Dərslik komplektinə daxildir:  Dərslik  Müəllim üçün metodik vəsait

MÖVZULAR ÜZRƏ TƏLİM MATERİALLARI İLƏ İŞ 
TEXNOLOGİYASININ ŞƏRHİ
  
 
 
 
 
 
 
 
TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ REALLAŞDIRILACAQ  
ALT STANDARTLAR  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ ÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 
5 saat 
 
KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 
 
 
    1 saat
 
TƏDRİS VAHİDİ –
1
BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏR 
HAQQINDA ELMDİR 
1.1.1. Canlılar aləmini öyrənən elm sahələrini fərqləndirir.  
1.1.4. Canlıların təsnifatının rol və əhəmiyyətini izah edir. 
2.1.1. Bioloji proseslərin xüsusiyyətlərini sadalayır. 
3.1.1. Canlıların təsnifat sistemində insanın yerini müəyyənləşdirir. 
3.1.2. İnsanı sosial varlıq kimi digər canlılardan  fərqləndirir. 
4.1.1. Canlıların ətraf mühitlə və bir-biri ilə əlaqəsini izah edir. 

 
23
1. BİOLOGİYANIN TӘDQİQAT OBYEKTLӘRİ 
 
Dərs 1 / Mövzu 1:
 VƏTƏNİMİZİN TƏBİƏTİ 
 
 
 
 
 Tədris ilinin ilk dərsi kimi şagirdləri dərsliyin quruluşu və ondan istifadə qayda-
ları ilə tanış etmək məqsədəuyğundur. Dərslikdəki mətnlə tanış olduqdan sonra şa-
girdlər əvvəlki biliklərindən faydalanaraq   sualları müzakirə edir və müxtəlif fikirlər 
irəli sürürlər. Müzakirələr zamanı müəllimtəbii cisim və hadisələr haqqında istiqa-
mətləndirici suallar verə bilər. Bu müzakirələr şagirdlərin aşağı siniflərdən öyrəndik-
ləri bilikləri fəallaşdırmağa xidmət edəcəkdir.   
 
Biologiyadan ilk dərsin böyük əhəmiyyəti var. Dərsdə bütün tədris ili bu fənni  
öyrənmək üçün əsas yaradılır. Tapşırığın əsas məqsədi şagirdlərin aşağı siniflərdə 
“Həyat bilgisi” və digər fənlərdən biologiyaya aid ilkin bilikləri aşkar etmək və ilkin 
diaqnostik qiymətləndirməni aparmaqdır. Bu zaman müəllim müxtəlif suallarla şa-
girdləri aktivləşdirə bilər. Tapşırıq ayrı vərəqlərdə müstəqil olaraq yerinə yetirilir. 
Uşaqların yazdıqları esse fənn üzrə ilkin bilik və bacarıqları müəyyən etməyə im-
kan yaradır. Bu zaman şagirdlərin ümumi dünyagörüşü, söz ehtiyatı  və fikirlərini 
ifadə etmək bacarığı aşkar olunur. Tapşırığın nəticələri qısaca olaraq müzakirə edi-
lir. Yerinə yetirilmiş tapşırıqları yığıb sonradan təhlil etmək məqsədəuyğundur. Bu, 
bütün sinif şagirdlərinin və hər bir uşağın səviyyəsi və qabiliyyətləri barədə ümumi 
təsəvvürün yaranmasına kömək edə bilər.
   
 Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlığa Azərbaycanın təbii sərvətləri haqqında 
məlumatlarla başlamaq məqsədəuyğundur. Bu zaman Azərbaycanın iqlim qurşaq-
larına, landşaftına xüsusi diqqət yönəltmək yaxşı olardı. Bu məlumatlar canlı  və 
cansız təbiət arasında qarşılıqlı  əlaqələr haqqında təsəvvürlərin formalaşmasına 
kömək ola bilər. Nəzəri materialın izahını respublikamızın zəngin bitki və heyvan-
Alt 
STANDARTLAR
4.1.1. Canlıların ətraf mühitlə və bir-birilə əlaqəsini izah edir. 
 
 
Dərsin 
MƏQSƏDİ 
  Azərbaycanın bitki və heyvanlar aləminin  ətraf mühitlə 
qarşılıqlı əlaqəsini izah edir. 

