türk,
sonra isə
müsəlman
varlığını dərk etməsi
üçün böyük vətənpərvərliklə çalışırdılar. M.F.Axundov Qərbi Avropanın ən
mütərəqqi ideyalarını Vətənimizə daşıyaraq türk və müsəlman dünyasında
dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. O, milli dilimizin və ədəbiyyatımızın
inkişafı yolunda xalqımıza böyük xidmətlər göstərmişdir. M.F.Axundovun
davamçısı kimi fəaliyyət göstərən
Həsən bəy Zərdabi
Rusiyada türk dilində ilk
qəzet olan “Əkinçi”ni yaradan, ilk səhnə əsərini tamaşaya qoyan və ilk xeyriyyə
cəmiyyətini yaradan böyük ictimai xadim idi. Həsən bəy Zərdabiyə görə Avropa
mədəniyyətini və maarif sistemini qəbul etməsək, qonşularımızın əsiri olaraq
qalacaq və məhv olub gedəcəyik. O, Avropa mədəniyyətinin və maarif
sisteminin ana dilində mənimsənilməsini irəli sürən ilk ziyalımızdır. Hər cür
despotik hakimiyyətə və əsarət rejiminə qarşı çıxan bu böyük mütəfəkkir XIX
əsr Azərbaycan ictimai fikrinə hürriyyət (azadlıq) ideyasını gətirmişdir. O
yazırdı: “Qərbdə hürriyyət mövcud olduğu üçün mədəniyyət inkişaf etmişdir.
Şərqdə isə məhz hürriyyət yoxdur”. H.B.Zərdabi ağır müstəmləkə rejimi
şəraitində bir xalq olaraq öz
213
milli varlığımızı necə qoruyub saxla ya biləcəyimizin yollarını da göstərmişdir.
Bu böyük mütəfəkkirə görə bunlardan biri dil birliyi, digəri isə din birliyidir”.
Həsən bəy yazırdı ki, milli tərəqqi etmək istəyən hər xalq gərək iki şeyi bərk
saxlasın. Bunların biri millətin dirəkləri olan dil, o biri isə dindir. Elə ki,
bunlardan biri əldən getdi, xalqın beli sınmış olur. İkincisi də gedəndə, xalq
qeyri-xalqlara qarışıb sürətlə yox olur.
§ 28. XIX əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti
XIX əsrin I yarısında rus müstəmləkəçiliyi şəraitində Şimali
Azərbaycanın mədəni həyatının bir çox sahələrində müəyyən irəliləyişlər olsa
da, XIX əsrin II yarısında mədəniyyətimizin inkişaf meylləri güclənmiş və bu
sahədə bir sıra mühüm yeniliklər baş vermişdi. Belə ki, yeni tipli məktəblər və
mədəni - maarif müəssisələri açılmış, Avropa tipli ali təhsil almış ilk
Azərbaycanlı ziyalı kadrları yetişmiş, milli mətbuatın və milli teatrın əsası
qoyulmuş, demokratik ruhlu ziyalılar Vətənimizin taleyi ilə bağlı məsələlərin
önə çəkilməsi və xalqımızın milli şüurunun oyadılması sahəsində məqsədyönlü
şəkildə fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar.
Maarif,
Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra çar
hökumətinin mədəniyyət və maarif sahəsində siyasətinin əsas məqsədi bölgədə
öz imperiya maraqlarına uyğun gələn təhsil sistemini formalaşdırmaqdan,
əhalini ruslaşdırmaqdan və imperiyaya sədaqətli təbəələr yetişdirməkdən ibarət
idi. Çar məmuru Bibirşteyn yazırdı ki, bölgədə rus siyasətini elə həyata
keçirtməliyik ki, buradakı yerli əhali nəinki rus dilində danışsın, hətta rus
dilində düşünsün. Çar hökumətinin Azərbaycana gətirdiyi maarif sistemi silki
xarakter daşıyırdı. Varlılar və kasıbların uşaqları eyni məktəbdə oxumurdular.
Azərbaycanda xanlıqlar çağından qalma ibtidai məktəblər (yəni mollaxanalar),
orta məktəblər (yəni mədrəsələr) hələ də vəqf əmlakından gələn gəlir hesabına
fəaliyyət göstərirdi. 1842-ci il məlumatına görə, Şimali Azərbaycanda
məscidlərin nəzdində 502 ibtidai məktəbdə 5 mindən çox şagird oxuyurdu.
Məsciddən kənar ibtidai məktəblər isə demək olar ki, hər kənddə var idi.
Bakının Qala hissəsində, hətta iki ibtidai qız məktəbində 25 şagird oxuyurdu.
Rus hökuməti Şimali Azərbaycanın sərvətlərini soyub talayaraq əldə etdiyi
gəlirlərdən milli məktəblərimizin fəaliyyətinə sərf etmək istəmirdi. Onu daha
çox bölgədə rus dilində məktəblər açılması maraqlandırırdı. 1829-cu ildə
verilmiş Əsasnamə ilə Şimali Azərbaycanda rus dövlət məktəblərinin açılması
nəzərdə tutulmuşdu. Belə məktəblərdə bölgədəki rus qoşunlarında qulluq edən
zabitlərin və inzibati idarə orqanlarının məmurlarının uşaqlanna rus dilində
ibtidai təhsil verməklə, gələcəkdə diyann idarə olunması üçün kadrlar
hazırlanmalı idi. Çünki mərkəzi quberniyalardan kadr dəvət etmək böyük
çətinlik törədirdi. 1829-cu il Əsasnaməsi ilə ilk qəza məktəbi I830-cu ildə
Şuşada, 1832-ci ildə Bakıda, 1833-cü ildə Nuxada, 1837-ci ildə Gəncədə,
1838-ci ildə Naxçıvanda və Şamaxıda açılmışdı. Bu məktəblərdə təhsil rus
dilində olsa da, hazırlanacaq
214
rus kadrlar yerli əhali ilə ünsiyyət qurmalı olduqlanndan
Dostları ilə paylaş: |