Амин Бабайев, Вцгар Бабайев

 
 

---

 
105
Torpaqların bonitirovkası zamanı qranulometrik tərkibin qiymətləndirilməsi 
Cədvəl 15 
Qranulometrik tərkib və 10 ballıq sistem üzrə onun qiymətləndirilməsi 
 
Torpaqlar 
 
Gilli 
Ağır 
gillicəli 
Orta 
gillicəli 
Yüngül 
gillicəli 
Qumluca 
Qumlu -
xırda 
dənəvər 
Qumlu -
iri 
dənəvər 
Podzol 6 7 10 8  6  4  2 
Bozmeşə 8  10  9 
7 
6 
4 
2 
Qaratorpaq 10  10 
8 
7 
5 
3 
1 
Şabalıdı 8 10  9  7  6  3  1 
Sarıtorpaq, 
qırmızıtorpaq 
10 
9 7 6 4  -  - 
Podzollu 
sarıtorpaq 
8 9 10 9  6  4  2 
Boztorpaq 8  10 
9 
7 
5 
3 
2 
 
Dənli taxıl bitkiləri üçün torpaqların səmərəli münbitliyinə 
qranulometrik tərkibin təsir dərəcəsi 
Cədvəl 16 
Qranulometrik tərkib Qaratorpaqlar 
Tünd-şabalıdı 
torpaqlar 
Şabalıdı və açıq-
şabalıdı torpaqlar  
Gilli 0,9 0,8 
0,7 
Ağır gillicəli 1,0 
1,0 
0,9 
Orta gillicəli 0,8 
0,9 
1,0 
Yüngül gillicəli 0,7 
0,7 
0,8 
Qumluca 0,5  0,6 
0,6 
Qumsal 0,3  0,3 
0,3 
 
 5.1.2. Torpaq strukturunun ekoloji əhəmiyyəti 
 
Strukturluq.  Torpaq strukturu toıpağın müxtəlif formada və ölçüdə hissələrə 
parçalanması qabiliyyətidir. Struktur - torpağın  əsas xassələrindən olub, torpaqda 
gedən bütün proseslər (fıziki, kimyəvi, bioloji) və münbitliyin səviyyəsi ondan 
asılıdır. 
Təbiətdə torpaqlar müxtəlif strukturluğa malikdir. Torpaqlar strukturlu, zəif 
strukturlu və ya struktursuz olur. Strukturlu və struktursuz torpaqları bir-birindən 
fərqləndirən əlamətlər aşağıdakılardan ibarətdir: Strukturlu torpaqlarda aqreqat daxi-
lində kapilyar və aqreqatlararası qeyri-kapilyar məsamələr vardır. Strukturlu torpaq-
lar suyu tez hopdurur və gec buxarlandırır, onların su tutumu yüksək, su, hava və 
istilik rejimləri  əlverişli olur. Bu torpaqlarda aerob və anaerob proseslər bir vaxtda 
gedir. Belə ki, strukturlu torpaqların xarici səthində aerob proses gedərək torpağın 
üzvi hissəsini minerallaşdırır və onu bitkinin qidasına çevirir. Torpaqların daxilində 
isə anaerob proses gedərək yapışdırıcı çürüntü maddəsini qoruyub saxlayır. 
Strukturlu torpaqlar yaz-payız aylarında yağan atmosfer çöküntülərinin hamısını 
mənimsədiyi üçün eroziyaya uğramır. Mikrobioloji proseslər bu torpaqlarda əlverişli 
şəraitdə gedir, bitkilərin kökləri həm üfüqi və həm də şaquli istiqamətdə yaxşı inkişaf 
edir, aqrotexniki tədbirlər yüksək müsbət nəticələr verir, gübrələrin tətbiqi nəticə-