 
24
lar aləmini təsvir edən coğrafi xəritələr, fotoşəkillər, videomateriallar ilə müşayiət 
etmək tövsiyə olunur.
   
Materialın izahı zamanı 6-cı sinif “Biologiya” kursunun əsas tədqiqat obyektlərinin 
bitki və heyvanlar aləminin nümayəndələri olduğu vurğulanmalıdır. Bu zaman elə 
ilk dərsdə “flora” və “fauna” anlayışlarını izah etmək məqsədəuyğundur.   
Dərsin gedişində dialoq vasitəsilə  şagirdlərin  əvvəlki biliklərinə istinad etmək və 
onları üzə çıxarmaq faydalıdır.  
Tətbiq mərhələsində  şagirdlər dərslikdən və öz biliklərindən istifadə edərək 
Azərbaycanın  ərazisində rast gəlinən bitki və heyvan adlarını  cədvəldə qeyd 
edirlər. Cədvələ daxil olmayan bitki və heyvanlar haqqında “Bu heyvana (bitkiyə) 
harada rast gəlmək olar?”, “Niyə Azərbaycanda ona rast gəlinmir?” kimi suallar 
verməklə müəllim  şagirdlərin nə  dərəcədə  məlumatlı olduqlarını, səbəb-nəticə 
əlaqələrini müəyyən etmə vərdişlərini aşkara çıxara bilər.
 
 “Nəyi öyrəndiniz” bloku paraqrafda verilən materialın qısa xülasəsidir
.
  
“Öyrəndiklərinizi yoxlayın” hissəsində verilmiş tapşırıqların cavabları.  
1. Cədvəldə bitki adlarını axtaran şagirdlər dərslikdə verilən materiala, aşağı 
siniflərdə “Həyat bilgisi” və digər fənlərdən aldıqları biliklərə, həmçinin öz şəxsi 
təcrübələrinə əsaslanırlar.
 
 
 
 
 
 
 
2. Şagirdlər müvafiq hecaları birləşdirərək Azərbaycan  təbiətinə aid olan heyvan  
adlarını müəyyən edir və nəzəri bilikləri ümumiləşdirirlər.   
 
Qiymətləndirmə meyarları: 
İzahetmə 
Zəif
 
Orta
 
Yüksək
 
Azərbaycanın bitki və hey-
vanlar aləminin nümayəndə-
lərini sadalayarkən qeyri-də-
qiqliyə yol verir, ətraf 
mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini 
izah etməkdə çətinlik çəkir. 
Azərbaycanın bitki və 
heyvanlar aləminin 
nümayəndələrini sadalayır,  
ətraf mühitlə qarşılıqlı 
əlaqəsini müəllimin 
köməyilə izah edir. 
Azərbaycanın bitki və 
heyvanlar aləminin 
nümayəndələrini düzgün 
sadalayır, ətraf mühitlə 
qarşılıqlı əlaqəsini misallar 
əsasında izah edir. 
 

 
25
Dərs 2 / Mövzu 2:
 BİOLOGİYA CANLI  ORQANİZMLƏRİ  
ÖYRƏNƏN ELMDİR 
 
 
 
 Müəllim mövzuya paraqrafın əvvəlində verilmiş mətnin müzakirəsi ilə başlaya 
bilər. Müzakirə zamanı şagirdlərin diqqətini canlı təbiətin sadalanan nümayəndələri 
ilə bağlı suallara yönəltmək lazımdır.  
Təlim nəticələri zəif olan şagirdlərə insan həyatının digər orqanizmlərin həyatından 
asılı olduğunu sübut edən nümunələr göstərmək məqsədəuyğun olardı. İzah etmək 
olar ki, Yer üzərində həyatın qorunmasını insanın əsas məqsədi olduğundan bəşə-
riyyət bitkilər, heyvanlar, göbələklər haqqında biliklərə malik olmalıdır. Canlıların 
quruluşunu, həyat fəaliyyətini, qarşılıqlı münasibətlərini öyrənən elmin formalaş-
masına səbəb də elə budur. Motivasiya mərhələsinin sonunda “Bu biliklərin insan 
üçün nə əhəmiyyəti var? Canlı orqanizmləri hansı elm sahəsi öyrənir?” sualları şa-
girdlərin növbəti tapşırığa hazırlanmasını təmin etmiş olur.  
 
