Dərslik Bakı Dövlət Universitetinin və digər ali məktəblərin müəllim və
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Həsən bəy Zərdabi
|
türk,
sonra isə müsəlman varlığını dərk etməsi üçün böyük vətənpərvərliklə çalışırdılar. M.F.Axundov Qərbi Avropanın ən mütərəqqi ideyalarını Vətənimizə daşıyaraq türk və müsəlman dünyasında dramaturgiyanın əsasını qoymuşdur. O, milli dilimizin və ədəbiyyatımızın inkişafı yolunda xalqımıza böyük xidmətlər göstərmişdir. M.F.Axundovun davamçısı kimi fəaliyyət göstərən Həsən bəy Zərdabi Rusiyada türk dilində ilk qəzet olan “Əkinçi”ni yaradan, ilk səhnə əsərini tamaşaya qoyan və ilk xeyriyyə cəmiyyətini yaradan böyük ictimai xadim idi. Həsən bəy Zərdabiyə görə Avropa mədəniyyətini və maarif sistemini qəbul etməsək, qonşularımızın əsiri olaraq qalacaq və məhv olub gedəcəyik. O, Avropa mədəniyyətinin və maarif sisteminin ana dilində mənimsənilməsini irəli sürən ilk ziyalımızdır. Hər cür despotik hakimiyyətə və əsarət rejiminə qarşı çıxan bu böyük mütəfəkkir XIX əsr Azərbaycan ictimai fikrinə hürriyyət (azadlıq) ideyasını gətirmişdir. O yazırdı: “Qərbdə hürriyyət mövcud olduğu üçün mədəniyyət inkişaf etmişdir. Şərqdə isə məhz hürriyyət yoxdur”. H.B.Zərdabi ağır müstəmləkə rejimi şəraitində bir xalq olaraq öz 213 milli varlığımızı necə qoruyub saxla ya biləcəyimizin yollarını da göstərmişdir. Bu böyük mütəfəkkirə görə bunlardan biri dil birliyi, digəri isə din birliyidir”. Həsən bəy yazırdı ki, milli tərəqqi etmək istəyən hər xalq gərək iki şeyi bərk saxlasın. Bunların biri millətin dirəkləri olan dil, o biri isə dindir. Elə ki, bunlardan biri əldən getdi, xalqın beli sınmış olur. İkincisi də gedəndə, xalq qeyri-xalqlara qarışıb sürətlə yox olur. § 28. XIX əsrdə Azərbaycan mədəniyyəti XIX əsrin I yarısında rus müstəmləkəçiliyi şəraitində Şimali Azərbaycanın mədəni həyatının bir çox sahələrində müəyyən irəliləyişlər olsa da, XIX əsrin II yarısında mədəniyyətimizin inkişaf meylləri güclənmiş və bu sahədə bir sıra mühüm yeniliklər baş vermişdi. Belə ki, yeni tipli məktəblər və mədəni - maarif müəssisələri açılmış, Avropa tipli ali təhsil almış ilk Azərbaycanlı ziyalı kadrları yetişmiş, milli mətbuatın və milli teatrın əsası qoyulmuş, demokratik ruhlu ziyalılar Vətənimizin taleyi ilə bağlı məsələlərin önə çəkilməsi və xalqımızın milli şüurunun oyadılması sahəsində məqsədyönlü şəkildə fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar. Maarif, Şimali Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra çar hökumətinin mədəniyyət və maarif sahəsində siyasətinin əsas məqsədi bölgədə öz imperiya maraqlarına uyğun gələn təhsil sistemini formalaşdırmaqdan, əhalini ruslaşdırmaqdan və imperiyaya sədaqətli təbəələr yetişdirməkdən ibarət idi. Çar məmuru Bibirşteyn yazırdı ki, bölgədə rus siyasətini elə həyata keçirtməliyik ki, buradakı yerli əhali nəinki rus dilində danışsın, hətta rus dilində düşünsün. Çar hökumətinin Azərbaycana gətirdiyi maarif sistemi silki xarakter daşıyırdı. Varlılar və kasıbların uşaqları eyni məktəbdə oxumurdular. Azərbaycanda xanlıqlar çağından qalma ibtidai məktəblər (yəni mollaxanalar), orta məktəblər (yəni mədrəsələr) hələ də vəqf əmlakından gələn gəlir hesabına fəaliyyət göstərirdi. 1842-ci il məlumatına görə, Şimali Azərbaycanda məscidlərin nəzdində 502 ibtidai məktəbdə 5 mindən çox şagird oxuyurdu. Məsciddən kənar ibtidai məktəblər isə demək olar ki, hər kənddə var idi. Bakının Qala hissəsində, hətta iki ibtidai qız məktəbində 25 şagird oxuyurdu. Rus hökuməti Şimali Azərbaycanın sərvətlərini soyub talayaraq əldə etdiyi gəlirlərdən milli məktəblərimizin fəaliyyətinə sərf etmək istəmirdi. Onu daha çox bölgədə rus dilində məktəblər açılması maraqlandırırdı. 1829-cu ildə verilmiş Əsasnamə ilə Şimali Azərbaycanda rus dövlət məktəblərinin açılması nəzərdə tutulmuşdu. Belə məktəblərdə bölgədəki rus qoşunlarında qulluq edən zabitlərin və inzibati idarə orqanlarının məmurlarının uşaqlanna rus dilində ibtidai təhsil verməklə, gələcəkdə diyann idarə olunması üçün kadrlar hazırlanmalı idi. Çünki mərkəzi quberniyalardan kadr dəvət etmək böyük çətinlik törədirdi. 1829-cu il Əsasnaməsi ilə ilk qəza məktəbi I830-cu ildə Şuşada, 1832-ci ildə Bakıda, 1833-cü ildə Nuxada, 1837-ci ildə Gəncədə, 1838-ci ildə Naxçıvanda və Şamaxıda açılmışdı. Bu məktəblərdə təhsil rus dilində olsa da, hazırlanacaq 214 |