---

 
106
sində daha çox əlavə  məhsul alınır. Bu torpaqlarda kənd təsərrüfatı bitkiləri arası 
kəsilmədən su, hava və qida maddələri ilə yaxşı  təmin olunur. Strukturlu torpaqlar 
yumşaq olur, becərilərkən az müqavimət göstərir və ona görə  də az yanacaq sərf 
edilir. Respublikamızın  ərazisində strukturlu torpaqlara çimli dağ-çəmən, dağ 
qaratorpaqlar, şabalıdı torpaqlar və s. aiddir. 
Strukturlu torpaqlardan fərqli olaraq, struktursuz torpaqlarda su, hava rejimi 
əlverişli olmur, torpaq hissəcikləri ya bir-birinə  sıx yapışmış  və ya ayrı-ayrılıqda 
olur. Gilli struktursuz torpaqlarda su çox çətin hopur və suyun çox hissəsi torpağın 
səthi ilə axaraq onu eroziyaya uğradır. Bu torpaqlar bərk qaysaq bağlayır və  çətin 
becərilir. Burada su, hava və istilik xassələri  əlverişsiz olur. Struktursuz torpaqlara 
bataqlı, şorakət və şoran torpaqlar aiddir. Bundan başqa qumlu və qumsal torpaqlar 
da struktursuz torpaqlara aid edilir. Torpağın strukturluğunu təşkil edən torpaq 
aqreqatlarını 3 qrupa bölürlər: makroaqreqatlar (0,25 mm-dən böyük aqreqatlar), 
mikroaqreqatlar (0,25 mikrondan 0,25 mm qədər böyüklüyündə olan hissəciklər), 
ultramikroaqreqatlar (0,25 mikrondan kiçik hissəciklər). 
Aqronomik nöqteyi-nəzərincə  ən  əlverişli struktur aqreqatların böyüklüyü 0,25-
10 mm olan dənəvər kəltəncikli suyadavamlı makroaqreqatların yaranmasıdır. Suya-
davamlı aqreqatlar bir-birinin üzərində yumşaq toplanaraq aralarındakı  məsaməlik 
45% olarsa, suyu, habelə su buxarlarını bitkilərin kök sisteminə asanlıqla ötürə 
bilərsə, belə suyadavamlı aqreqatlar aqronomik cəhətdən yüksək qiymətləndirilir. 
Suyadavamlı aqreqatlar mexaniki elementlərin kolloidlərlə birləşməsindən  əmələ 
gəlir. Ən davamlı birləşdirici maddə torpaqəmələgəlmə prosesində tədricən yaranan 
kalsium-humat tərkibli kolloidlərdir. Suyadavamlı aqreqatların yaranmasında mineral 
kolloidlərin də böyük təsiri vardır, lakin onlar humus maddəsi olmadan suyadavamlı 
olmurlar. 
Gil mineralların (Al(OH)
3
, Fe(OH)
3
) və s. suyadavamlı aqreqatların yaranma-
sında rolu böyükdür. Ən möhkəm suyadavamlı struktur humin turşusunun montmo-
rillont qrupuna aid minerallarla qarşılıqlı təsirindən, zəif suyadavamlı aqreqatlar isə 
kvarsın, amorfsilikat və kaolinitə təsirindən əmələ gəlir. 
Mikroorqanizmlərin fəaliyyəti nəticəsində ayrılan maddələr də torpaq hissəcik-
lərini bir-birinə birləşdirməkdə sementləşdirici rol oynayır. Suyadavamlı aqreqatların 
yaranmasında bitkilər, torpaq qurdları, o cümlədən soxulcanlar və s. əsaslı  təsir 
göstərir. Çoxillik otların təsirindən daha yaxşı torpaq strukturu yaranır və uzun 
müddət öz xüsusiyyətini saxlayır; yaxşı inkişaf etmiş kök sistemi torpağı hissələrə 
bölür və kəltənciklər əmələ gətirir, həm də əmələ gələn humus maddəsi aqreqatların 
yaranmasında sementləşdirici kimi iştirak edir. Soxulcanlar külli miqdarda torpağı öz 
bədənindən keçirir ki, bunun da nəticəsində torpaqda yüksək suyadavamlı aqreqatlar 
yaranır. Torpağın donması da onun strukturunun yaranmasına səbəb olur. Belə ki, 
kapilyarlara və ya məsamələrə daxil olan su donduqda həcmi böyüyərək torpaq 
hissəsinə  təzyiq göstərir və  nəticədə kiçik kəltənlərə  qədər torpaq xırdalanır, lakin 
həmin hissəciklər suyadavamlı olmur. 
Beləliklə, torpaqda suyadavamlı aqreqatların yaranmasına bir çox amillər təsir 
göstərir. Lakin respublikamızın ərazisində bu amillərin təsiri hər yerdə eyni deyildir. 
Ərazinin relyef, iqlim, bitki, torpaq əmələ  gətirən süxurların mineraloji tərkibindən 
asılı olaraq dəyişir. Respublikamızın torpaqlarında suyadavamlı aqreqatların 

---

 
107
(R.H.Məmmədov, 1988) paylanması qanunauyğunluğu aşağıdakı  cədvəldə (16) 
verilmişdir . 
Torpaq strukturunun yaranmasına aqtotexniki tədbirlər də  əsaslı  təsir edir. Bu 
zaman bir tərəfdən strukturun pozulması, digər tərəfdən isə iri kəltənlər  əmələ 
gələrək strukturlu hissəciklərin yaranması mümkün olur. Beləliklə, torpağa verilən 
üzvi maddənin miqdarından, keyfıyyətindən, torpağın qranulometrik tərkibindən, 
tətbiq edilən alətlərdən və torpağın nəmliyindən asılı olaraq strukturu bərpa olunur, 
yaxud da pozulur. İstehsalat şəraitində torpağın strukturu mexaniki, fıziki-kimyəvi və 
bioloji səbəblərdən pozulur.