Dərsliyin “Fəaliyyət” hissəsində təsvir olunmuş heyvan və bitkilərin insan üçün 
əhəmiyyətini qeyd etmək tapşırılır. Tapşırıq fərdi, cütlərlə  və ya bütün siniflə 
yerinə yetirilə bilər.  
Tapşırığın əsas məqsədi şagirdlərin gündəlik həyatdan əldə etdikləri və aşağı sinif-
lərdə qazandıqları biliklərini aşkarlamaqla yanaşı, ilkin diaqnostik qiymətləndirmə 
aparmaqdır.  
 Mövzunun nəzəri hissəsi ilə tanışlığa “Biologiya elmi necə yaranıb?” sualından 
başlamaqla  şagirdləri müzakirəyə  cəlb etmək olar. Dərsin izahı zamanı ibtidai 
insanın tələbatı, onun vəhşi təbiətdən asılılığı, təbiət haqqında biliklərin toplanması 
və onların sonrakı nəsillərə ötürülməsi barədə məlumat vermək məqsədəuyğundur. 
Bunun üçün Qobustan qayalarında ov səhnələri, vəhşi heyvanlar təsvir olunan 
qayaüstü rəsmləri xüsusi
 
qeyd etmək əhəmiyyətli olardı.
  
Alt 
STANDARTLAR
1.1.1. Canlılar aləmini öyrənən elm sahələrini fərqləndirir.  
 
 
 
Dərsin 
MƏQSƏDİ 
 Canlı təbiətin nümayəndələrini fərqləndirir. 
 Canlılar aləmini öyrənən elm sahələrini fərqləndirir. 
 
 

 
26
Biologiya elminin tərifi, botanika və zoologiyanın öyrənmə obyektləri haqqında 
məlumat verildikdən sonra şagirdlərə ikinci praktik tapşırığın yerinə yetirilməsi 
tövsiyə oluna bilər.  
 
Bu tapşırığı  şifahi olaraq bütün siniflə  də yerinə yetirmək olar. Atalar sözləri 
müzakirə olunur (“Bal verən çiçəyi arı tanıyar”, “Balıq tutan suyu bulanıq istər”, 
“Çaqqal güləndə toyuq qaqqıldar”, “Cücəni payızda sayarlar”). Müəllim 
şagirdləri belə bir nəticə çıxarmağa yönəldir: “İnsan həmişə təbiətdən asılı olmuş, 
onu müşahidə etmiş  və  dəyişmişdir”. Məhz bu səbəbdən yeni bir elm və onun 
müxtəlif sahələri yaranmışdır.  
 Paraqrafın nəzəri materialının son hissəsi  şagirdlər tərəfindən müstəqil təhlil 
edilir və D blokunda verilən tapşırıqları yerinə yetirmək üçün (cütlərdə və ya kiçik 
qruplarda) məlumat mənbəyi rolunu oynayır. 
 
 
Tətbiq mərhələsində şagirdlər dərslikdən istifadə edərək tərkibində dərs zamanı 
öyrəndiyi bioloji elmlərin adları göstərilən krossvordu müstəqil doldurur. Kros-
svordu dolduran zaman şagirdlər biologiyanın ayrı-
ayrı sahələrinin adını və izahatını verirlər; məsələn: 
“Botanika  bitkilər aləmini öyrənir”, “Ekologiya 
canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qar-
şılıqlı təsirini öyrənən elmdir” və s. 
 “Nəyi öyrəndiniz” bloku paraqrafda verilən 
materialın qısa xülasəsidir.  Şagirdlər cümlələrdəki boş yerlərə “açar sözlərdən” 
uyğun gələnləri yazırlar. Bu, nəzəri materialı möhkəmləndirməyə və növbəti tapşı-
rıqları yerinə yetirməyə zəmin yaradır.  
“Öyrəndiklərinizi yoxlayın” hissəsində təklif olunan tapşırıqları şagirdlər müxtəlif 
mənbələrdən istifadə edərək (İnternet, ensiklopediya və s.) evdə yerinə yetirirlər. 
Tapşırıqlar təqdimat, məqalə, qısa məlumat formasında hazırlana bilər. Müəllim 
tapşırıqları variantlarla, yaxud şagirdlərin istəyinə görə də bölüşdürə bilər.  
İlk dərslərdən  şagirdin fərdi işlərinin toplanmasının təşkili  şəxsi nailiyyətlərin 
monitorinqi üçün çox əhəmiyyətlidir. Bu məqsədlə şagirdə şəxsi qovluq – portfolio 
düzəltmək tapşırılır. Bu qovluqda şagird nailiyyətlərini  əks etdirən işlər, 
məlumatlar, təqdimatlar, esselər və s. toplanır.  
 
