gizli şəkildə mövcud olan obyektiv münasibətləri də əks etdirir.

İnkişafın sürətləndirilməsi ilə bağlı yaradıcı təfəkkürün qa­nu­na­uyğunluqlarının tədqiqində intutiv təfəkkürünün təbiətinə diqqət da­ha çox yönəlməkdədir. V.N.Puşkinin tədqiqatları bu baxımdan biz­də xüsusi maraq doğurur. Çünki yaradıcı təfəkkürün qanunauy­ğun­luqları təbiəti barədə söhbət gedən sistemi psixoloji aspektdən əsas­landırır. Əsasına təfəkkürün qanunauyğunluqları qoyulan sis­tem­də analitik və evristik fəaliyyətlərin idarə olunması məsələsi ön plana çəkilir, inkişafın sürətləndirilməsi, təhsilvermə və tərbiyələn­dir­mə funksiyaları arasında daha optimal vəhdət təmin olunur, imkanlar hə­rə­kətə gətirilir. V.N.Puşkin evristik fəaliyyətin mahiy­yətini aşağı­da­kılarda görür: a) elə fəaliyyətdir ki, tipik olmayan məsələlərin həl­lində istifadə olunur; b) məsələnin həlli gedişində formalaşan və şü­ur­lu şəkildə məsələlərə köçürülə bilən priyomlara malikdir (18)

Psixoloqlar problemin həlli zamanı biliklərin mövcud siste­mi­nə yeni informasiyanın daxil edilməsi və onun işlənilməsi ilə bağlı in­sanın yaradıcı əqli fəaliyyətinin analitik və evristik növlərə ayrıla bil­diyini müəyyənləşdirmişlər. Yaradıcı təfəkkürün analitik və ev­ristik növlərə bölünməsi problemin həlli zamanı şagirdlərin yalnız əq­li əməliyyatları anlamasını yüngülləşdirməkdən ibarət olmayıb, ey­ni zamanda ayrı-ayrı əqli əməliyyatların həyata keçməsi üçün pe­da­qoji şəraitin yaradılması naminə müəllimin praktik fəaliyyəti üçün də əhəmiyyətlidir.

Əqli fəaliyyətin analitik növü problemin həlli zamanı əqli hə­rə­kətlərin dəqiq ardıcıllığı və mövcud həll alqoritmi ilə bağlıdır. Bu prosesdə ana­liz, sintez, ümumiləşdirmə, abstraklaşdırma və kon­kretləşdirmə ki­mi əqli əməliyyatlar biri-digərini izləyir, müəy­yən ardı­cıllıqla, etap­lar üzrə, pillə-pillə yüksəlməklə problemin həlli müm­kün olur. Tə­fəkkürün istiqamətliliyi verilənlər ilə axtarılanlar ara­sında mü­na­si­bət­lərlə müəyyənləşir, həllin üsulu sınaq və səhvi rəddetmə yolu ilə ta­pılır. Müvafiq qaydalar düzgün seçiləndə təfəkkürün alqoritmik mən­tiqi gec-tez həllə gətirib çıxarır.

Müasir psixologiyada intutiv təfəkkürün analitik təfəkkürdən fər­qinin spesifikasını C.Bruner açmağa çalışmışdır. O, analitik və ev­ristik təfəkkürü müqayisə edərək aşağıdakıları göstərir. Analitik tə­fəkkür onunla xarakterizə olunur ki, onun ayrı-ayrı etapları aydın tə­səvvür olunur, nitqlə ifadə etmək mümkün olur. Bu zaman insan fik­rin hərəkətini və məzmununu anlaya bilir. Təbii ki, təfəkkür mü­ha­kiməni ümumidən xüsusiyə, xüsusidən ümumiyə keçmək for­ma­sında qəbul edə bilir.

