Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və

Azərbaycan millətinin formalaşmasına 
şərait 
yaratmışdı. 
Millət, 
insanların elə birliyinə deyilir ki, burada ümumi tarixi 
ənənələrin daşıyıcısı olan insanlar eyni irqə və ya etnosa mənsub olmaqla 
yanaşı, 
dil, ərazi, mədəniyyət 
birliyinə və 
ümumi iqtisadi həyat 
birliyinə də 
malik olmalıdır. 1. Davamlı iqtisadi birliyin olması; 2. Xalqın iradəsinə tabe 
olan vahid siyasi hakimiyyətin, yəni müstəqil dövlətin olması və 3. İnsan 
hüquqlarına 
hörmətlə 
yanaşan 
cəmiyyətin 
mövcudluğu 
millətin 
formalaşmasında mühüm rol oynayır. 
XIX əsrin II yarısında Şimali Azərbaycanda cəmiyyətin strukturunda 
baş vermiş ən mühüm dəyişikliklərdən biri yeni bir 
burjua zümrəsinin 
yaranması 
idi. Formalaşmaqda olan Azərbaycan burjuaziyasının tərkibinə neft 
sənayeçiləri, dağ - mədən, yüngül və yeyinti sənaye müəssisələri sahibləri və 
ticarət kapitalının nümayəndələri daxil idi. Azərbaycan burjuaziyasının tərkibi 
çoxmillətli 
idi. Bu zümrəyə 
Azərbaycan - türk, rus, erməni 
və digər xalqların 
nümayəndələri daxil idi. Azərbaycan milli burjuaziyasını isə 
H.Z.Tağıyev, 
Ş.Əsədullayev, M.Nağıyev 
və başqaları təmsil edirdilər. 
Azərbaycan kapitalı 
yüngül və yeyinti sənayesi sahəsində daha geniş 
211 

---

şəkildə təmsil olunurdu. 
Cəmiyyətin sosial strukturunda baş vermiş ən böyük dəyişikliklərdən 
biri də muzdlu işçilərdən ibarət fəhlə zümrəsinin təşəkkül tapması idi. 
Şimali Azərbaycanda fəhlə zümrəsi də çoxmillətliliyi ilə fərqlənirdi. 
Azərbaycan - türk fəhlələri ilə yanaşı, bu zümrənin sıraları Cənubi 
Azərbaycandan gələn kəsbkarlar və Bakıda sənayenin coşqun inkişafı ilə 
əlaqədar Rusiyanın müxtəlif bölgələrindən Azərbaycana axışan rus və digər 
xalqların nümayəndələri hesabına xeyli genişlənmişdi. 
Kapitalist sənayesinin formalaşması və Şimali Azərbaycanda iqtisadi 
əlaqələrin genişlənməsi şəraitində iqtisadi həyat birliyinin yaranması üçün 
müəyyən şərtlərin yetişməsi Azərbaycan xalqının millətə çevrilməsi prosesinə 
təkan vermişdi. Ancaq Azərbaycan millətinin formalaşması prosesi bir sıra 
özünəməxsus xüsusiyyətlərin mövcudluğu şəraitində gedirdi. 1. Vətənimiz iki 
yerə bölünmüş, xalqımızın ərazi vahidliyi pozulmuşdu. Şimali Azərbaycanın 
özündə də tarixi torpaqlarımız parçalanaraq müxtəlif qubemiyalann tərkibinə 
daxil edilmişdi; 2. Şimali Azərbaycan Rusiyanın müstəmləkəsi idi. 
Rusiya Şimali Azərbaycanda cəmiyyətin həyatımn bütün sahələrində 
milli və dini aynseçkilik siyasəti yeridirdi. İmperiyanın tərkibində ərazi 
bütövlüyü pozulduğundan “Azərbaycan” adlı inzibati ərazi anlayışı hər hansı bir 
sənəddə işlənmirdi. Azərbaycan ali zümrəsinin nümayəndələri belə siyasi 
hüquqlardan məhrum olub, yüksək dövlət vəzifələrinə buraxılmırdılar. 
Azərbaycanlı gənclərə silahı etibar etməyən dövlət onlan orduya çağırmırdı. 
Dövlət idarəetmə orqanlarında işlər yalnız rus dilində aparılırdı. Köçürmə və 
ruslaşdırma siyasəti nəticəsində tarixən bir nəfər də olsun rus əhalisinin 
yaşamadığı Şimali Azərbaycanın əhalisinin artıq 10 %-i, Bakı şəhərinin 
əhalisininin 30 %-i ruslardan ibarət idi. Xanlıqlar dövründə Bakı şəhərində 
ermənilər 3-5 ailədən ibarət idisə, XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində 
ermənilər say etibarilə Azərbaycanlı və ruslardan sonra üçüncü yerdə idi. 
Dinimiz və din xadimlərimiz çox sərt polis nəzarəti altına alınmışdı. 
Şirvanşahlar sarayı və Şəkidəki Xan sarayı kimi nadir tarixi abidələrimiz anbara 
çevrilmişdi. 
Bütün təbii sərvətlərimiz yadellilərin əlində idi. Azərbaycanın milli 
burjuaziyası nəinki ruslar, hətta xarici sahibkarlarla müqayisədə ikinci dərəcəli 
hesab olunurdu. Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Şəmsi Əsədullayev kimi böyük 
sənayeçilərimiz belə milli aynseçkilik siyasətinə məruz qalırdılar. Çox 
maraqlıdır ki, onlar öz mədənlərindən ağır zəhmət bahasına çıxarılan nefti 
hökumətə daha ucuz qiymətə satmaq təklifi ilə çıxış etmişdilər. Lakin hökumət 
“Qafqaz və Merkuri”, “Nobel qardaşları” kimi xarici şirkətlərlə neftin satışı ilə 
bağlı müqavilə bağlamağı daha üstün tutmuşdu. 
Rus hökumətinin təhsil sahəsində yeritdiyi siyasət də Azərbaycanlı 
əhalinin müti kütləyə çevrilməsinə və ruslaşdırılmasma xidmət edirdi. Bu 
zaman hökumət Azərbaycanlı gənclərə, hətta rus dilində də keyfiyyətli təhsil 
vermək niyyətindən tamamilə uzaq idi. Bununla bağlı rəsmi sənədlərdən 
212 

---

birində deyilirdi;