Qiymətləndirmə meyarları: 
Fərqləndirmə 
Zəif
 
Orta
 
Yüksək
 
Canlılar aləmini öyrənən elm 
sahələrini fərqləndirilməkdə  
çətinlik çəkir. 
Canlılar aləmini öyrənən elm 
sahələrinin bir qismini fərq-
ləndirir. 
Canlılar aləmini öyrənən elm 
sahələrini tam olaraq fərqlən-
dirir. 
Canlı təbiətin nümayəndələ-
rini fərqləndirməkdə çətinlik 
çəkir.  
Canlı təbiətin nümayəndələ-
rini fərqləndirərkən bəzən 
kiçik səhvlərə yol verir. 
Canlı təbiətin nümayəndələ-
rini düzgün fərqləndirir. 
 
 
 
 

 
27
Dərs 3 / Mövzu 3:
 CANLI ORQANİZMLƏRİN ƏSAS  
   
XÜSUSİYYƏTLƏRİ 
 
 
 
 
Gündəlik planlaşdırma nümunələrində bu dərsə aid daha ətraflı tövsiyələr 
verilmişdir. 
 Müəllim mövzuya başlamaq üçün şagirdlərin diqqətini  ətrafımızda olan təbii 
cisimlərə yönəldir. Bu zaman şagirdlərə mövzunun əvvəlindəki mətnlə tanış olmaq 
tapşırıla bilər. Şagirdlərə evdə, küçədə, meşə və bağlarda, dəniz və çaylarda rast gə-
linən canlı  təbiətin obyektlərinə dair nümunələr təklif oluna bilər. Motivasiya 
mərhələsinin sonunda şagirdlərin aşağı sinifdə aldıqları biliklər  əsasında “Canlı 
orqanizmləri cansızlardan fərqləndirən hansı  əlamətlər var?” sualı bütün siniflə 
müzakirə oluna bilər.  
 Dərsliyin “Fəaliyyət” hissəsində verilmiş tapşırıq yerinə yetirilərkən şagirdlər-
dən şəkildə təsvir olunmuş hadisələri şərh etmək tələb olunur. Bu zaman xüsusiy-
yətin adı yox, yalnız şəkillərdə təsvir edilən hadisə qeyd olunmalıdır (məs.: “bəbir 
qaçır”, “insan nəfəs alır” və s.).  
Tapşırığın əsas məqsədi bu hadisələrin canlıların həyatında əhəmiyyətini və həyat 
üçün zəruriliyini başa düşdükləri səviyyədə izah etməkdir. Dərsin sonunda bu 
cədvələ qayıdaraq hər bir hadisənin canlılara xas olan əsas xüsusiyyətlər olduğu 
şagirdlərin diqqətinə çatdırılacaqdır.  
Şagirdlərin səviyyələrinə uyğun mümkün cavab variantı belə ola bilər. 
 
№  Şəkildə təsvir olunan hadisə  
 Canlılar üçün əhəmiyyəti  
1 Oğlan böyüyür 
İnkişaf etmək üçün  
2 
İnsan nəfəs alır  
Yaşamaq üçün  
3 
İnsan əlini yanan şamdan çəkir 
Qorunmaq, yanmamaq üçün 
4 Cücə yumurtadan çıxır  
Yaşamaq və böyümək üçün  
5 Cücə yeyir 
Böyümək və inkişaf etmək üçün  
6 Bəbir qaçır
 
Şikarı tutmaq üçün 
Alt 
STANDARTLAR
 
2.1.1. Bioloji proseslərin xüsusiyyətlərini sadalayır 
 
 
 
Dərsin 
MƏQSƏDİ 
 Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətlərini təsvir edir. 