İdrakda kateqoriya və faktların əlaqəsi intellektual intuisiya va­sitəsi ilə təmin edilir. Çoxmənalı olmasına baxmayaraq, intuisiya an­layışı əsasən həqiqəti bir dəfəyə aşkara çıxaran müstəqil bilik mə­nasında başa düşülür. İntuisiyanın hissi və intellektual növləri bir-birindən fərqlənir. İntuisiyanın evristik növü də gözlənilməz ye­ni­liklərin tapılması və s. formalarda təzahür edir. İntellektual intuisiya ilə birlikdə kateqorial təhlil zəruri biliyə gətirib çıxaran vahid pro­se­sin ayrılmaz tərkib hissəsidir. İnsan təfəkkürünün səciyyəvi xü­su­siy­yətlərini dərrakə deyil, məhz zəka ifadə edir. Zəka, məzmunu və tə­biəti dərk olunan anlayışlarla əməliyyat aparır, zəkanın köməyi ilə ha­disələr, proseslər yaradıcı fəallıqla, məqsədyönlülüklə əks olunur. İn­san zəkası təşəkkül tapmış biliklər sistemi hüdudlarından kənara çıx­mağa, yeni sistem yaratmağa yönəlir. İnsan biliyi dərrakədən və zə­kadan ibarət fəaliyyətin vəhdətidir ki, həmin fəaliyyətlə obyektiv re­al­lıq dərk olunur. Yaradıcılığın bütün sirləri, onun qanunauyğun­luq­­ları, mexanizmi tam, axıra qədər öyənilməsə də, elmi idrakın nə­ti­cələri kimi biliklərin sistemi, onların inkişaf məntiqi haqqında mə­lumat kifayət qədərdir.

Tədris-idrak prosesinin təşkilində (alqoritmik və evristik fəal­iy­­yətlərin optimal münasibətlərini özündə ehtiva edən sistemdə) mü­əllimin bu və ya digər əqli fəaliyyət növünün xüsusiyyətlərini bil­məsi və onu diqqət mərkəzində saxlaması vacib məsələlərdəndir. Analitik əqli fəaliyyətin strukturu aşağıdakı kimidir:

1. 
   Çətinliyin dərki və problem situasiyasının təhlili;
   
2. 
   Əsas çətinliyin müəyyənləşdirilməsi;
   
3. 
   Məlum alqoritmlərin tətbiqi və ya analitik yolla həllin ax­ta­rı­şı;
   
4. 
   Həll və onun düzgünlüyünün yoxlanılması.
   

Evristik fəaliyyətin təbiəti ilə bağlı elmi ədəbiyyatda müxtəlif fi­kirlər mövcuddur. Əqli fəaliyyətin evristik növünün strukturu prin­sipcə müxtəlif ola bilər. Onun ayrı-ayrı mərhələləri analitikə ya­xındır. Lakin prinsipial fərq də mövcuddur. Bunu aşağıdakı struk­tur­dan görmək çətin deyildir:

1. 
   çətinliyin dərki və problem situasiyasının analizi;
   
2. 
   əsas çətinliyin müəyyənləşdirilməsi və problemin formulə olun­ması;
   
3. 
   a) fərziyyə irəli sürmək yolu ilə həll üsullarının axtarışı və on­ların inkişafı (yeni alqoritm tətbiqi) və ya b) hipoteza irəli sürmək və intuitiv yolla həllin tapılması;
   
4. 
   əldə olunmuş nəticəni praktikaya tətbiq etmək yolu ilə hi­po­tezanın doğruluğunun yoxlanılması .
   

Bu fəaliyyət növlərinin həyata keçməsi üçün zəruri al­qo­ritm­lər­lə şagirdlərin silahlanmasının vacibliyini bir daha xüsusi vurğula­ma­ğa lüzum görmürük. O da aydındır ki, bu nov fəaliyyətlərin özü də şagirdləri daha geniş əhatəyə malik alqoritmlərlə silahlandırır.

