Elmi ƏSƏRLƏR, 2016, №6 (76) nakhchivan state university. Scientific works, 2016, №6 (76)

 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Шефтер Я. И. Ветроэнергетические агрегаты, Москва, 1972 
2. Ализаде А. С. и Есъман В. И, Ветроэнергетические ресусы Азербайджана, 1980 
3. Naxçıvan MR Dövlət Energetika agentliyinin məlumatı 
4. Naxçıvan  Muxtar Respublikasının 1912-ci il üçün energetika proqramı,  Naxçıvan, 2012-ci il, 22 
ci səhifə 
 
 
 
 
 

80 
ABSTRACT 
                                                                                  Mubariz Nuriyev 
Shamsaddin Kazimov 
                                                                              Valida Hajiyeva 
                                                                                 Sevinc Novruzova 
Wind  stoks energy 
In  this  case,  the  Nakhchivan  Autonomous  Republic  was  informed  about  wind  power 
resources, energy, speed and main characteristics were determined. The types of wind power plants, 
the electric power applied to the purchase and considered. 
Electrical and thermal energy conversion plants through wind, wind energy division into two 
main  parts;  automatic  control  and  regulation,  wind-mechanical  and  wind-power  installations  have 
been  informed  about.  wind-power  devices,  their  structure  and  working  principle  of  the  basic 
elements of the wind turbine, are explained. 
                                        
 
РЕЗЮМЕ 
Мубариз Нуриев 
                                                                                   Шамсаддин Казымов 
                                                                                   Валиде Гаджиева 
                                                                                   Севиндж Новрузова 
Ветроэнергетических Ресурсов 
В  этом  случае,  Нахчыванская  Автономная  Республика  была  проинформирована  о 
ветроэнергетических  ресурсов,  энергии,  скорости  и  основных  характеристик  были 
определены.  Типы  ветровых  электростанций,  электрическая  мощность,  подаваемая  на 
покупку и считается. 
 
Электрические и  тепловые установки преобразования  энергии ветра, за  счет разделе-
ния энергии ветра на две основные части; автоматический контроль и регулирование, ветер-
механические  и ветровыхэнергетических  установок были  проинформированы  о. ветер 
мощностиустройства, их  структура и  принцип  работы основных  элементов ветряной 
турбины, объясняются.
 
 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  26  aprel  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 09) 
         
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

81 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 6 (76) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 6 (76) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 6 (76) 
 
 
АЛИ ГАСАНОВ  
                                                                                                 УЛВИЯ ИСКЕНДЕРОВА  
                                                                                  E-mail: isgəndə[e-mail] 
                                                   Нахчыванский Государственный Университет    
УДК:911.2 
ЗЕМЛИ, НЕИСПОЛЬЗУЕМЫЕ В СЕЛЬСКОМ ХОЗЯЙСТВЕ И 
                               ПРОБЛЕМЫ ИХ  ИСПОЛЬЗОВАНИЯ 
                                        
ВВЕДЕНИЕ 
 
Açar sözlər: kənd təsərrüfatı, şorakət, eroziya, deqradasiya, istifadə etmək 
Key words: Agriculture, saline, degradation, erosion, using 
Ключевые слова: Сельского хозяйства, солончак, эрозии, деградации, использования 
      