 
28
Tapşırıq bütün siniflə, fərdi və ya cütlərlə yerinə yetirilə bilər. Qruplarla işi təşkil 
etmək üçün hər qrupa bir şəkil üzrə iş tapşırıla bilər.  
 Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq bir neçə üsulla aparıla bilər:
 
1) “Fasiləli oxu”. Mətn abzaslarla oxunur və  hər birinin məzmunu müzakirə 
olunur. Fasilələr zamanı müəllim  şagirdlərin təfəkkürünün oyanmasına yönəlmiş 
və qabaqcadan hazırlanmış suallar verir. Məsələn, “Heyvanlar və bitkilər necə 
qidalanır?”, “Heyvanların hərəkəti bitkilərin hərəkətindən nə ilə fərqlənir?” və s. 
2) “İNSERT” metodu. Şagirdlər mətnin kənarında ağ kağız zolağı qoyurlar və  
oxuduqca qeydlər edirlər.  
3) Dərslikdəki mətnlə tanışlığın kiçik qruplarda təşkil edilməsi daha səmərəlidir. 
Müəllim məqsədəuyğun saydığı  mətn və ya şəkilləri  əvvəlcədən hazırlayıb dərs 
zamanı şagirdlərə paylaya bilər.  
Materialı öyrəndikcə “Canlı orqanizmlərin xüsusiyyətləri” adlı yekunlaşdırıcı sxem 
doldurulur.  
 
 
Tətbiq mərhələsində  şagirdlər  şəkillərdə  təsvir olunmuş hadisələrin canlı 
orqanizmlərin  əsas xüsusiyyətləri ilə uyğunluğunu müəyyən edir və  cədvəlin 
doldurulmasını bitirirlər. Cədvəl canlıların  əsas xüsusiyyətləri, orqanizm üçün 
əhəmiyyətini göstərən ilkin məlumat verir. Əlamətlərin hər biri gələcək dərslərdə 
təfərrüatı ilə öyrəniləcək.
  
Şagirdlərin mümkün cavab variantı belə ola bilər. 
 
№ 
Şəkildə təsvir olunan 
hadisə 
Canlılar üçün əhəmiyyəti Xüsusiyyət 
1 Oğlan böyüyür  
İnkişaf etmək üçün  
Böyümə və inkişaf 
2 
İnsan nəfəs alır  
Yaşamaq üçün  
Tənəffüs 
3 
İnsan əlini şamdan çəkir  Qorunmaq, yanmamaq üçün 
Qıcıqlanma 
4 Cücə yumurtadan çıxır  
Yaşamaq və böyümək üçün  
Çoxalma 
5 Cücə yeyir 
Böyümək və inkişaf etmək üçün  
Qidalanma 
6 Bəbir qaçır 
Şikarı tutmaq üçün 
Hərəkət 
 
Cədvəldə qeyd olunmayan xüsusiyyətlər  əlavə müzakirə oluna bilər. Bunun üçün 
müəllim sinfə müxtəlif suallarla müraciət edə bilər. Məsələn: 
– İfrazatın əhəmiyyəti nədir? (bədən üçün lazımsız və zərərli  olan son parçalanma 
məhsullarını xarici mühitə ifraz etmək) 
– Maddələr mübadiləsinin əhəmiyyəti nədir? (ətraf mühitdən orqanizmə maddələ-
rin daxil olması  və parçalanma məhsullarının bədəndən xaricə  çıxarılması 
orqanizmin inkişafını və yaşamasını təmin edir) 
– Hüceyrəvi quruluş nəyi sübut edir? (canlıların hüceyrələrdən təşkil olunduğunu) 
 Bu blokda təqdim olunan tapşırıqlar həm sinifdə, həm də evdə yerinə yetirilə 
bilər. Birinci tapşırıqda  şagirdlərdə müqayisə etmək vərdişləri formalaşdırılır 
(“Bitkilərdə  və heyvanlarda həyat fəaliyyəti proseslərini müqayisə edin”). İkinci 

 
29
tapşırığı yerinə yetirərkən çalışmaq lazımdır ki, canlı orqanizmlərə xas olan 
proseslər arasında qarşılıqlı  əlaqələri göstərən zaman şagirdlər orqanizmi cansız 
təbiətdən fərqlənən,
 
müəyyən  əlamətlərə malik tam vəhdət təşkil etdiyi qənaətinə 
gəlsinlər. Müəllim bunun üçün istiqamətləndirici suallar da verə bilər. 
 