Tədris-idrak prosesinin idarə olunması probleminin həllində xü­susi əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də təfəkkürün funk­si­ya­sı ilə bağlıdır. Psixologiya müəyyənləşdirmişdir ki, təfəkkür müx­təlif funksiyalara malikdir və fəaliyyət nümunəsini möhkəm­lən­di­r­mək onun yeganə funksiyası deyildir. Təfəkkürün əsas funksiyası həm yeni bilikləri, həm də yeni fəaliyyət üsullarını əldə etmək qabi­liy­­yətlərinin formalaşması ilə bağlıdır. Biliklərin yaradıcı şəkildə mə­­nimsənilməsinin idarə olunmasında yuxarıda göstərilən mərhə­lə­lə­rə istinad edilməsi, ardıcıllığın gözlənilməsi böyük əhə­miy­­yətə ma­likdir.

Şagirdin optimal psixi inkişafı və əqli proseslərin aktivliyi şərt­­lərinin diqqət mərkəzində saxlanılması - tələbat, motiv, ma­raq­la­rın, emosional faktorların inkişaf xüsusiyyətləri və qanuna­uy­ğun­luq­larının gözlənilməsi təlim prosesinin idarə olunması üçün xü­susi əhəmiyyətə malikdir. Şəxsiyyətin fəallığı onun ətraf aləmlə qar­şı­lıq­lı təsir prosesindəki fəaliyyətində təzahür edir. Şəxsiyyətin fəal­lı­ğı­nın mənbəyini isə onun tələbatı təşkil edir. İnsanı əhatə edən ci­simlər onun fəaliyyətinin yaxın məqsədi və ya vasitəsi kimi tələbat­lara nisbətən eyni vəziyyətdə olmur və şəxsiyyətin fəallığının müx­tə­lif dərəcələrini şərtləndirir. Obyektin əhəmiyyəti onda insan tələ­bat­larının həkk olunması ilə bağlıdır. İntellektual tələbatlar şəx­siy­­yət üçün fəallığın daimi stimulu olaraq qalır, təmin olun­duq­ca inkişaf edir, yeni-yeni obyektlərdə həkk olunur, bununla da onlar ardıcıl surətdə sabit əhəmiyyət kəsb edir. Bu qanuna­uy­ğun­­luq təlim prosesinin idarə olunmasında nəzərə alınma­lıdır.

Şagirdlərin əqli fəaliyyətinin aktivliyinin daxili şərti mo­tiv­lə­rin mövcudluğudur. Pedaqoji və psixoloji ədəbiyyatda şagirdin id­rak marağı təlimin əsas təhrikedici qüvvəsi hesab edilir. Q.O.Şukina şa­girdlərin təlim marağının formalaşması məsələsini eksperimental yol­la tədqiq edərək yazır ki, idrak marağı idrak sahəsinə, onu do­ğu­ran şeylərə və biliklərə yiyələnmək prosesinin özünə yönəl­dilmiş seç­mə şəxsiyyət istiqaməti kimi qarşımıza çıxır. İdrak marağının xü­susiyyəti idrak marağına malik adamın hadisələrin səthində ol­maq deyil, dərk edilən şeyin mahiyyətinə dərindən nüfuz etmək mey­lindədir... İdrak marağı şagirdin idrak fəaliyyətini qüv­vət­lən­dir­mək vasitəsidir...Müəllimə təlim prosesini cəlbedici etməyə im­kan verən səmərəli vasitədir .

S.İ.Rubinşteynin fikrincə, maraq ən əvvəl diqqətdə təzahür edir. Şəxsiyyətin ümumi meylini ifadə edən maraq bütün psixi pro­ses­ləri əhatə edir və istiqamətləndirir. Son dərəcə mühüm olan bu müd­dəa təlim prosesində şagirdlərin idrak fəaliyyətinin idarəolun­ma­sının psixoloji əsaslanındandır. İdrak marağı heç də avtomatik ola­raq formalaşmır. Bu məqsədin həyata keçməsi üçün xüsusi pe­daqoji təsir, yanaşma üsulları tələb edir.