     Если  мы  сравним  участок  земли  на  душу  населения  20  годов  прошлого  века 
нынешним,  то  увидим  с  возрастом  населения  республики  в  4  –  5  раз,  земельный  участок  на 
душу населения  настолько уменьшился. 
     В  настоящее  время  в  Азербайджанской  республике  пригодные  для  посева  земельные 
участки  на  (0,21  га)  меньше  среднемировых  показателей    (0,24  га)(6  стр.  61).  Как  видно  мы 
проживаем в регионе не только в недостаточности воды, но и недостатка земли. 
     Поэтому надо не только рационально использовать запасы земли, но и увеличивать их 
объём.  Увеличение  пригодных  для  посева  земель    осуществляется  за  счет  осущения  болот, 
уменьшение  лесных,  пастбищных  участков,  что  является  причиной  нарушения  баланса  в 
назначении земли. 
    Это  нарушение  баланса  станет  причиной  малого  удовлетворения  потребностей  в 
продуктах,  не  которых  участков    сельского  хозяйства.  Поэтому  земельные  участки, 
используемого  в  земледелии  надо  увеличить  за  счет  таких  участков,  которыми  люди    не 
пользуются.  Например,  за  счет  пустынь,  болот,  вообще,  неиспользуемых  людьми,    которые 
остаётся дали от производственных участков земель. 
    Для решения этой проблемы мы с 1980 года стали разыскивать пути увеличения объема 
земель,  используемых  в  сельском  хозяйстве  (4;  5).  Для  этого  мы  рассмотрели    разные 
исследовательские  работы.    Известно,  что  это  возможно  осуществить  только  за  счет  земель, 
неиспользуемых в сельском хозяйстве.                                               
    Увеличения  посевных  земель  за  счет  земель  неиспользуемых  в  сельском  хозяйстве 
требует  актуальности.  С  этой  точки  зрения  это  исследования  посвящено  одной  актуальной 
задаче. 
               История проведение почвенно-исследовательских      
                        работ на участке и изучаемые вопросы 
На территории Нахчыванской Автономной Республики первые научно-исследовательские 
работы  проведены  С.А.  Захаровым  в  1925  –  1937  годах  (1).  Он  провел  исследовательские 
работы в более чем 40 - а  направлениях  и различил и выделил на территории 15 типов земли.  
В 1957 – 63 годах Р. Г. Мамедов исследовал агрофизические особенности  земельных участков 
территории  (3).  Позднее  Г.Алиев  и  А.Зейналов  исследовали  земли  и  сгруппировали  их  по 
плодородности (2). 
     В 1976 – 83 годах А. Гулиев и С. Гаджиев провели исследовательскую работу в сфере 
экомелиоративной    оценки  земель  в  связи  с  их  повторным  засолением  (5).    Проблема 
использования  в  сельском  хозяйстве  непригодных  земель  была  в  стороне  от  объекта  их 
исследования,  поэтому в этой сфере не были проведены исследования. О путях использования 

82 
непригодных земель в сельском хозяйстве мы впервые встречались в исследовательских трудах 
А. М. Гасанова (4). 
Методика исследования 
Пути рационального использования земель были рассмотрены в физико-географическом и 
экономико-географическом направлении. 
Результаты и их обсуждение 
      Для  решения  этой  проблемы  была  сделана  опора  на  опыт  народа,  в  первую  очередь 
были определены пути использования земель солончаков.  
Бывшие  исследователи    дали  конкретные  решение  об  этих  землях,  что  во  всех  слоях 
солончаков  соли  осадочного  происхождения  и  их  использование  в  сельском  хозяйстве 
невозможно.  Не  нужно  забывать,  что    когда-нибудь  будут  определены  природные  ресурсы  
солончаковые  земель  и  пути  их  использования  с  этой  целью  мы  приступили  к  проведению 
научно-исследовательских  работ,  экспериментов  для  решения  проблемы  использования 
солончаков.  Для этого мы взяли территорию в 0,6 га и хотели вскопать на территории водяной 
колодец.  Но  так,  как  территория  находилась  на  известково-каменной  породе  и  залежах 
травертина,  копать  вручную    было  невозможно,  после  2  метр  глубины    работа  была 
остановлена. Раскопанную впадину наполнили землей, смешанной с навозом и посадили туда 
яблоню.  Природные  воды  не  охватывали  территорию,  для  ухода  за  тем  деревом  и  мы  были 
вынуждены  использовать  исторически  используемую  на  территории  Нахчыванской  АР 
национальную  систему  орошения.  Для  этого  мы  стали  исследовать  способы,  используемые  в 
народе для получения урожая во время недостатка воды. 
     Во  время  искания  способов  выращивания  урожая  в  условиях  не  достаточности  воды 
было установлено, что с древних времён над водой всегда существовала частная собственность, 
до  исламизма  для  сохранения  более  значительных  фруктовых  деревьев  люди  пользовались 
способом  «капля».  Для  этого  большие  посуды  наполнялись  водой  ,  закрывались  крошкой  и 
ставил  под  дерево,  возле  растений  овощных  огородов.  Капли  из  этих  посуд  устанавливались 
так,  чтобы  воды  их  было  не  так  много,  чтобы  были  её  потери,  и  не  так  мало,  чтобы  была 
причиной засыхания растения. 
     Больше  воспользовались  этим  способом    в  огородно-овощных  растениях.  Эта  идея 
оказала  очень  большую  помощь  нашей  исследовательской  работе.  Во  время  первого 
исследования  мы  раскопали  на  участке  солончаковой  земли  впадину  в  размере  1х1х1  и 
насыпали туда землю, смешанную навозом и посадили саженец. Саженец дал свои и плоды, но 
через несколько лет он засох. Чтобы определить причину  засыхания, мы очистили место этого 
дерева, оказалось, что  впадина была маленькой. Позже мы копали впадины размером 2х2х2 и 
стали  свидетелями    проживания  этих  деревьев  до  25-30  лет.  В  этот  промежуток  времени    в 
результате  орошения  и  других  процессов  мы  обнаружили  расширение  плодородных  земель, 
даже на территориях, где не росли  растения, появился травяной покров. 
     Были  найдены  пути  использования  солончаковых  земель  в  качестве  природных 
«горшков»  в них были выращены фруктовые деревья и получен большой урожай (6 стр. 301-
305). 
     Пользуясь  предлагаемым  способом  можно  использовать  часть  от  113  тысяч  гектаров 
земельного участка находящегося в фонде мелиорации на территории Нахчыванской АР (4 стр. 
126). 
                                                        Выводы 
 