 
Qiymətləndirmə meyarları: 
Təsviretmə 
Zəif
 
Orta
 
Yüksək
 
Canlı orqanizmlərin əsas xü-
susiyyətlərini təsvir edərkən 
səhvlərə yol verir. 
 
Canlı orqanizmlərin əsas xü-
susiyyətlərini müəllimin kö-
məyi ilə təsvir edir.
 
Canlı orqanizmlərin əsas xü-
susiyyətlərini düzgün təsvir 
edir.
 
 
 
 
Dərs 4 / Mövzu 4:
 CANLILARIN  TƏSNİFATI 
 
 
 
 
 Mövzunun  əvvəlindəki mətnin müzakirəsinə keçməzdən qabaq müəllim 
şagirdlərə müəyyən  əşyaları, məsələn, məktəb ləvazimatlarını, geyimləri, tikililəri 
qruplaşdırmağı  təklif edə bilər. Bu zaman təsnifat və onun hansı prinsiplə 
aparıldığının vurğulanması  məqsədəuyğundur.  Şagirdlər belə bir nəticəyə  gəlirlər 
ki, hər hansı əşyaların qruplaşdırılması, yaxud onların böyük bir qrupda birləşdiril-
məsi vacib əhəmiyyət kəsb edən müəyyən əlamətlərə görə aparılır. Müəllim şagird-
lərlə birlikdə mövzunun əvvəlindəki mətni müzakirə edərkən təsnifatın  əhəmiy-
yətini və onun hansı prinsiplərlə aparıldığını şərh edə bilər. Bu, şagirdlərdə sistem-
ləşdirmə və təsnifetmə bacarıqlarının formalaşması üçün çox əhəmiyyətlidir. Mo-
tivasiya mərhələsinin sonunda müəllim şagirdlərə dərslikdə verilmiş suallarla mü-
raciət edir. Bu suallar “Fəaliyyət” bölümündə verilmiş tapşırığın yerinə yetirilmə 
mərhələsinə keçidi təmin edir.  
Alt 
STANDARTLAR
1.1.4. Canlıların təsnifatının rol və əhəmiyyətini izah edir. 
4.1.1. Canlıların ətraf mühitlə və bir-biri ilə əlaqəsini izah edir. 
 
 
Dərsin 
MƏQSƏDİ 
 Canlıların təsnifatının əsas prinsiplərini izah edir. 
 Bitki və heyvanların təbiətdə və insan həyatında rolunu izah edir.  
 
 

 
30
 Dərsliyin “Fəaliyyət” hissəsində verilmiş tapşırıqda,  şagirdlərə  şəkildə  təsvir 
olunmuş bitki və heyvanları hər hansı xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırmaq tapşırı-
lır. Bu tapşırıq həm bütün siniflə, həm də cütlərdə yerinə yetirilə bilər. Nəticədə 
belə cavablar ola bilər: bitkilər – heyvanlar;  həşəratlar – tərəvəzlər; kəpənəklər – 
böcəklər – kələm sortları – turp sortları. Müəllim tapşırığın 2-ci mərhələsi kimi 
şagirdlərə qruplaşdırılmış obyektlərə şəkildə göstərilməyən, oxşar obyektləri əlavə 
etməyi xahiş edə bilər.  Əlavə olunan obyektin hansı  əlamətə görə seçildiyi qeyd 
olunmalıdır. Obyektlərin qruplaşdırılmasında müəyyən qayda  gözlənilməlidir:  
böyük qruplardan kiçik qruplara qədər. Beləliklə, şagirdlər özləri nəticəyə gəlirlər 
ki,
 