Ənənəvi didaktik sistem şəraitində də maraq problemi bu və ya digər dərəcədə aktual sayılıb, lakin öz həllini arzuolunan səviy­yə­də tapmayıbdır. Bunun səbəbi, əslində ənənəvi didaktik sistemin pa­ra­diqmalarından daha çox fənlərin tədris metodikasının inkişaf sə­viyyəsi ilə bağlı olubdur. Yaş və pedaqoji psixologiyada təlim mo­­tivləri, təlimin komponent-kateqoriyaları (amilləri), şagirdin “mo­­tivasiya tipləri”, uşaq maraqlarının xüsusiyyətləri sahəsində fun­d­amental tədqiqatlar aparılıb (K.Vepeyalyayen, A.Leontev, A.Mar­­kova, Q.Rozenfeld, A.Abdullayev, F.Hüseynova və başqa­la­rı) və müəyyən nəticələr əldə olunmuşdur. Bu nəticələr təlim prose­si­nin təşkili üçün zəruri əsas kimi qəbul edilə bilər. Maraqlar öz­lü­yün­də şəxsiyyətin fəaliyyətinin mühüm cəhəti olsa da, yeganə mo­tivi deyildir. İnsan fəaliyyətinin motivləri özünün çoxcəhətliliyi ilə xa­rakterizə olunur. Onlar bir-birindən V.Petrovskinin qeyd etdiyi ki­mi, hər şeydən əvvəl tələbatlarının növlərinə görə fərqlənir .

Psixoloqlar insan fəaliyyətinin motivləşmə sahəsini öyrənərək mo­tivlərin təsnifini vermişlər. Xarakterinə və fəaliyyət prosesində ro­luna görə motivlərin aşağıdakı növləri qeyd olunur: 1) situativ və ge­niş motivlər; 2) fəaliyyətin nəticəsinə və onun özünə doğru yö­nələn motivlər; 3) eqoistik və ictimai əhəmiyyətli motivlər.

Təzahür xüsusiyyətlərinə görə geniş sosial və idrak motivləri fərq­­ləndirilir. Belə bir cəhət aşkar edilmişdir ki, bütün yaş dövr­lə­rin­də şagirdləri təlim fəaliyyətinə yönəldən motivlər yalnız bir növ mo­tivdən ibarət deyildir. Lakin bunlardan biri aparıcı olur. Həmin mo­tivin aşkara çıxarılması şagirdin təlim fəaliyyətinin müəllim tərə­fin­dən idarə olunması işini xeyli asanlaşdırır.

Şagirdlərin mənimsəyəcəyi biliklər sisteminin və fəaliyyət üsul­larının onların idrak tələbatlarının sabit əhəmiyyətə malik olan tə­minolunma obyektinə çevrilməsi mühüm məsələdir. Belə prose­sin təşkili və idarəolunması zəruridir. Tələbatlar sisteminin inkişafı şa­girdlərin intellektual qabiliyyətlərinin inkişafının əsas amillərin­dən biri sayılır.

Motivlərin yaranması və inkişafı emosional faktorla sıx bağ­lıdır. Bu onunla əlaqədardır ki, təfəkkür prosesi, bütövlükdə insanın psi­xi fəaliyyəti hissi-emosional sahəsi ilə şərtlənir. Bunsuz insanın hə­q­iqəti axtarışı qeyri-mümkündür.

Bir daha vurğulayaq ki, şagirdin psixi inkişafı, əqli proses­lə­ri­nin aktivliyi şərtlərinin diqqət mərkəzində saxlanılması, tələbat, mo­tiv, maraqlarının, emosional faktorların inkişaf xüsusiyyətlərinin və qa­nunauyğunluqlarının gözlənilməsi təlim prosesinin idarə olun­ma­sı üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İnsan şüuru formal qaydaların hər hansı qəti sistemi ilə şərtlənməyən məsələlərin həllində çevikliyi və dəqiqliyi ilə xarakterizə olunur. İnsanın düşünmə qabiliyyəti onun beyin quruluşu ilə yanaşı, tarixən formalaşmış mədəniyyətə qo­­vuşması, tərbiyə və təlim, cəmiyyətin yaratmış olduğu sual və va­si­tələrin köməyi ilə baş verən müəyyən fəaliyyətin vasitəsi ilə for­ma­laşır.