Во  время  ускоренного  развития  научно-технического  прогресса  должны  разыскиваться 
пути  использования  «непригодных  земель».  Для  использования  таких  земель,  нужно 
воспользоваться силами компаний и акционерных обществ. Для этого эти земли должны быть 
отданы в распоряжение частной собственности и чтобы привести их в пригодное состояние им 
должна оказываться государственной финансовой помощь. 
 
 
 

83 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Захаров С. А. «Почвы Нахичеванской АССР» . Баку – Азфан – 1939, 194 стр 
2.
 
Алиев Г., Зейналов А. Почвы Нахичеванской АССР, Баку – 1986, 238 стр 
3.
 
Мамедов  Р.  Агрофизическая  характеристика  почвы  Нахичеванской  АССР,  Баку  – 
1963, 258 стр 
4.
 
Гасанов А. М. Природные ресурсы Нахчыванской АР и пути использование их. Баку – 
2001, 246 стр 
5.
 
 Гулиев  А.Г.,  Динамика  засоления  почва-грунтов  и  минерализация  грунтовых  вод  в 
условиях Нахичеванской мульды. ДАН Азербайджанской ССР, том,  ХХХУ11, Баку, 1981, № 7, 
с.65-68 
 
6.  Гулиев  А.Г.,  Гасанов  А.М.  «  Рациональное  использование  почвы  Нахчыванской  АР». 
Произведение Института «Почвоведение и Агрохимия  ». Том ХХ, 2011, стр. 301 -305      
    
ABSTRACT 
                                                           Ali Hasanov 
Ülviyya İsgandarova 
In  the  article  it  is  investigated  ways  to  use  of  unused  saline,  rocky  and  stony  land  in  the 
agriculture. It is noted that the  same  areas  can be attracted to the turnover of production using such 
land as  “natural pot”.  
Rapid development of scientific-technical progress in the article examined ways of use "of land 
unusable". 
That is why, first of all the problem of water supplu must be solved at the time it is dealt with 
same  “drop”  method which is used in Nakhchivan region from the anciend time too in the article. It  
is  recommended  to  use  the  strength  of  companies,  joint  stock  companies  and  private  property  for 
attract unsuitable land to the turnover of production. 
 
