Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

Narın toz (0,005 - 0,001 mm) nisbətən yüksək dispersliyi ilə səciyyələnir. Dağ 
süxurlarının qırıntıları qeyd olunmur, ilkin və  təkrar mənşəli mineralların mövcud-
luğu səciyyəvidir. Kvarsın miqdarının kəskin azalması  nəzərə çarpır.  İri fraksiyalar 
Torpaq qatlarının qarışdırılmasına yol vermə 
Mikrobioloıi fəaliyyəti 
stimullaşdır 
Toxum 
saxlamaq üçün 
yer düzəlt  
Alaqlara nəzarət 
Torpağın 
dənəvərliyini 
qoruyub saxla 
Torpağı yumşalt 
Üzvi maddələrin birləşməsi 

---

 
103
üçün səciyyəvi olmayan xassələr əmələ gəlir: koaqulyasiya və strukturəmələgətirmə 
qabiliyyəti. Narın toz fraksiyası artıq öz tərkibində üzvi maddələr saxlaya bilir. 
Struktursuz torpaqlarda bu fraksiyanın mövcudluğu  şişmə, sıxlaşma, aşağı sukeçir-
mə, yapışqanlıq, yarıqlılıq və kipləşmə proseslərinin inkişafına yardım edir. 
Lil (< 0,001mm)  əsasən təkrar gilli minerallardan, humuslu və üzvi-mineral 
maddələrdən ibarətdir. Torpağın bütün kolloidləri bu fraksiyanın tərkibinə daxildir. 
Lil hissəcikləri nəhəng səthi enerjiyə malikdirlər. Məsələn, bu hissəciklərin 1 qramı 
20000 sm
2
  yaxın xüsusi səthə malikdir. Lil fraksiyasını torpağın plazması adlandı-
rırlar.  Bu fraksiya praktiki olaraq torpaqda baş verən bütün proseslərin iştirakçısıdır. 
Lilin miqdarı torpağın bir çox genetik xassələrini təyin edir. Lil ilə  əlaqə humus 
ehtiyatları, udulmuş  əsaslar, karbonatların meydana gəlmə  dərinliyi üçün səciy-
yəvidir. Torpaqların lilli fraksiyasında demək olar ki,  humusun bütün həcmi toplan-
mışdır. Burada başlıca olaraq azot və fosfor, eləcə də bitkilər üçün həyati zərüri olan 
bir çox elementlər cəmlənmişdir. Torpağın tərkibində olan lilin miqdarından və onun 
aqreqatlaşma qabiliyyətindən  əsas etibarı ilə torpaqların fiziki xassələri, onların 
rütubət tutumu və struktur vəziyyəti, sukeçirmə xassələri asılıdır. Lil başlıca uducu-
dur, eyni zamanda bir çox zərif dispers maddələrin, o cümlədən ətraf mühitin çirklən-
diricilərinin, həm  biofil-elementlər, həm də  ağır metallar və radioaktiv elementlər 
daxil olmaqla   müxtəlif kationların absormentidir. Lil fraksiyasının fiziki və su-fiziki 
xassələri dispers hissəciklərin vəziyyətindən asılıdır. Lilin koaqulyasiya olunmuş, 
strukturlaşdırılmış hissəcikləri torpaqlara bioloji obyektlərin rütubət və hava təmina-
tının ali dərəcəli optimal ekoloji şəraitini yaradırlar. Əksinə, struktursuz və aqreqat-
laşmamış lil başdan-başa bərk kütləyə çevrilir ki, burada nə  sərbəst havaya, nə  də 
canlı orqanizmlərə əlçatan olan rütubətə yer yoxdur. Bu, sal, yapışqan, nəmlənəndə 
şişən, quruyanda isə şiddətli dərəcədə çat verən gilli kütlədir.