qruplara bölünmə qohumluq dərəcəsinə görə aparılır – qrup nə  qədər  kiçik 
olarsa, canlı təbiətin göstərilən obyektləri arasında qohumluq əlaqələri bir o qədər 
yaxın olar.  
 Müəllim “sistematika” anlayışını və növün tərifini izah edir. Canlı orqanizmlə-
rin təsnifat prinsipləri haqqında tarixi məlumat verilməsi məqsədəuyğundur. Məsə-
lən, antik dövrün alimləri Aristotel və Teofrast bitkiləri ağaclara və otlara, heyvan-
ları isə “isti” və “soyuq” qanı olanlara bölürlər. Sonra isə sistematikanın və binar 
nomenklaturanın yaradılmasında Karl Linneyin xidmətlərini qeyd etmək faydalı 
olardı.   
Nəzəri məlumat verilərkən dərslikdə  təsvir olunan sxemin analizi aparıla bilər. 
Sxem  əsasında  şagirdlərə bitki və heyvanlar aləmində istifadə olunan sistematik 
kateqoriyaların oxşarlığını və fərqini müəyyən etmək tapşırıla bilər.  
Dərslikdə verilmiş nəzəri məlumatlar nəticəsində şagirdlər: 
  canlı varlıqların təsnifatı – 4 aləmə bölünməsi haqqında ilkin biliklər 
qazanmalı və bu təsnifatı yadda saxlamalıdırlar;  
  hər aləmə aid olan canlılara misal göstərməyi bacarmalıdırlar; 
  şagirdlərdə burada belə bir təsəvvür yaranmalıdır ki, orqanizmlərin 
qruplaşdırılması ixtiyari deyil, elmi əsaslara söykənir.  
 
Bu cədvəli dolduran zaman şagirdlər dərslikdə verilən materiala, ibtidai 
siniflərdə “Həyat bilgisi” fənnindən aldıqları biliklərə  və öz şəxsi təcrübələrinə 
əsaslanırlar. Məsələn, 
 
 
Təbiətdə 
İnsanın həyatında 
Bitkilərin əhəmiyyəti Oksigen, 
heyvanların qidası və s. 
Qida, kağız və s.  
Heyvanların 
əhəmiyyəti  
Tozlanma, canavar – meşə sanitarı 
və s. 
Qida, yun və s. 
 
İkinci tapşırığı yerinə yetirərkən  şagirdlər belə  nəticəyə  gəlirlər ki, bitki və 
heyvan orqanizmləri arasında çoxlu oxşar xüsusiyyətlər var.  
 
 
Qiymətləndirmə meyarları: 
İzahetmə 

 
31
Zəif
 
Orta
 
Yüksək
 
Canlıların təsnifatının əsas 
prinsiplərini izah edərkən 
səhvlərə yol verir.  
Canlıların təsnifatının əsas 
prinsiplərini izah edərkən ki-
çik qeyri-dəqiqliyə yol verir.  
Canlıların təsnifatının əsas 
prinsiplərini düzgün izah edir. 
  
Bitki və heyvanların təbiətdə 
və insan həyatında rolunu 
çətinliklə izah edir. 
Bitki və heyvanların təbiətdə 
və insan həyatında rolunu  
müəllimin suallarına əsasən  
izah edir. 
Bitki və heyvanların təbiətdə 
və insan həyatında rolunu nü-
munələr göstərməklə izah 
edir. 
 
 
Dərs 5 / Mövzu 5:
 İNSANIN TƏSNİFAT SİSTEMİNDƏ YERİ 
 
 
 
 
 
Mövzunun  əvvəlindəki tarixi faktlar müzakirə olunur. Bu zaman müəllim  şa-
girdlərə müxtəlif suallarla müraciət edə bilər. Məsələn, insanı heyvandan fərqləndi-
rən əsas xüsusiyyət, nə üçün insan təbiət və özü haqqında biliklərə malik olmalıdır 
və s. suallarla şagirdləri müzakirəyə cəlb etmək məqsədəuyğundur.  
“Fəaliyyət” bölümündə  şagirdlər  şəkildə  təsvir olunmuş meymun və insanı 
müqayisə edərək oxşar və  fərqli  əlamətləri müəyyənləşdirməlidirlər. Bu tapşırıq 
“Auksion” üsulu ilə  də aparıla bilər. Müəllim lövhədəki Venn diaqramında 
şagirdlərin cavablarını qeyd edir. (insan ilə insanabənzər meymunların oxşarlığı: 
bədən nisbətləri – bədənin gövdə hissəsinin qısa olması  və uzun ayaqlar; 
dodaqların, burunun, qulaq seyvanının, mimikanın oxşarlığı və s.) 
 
Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq bir neçə üsulla aparıla bilər
: 
1) “Fasiləli oxu”. Mətn kiçik hissələrlə oxunur. Hər bir hissədə insanın bu və ya 
digər sistematik kateqoriyaya aid olduğu haqqında məlumat verilir və  mətnin 
məzmunu müzakirə olunur. Fasilələrdə müəllim şagirdləri düşünməyə vadar edən 
müvafiq suallar verir.