XÜLASƏ 
                                                                       Əli Həsənov 
Ülviyyə İsgəndərova 
      Məqalədə  kənd  təsərrüfatında  istifadə  edilməyən  şorakət,daşlı-qayalı  torpaq  sahələrindən 
istifadə yolları araşdırılmışdır.Qeyd edilir ki, belə torpaqlardan "təbii dibçəklər" kimi istifadə etməklə 
həmin əraziləri istehsal dövrüyyəsinə cəlb etmək olar.Bunun üçün ilk növbədə ərazinin su  problemi 
həll edilməlidir. 
    Məqalədə  eyni  zamanda  qədim  dövrdən  Naxçıvan  regionunda  insanların  suvarmada  istifadə 
etdikləri "damcı" üsulundan da bəhs edilmişdir. 
    Məqalədə  elmi-texniki  tərəqqinin  sürətli  inkişafı  zamanı  "yararsız  torpaqların"  istifadəsi 
yolları  araşdırılmış  və  yararsız  torpaqların  istehsal  dövriyyəsinə  cəlb  edilməsi  üçün  şirkətlərin, 
səhmdar cəmiyyətlərin və xüsusi mülkiyyətin gücündən istifadə edilməsi tövsiyyə edilmişdir. 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  26  aprel  2016-cı  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa 
tövsiyə olunmuşdur (protokol № 09) 
       
   
 
 
 
 
 
 
 
 

84 
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ.  ELMİ ƏSƏRLƏR,  2016,  № 6 (76) 
 
NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY.  SCIENTIFIC WORKS,  2016,  № 6 (76) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТЕТ.  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2016,  № 6 (76) 
 
 
SONA İMANOVA 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
UOT:504.5 
 
ABŞERON YARIMADASININ TORPAQLARININ ÇİRKLƏNMƏSİNƏ TƏSİR EDƏN 
AMİLLƏR 
 
Açar sözlər: antropogen, eroziya, deflyasiya 
Key words: anthropogenic, erosion, deflation  
Ключевые слова: антропогенный, эрозия, девиация 
 
Ətraf  mühitin  qorunması  müasir  dövrün  problemlərindən  biridir.  Bu  baxımdan  biosferin 
neftlə  çirklənməsi  xüsusi  aktuallıq  kəsb  edir.  Neftin  çıxarılması,  nəqli  və  emalı  prosesində 
təhlükəsizlik  qaydalarına  əməl  olunmasına  baxmayaraq  torpaqların  çirklənməsi  qaçınılmazdır.  Bu 
da  öz  növbəsində  ekoloji  tarazlığın  pozulmasına,  biosenozların  strukturunun  dəyişməsi  prosesinə 
mənfi təsir göstərir.  
Bakı aqlomerasiyasının torpaqları təbii və antropogen təsirə məruz qalır. Təbii amillər külək 
eroziyası,  Xəzər  dənizinin  səviyyəsinin  tərəddüdü,  antropogen  amillər  sənaye  sahələrinin 
fəaliyyətidir.   
Neft və qazın, tikinti materiallarının çıxarılması (antropogen amil) zamanı texnoloji proseslərə 
düzgün  əməl  edilməməsi,  istismar  işlərini  aparmazdan  əvvəl  münbit  torpaq  qatının  yığılıb 
əvvəlcədən  hazırlanmış  yerlərə  çatdırılmaması  səbəbindən  Abşeron  yarımadasının  təbiətində, 
xüsusilə torpaq örtüyündə antropogen pozuntular əmələ gəlmişdir. 
Respublikamızın  zəngin  karbohidrogen  ehtiyatlarına  malik  olması  ilə  əlaqədar  neft  kimya 
kompleksinin yaradılması artıq xeyli vaxtdır ki, zərurətə çevrilmişdir.  
Lakin bu sənaye sahələrinin müsbət tərəflərilə yanaşı mənfi tərəfləri də var. Bir çox on illər 
ərzində  neft  istehsalında  köhnəlmiş  texnologiyalardan  istifadə  edilməsi  torpağın  neft  və 
minerallaşmış su ilə çirklənməsinə gətirib çıxarmışdır.  
Hazırda Abşeron  yarımadasında antropogen fəaliyyət  nəticəsində  yararsız vəziyyətə düşmüş 
torpaq sahələrinin ümumi sahəsi 33,3 min hektara çatır ki, bunun da 10,6 min hektarı və ya 31,8%-i 
neftqazçıxarma sənayesinin payına düşür. Hazırda neft tullantıları ilə çirklənmiş bu ərazilər yararsız 
vəziyyətdədirlər.  Binəqədi,  Qaradağ,  Sabunçu,  Bibi-Heybət  və  digər  rayonların  ərazisi  daha  çox 
çirklənməyə məruz qalmışdır. 
Abşeron  yarımadasında  mazutlaşmış  torpaq  sahələri  1148  ha,  bitumlaşmış  torpaq  sahələri 
1557,6 ha, zəif bitki ilə örtülən bitumlaşmış torpaq sahələri 1174,3 ha, qazma şlamları ilə çirklənmiş 
torpaq sahələri 1680,5 ha, bataqlaşmış torpaq sahələri 1737,9 ha, lay suları və məişət tullantı suları 
ilə çirklənmiş torpaq sahələri 3225,3 ha təşkil edir (Şəkil 1).                                                 

85 
 
 
Şəkil 1. Abşeron yarımadasının antropogen təsir nəticəsində yararsız vəziyyətə düşmüş 
torpaq sahələri, %-lə 
XIX  əsrin  ortalarından  istismar  edilən  neft  yataqları  torpaqların  ciddi  deqredasiyaya  məruz 
qalmasına  səbəb  olmuşdur.  Neft  və  neft  məhsulları  10-100  sm-ə  qədər,  bəzi  ərazilərdə  isə  3m-ə 
qədər yayılmışdır.  
Antropogen təsir və eroziya nəticəsində çirklənmiş torpaqlarda udulmuş əsasların miqdarı Ca 
55,9%, Mg 36,2%, Na7,9%-dir.  
Bir  sıra  hallarda,  eyni  torpaq  sahəsi  həm  də  radionuklidlərlə  çirklənmişdir.  Bu  ərazilərin 
bəzisində qamma şualanma maksimum yol verilən həddən 20-50 dəfə yüksəkdir [2].  
Neft  yataqları  və  sənaye  obyektləri  sahəsində  aşağıdakı  radioaktiv  çirklənmə  tipləri  aşkar 
edilmişdir.  
1.
 
Təbii prosseslər ilə radioaktiv çirklənmə; 
2.
 
Neft mədən texnoloji proseslərlə; 
3.
 
Metallurgiya materialları və məhsulları ilə; 
4.
 
Su (enerji) qurğuları ilə; 
5.
 
Tikinti materialları ilə; 
6.
 
Məmulat və preparatlarla; 
7.
 
Fiziki qurğuların işi ilə. 
Bu çirklənmə mənbələrində radioaktiv çirklənmə çox böyük diapazonda 120-1000 mk R/saat-
dan  1,0  R/saat-a  qədər  dəyişir.  Neft  mədənləri  və  onların  texnoloji  prosesləri  sahələrində  –  Bayıl, 
Sabunçu, Ramana 120-1000 mk R/saat, Zığ, Suraxanı, Binə sahələrində – 1000 mk R/saat-dan – 1,0 
R/saata  qədər,  yuxarıda  göstərilən  –  3-7  pozisiyalarda  isə  lokal  yerlərdə  daha  yüksək  1  R/saat 
çirklənmə aşkar edilmişdir [1]. 
Suraxanı  rayonu  ərazisindəki  yod-brom  istehsalı  zamanı  əmələ  gəlmiş,  tərkibində  radioaktiv 
maddələr olan tullantılar (45 min ton kömür) hələ də bu ərazidə qalmaqdadır. Bakı Yod zavodunun 
ərazisində  yığılaraq  qalaqlanmış  radioaktiv  tullantıları  daş  hasar  vasitəsilə  ətraf  mühitdən  təcrid 
olunsa  da,  bu  tullantıların  zərərsizləşdirilməsi  üçün  xüsusi  müəssisə  fəaliyyət  göstərmədiyindən 
mövcud vəziyyət radiasiyanın müəyyən olunmuş normativ həddən artıq olmasına gətirib çıxarır və 
nəticədə ətrafda yaşayan əhali üçün əsas təhlükə mənbəyi rolunu oynayır.  
Neftayırma və neft kimya zavodlarının ətrafındakı torpaqlar neft və maye karbohidrogenləri 
ilə çirklənmiş, bu da öz növbəsində atmosferin çirkləndirilməsi mənbəyinə çevrilmişdir. Məsələn, 
civə  texnologiyasına  əsaslanan  kaustik  soda  və  xlor  istehsalı  Sumqayıt  şəhərində  və  ümumilikdə 
Abşeron  yarımadasında  böyük  ekoloji  problemlər  yaratmışdır.  Abşeron  yarımadasında  kimyəvi 
tullantıların  lazımı  səviyyədə  idarə  edilməməsi,  Bakı  və  Sumqayıt  şəhərlərinin  ətraf  ərazilərində 
qeyri-qanuni  zibilliklərin  yaranmasına  gətirib  çıxarmışdır  ki,  bu  da  öz  növbəsində  torpaqların 
çirklənməsinə səbəb olur. Təkcə Abşeron yarımadasında ümumi sahəsi 4486 ha olan 128 ədəd belə 
zibilliklər  mövcuddur.  Tullantıların  çeşidlənməsi  aparılmadığından  təhlükəli  və  bir  sıra  sənaye 
tullantıları ilə birlikdə zibilliklərdə yerləşdirilir ki, bu da torpaqların kimyəvi çirklənməsinə və onun 
10.8
14.66
11.08
15.81
16.35
31.3
Mazutlaşmış torpaq sahələri
Bitumlaşmış torpaq sahələri
Zəif bitki ilə örtülən bitumlaşmış 
torpaq sahələri
Qazma şlamları ilə çirklənmiş 
torpaq sahələri 
Bataqlaşmış torpaq sahələri

86 
fiziki xüsusiyyətlərinin korlanmasına səbəb olur [4].  
Abşeron yarımadasının ümumi sahəsi 222 min ha-dır ki, bununda 192 hektarı və ya 86,5%-i 
Bakı şəhərinin payına düşür. Abşeron yarımadasında neft emalı və neft kimya sənayesinin inkişafı 
şübhəsiz ki,  iqtisadiyyatın dinamik  inkişafı üçün çox vacibdir.  Lakin,  bununla  yanaşı  qeyd etmək 
lazımdır ki, bu zaman ətraf mühitə bu və ya digər şəkildə dəyən zərər minimuma endirilməlidir.  
Abşeron  yarımadasının  kompleks  landşaft  meliorativ  cəhətdən  də  mürəkkəb  ərazidir.  Belə 
mürəkkəblik və çətinliklər şəhərətrafı zonanın yalnız texnogen pozulmuş landşaft sahələrinin olması 
ilə  deyil,  genetik  cəhətdən  landşaftın  mürəkkəbliyi,  torpaq  qatının  zəif  inkişaf  etməsi,  həmçinin 
mürəkkəb iqlim şəraitinin, xüsusilə il ərzində yağıntıların az və küləkli günlərin sayının çox olması 
ilə izah edilir. 
  Seyrək  bitki  örtüyü,  relyefin  mürəkkəbliyi  və  daimi  əsən  güclü  küləklər  deflyasiya  (külək 
eroziyası) prosesinin əmələ gəlməsi və inkişaf etməsi üçün əlverişli şərait yaradır. 
Beləliklə, Abşeronun ərazisində təbii amillərin məcmusu deflyasiya prosesinin yaranıb inkişaf 
etməsi üçün əlverişli şərait yaradır ki, bunun da nəticəsində havanın müxtəlif aerozollarla çirklən-
məsi müşahidə olunur.  
  Abşeronda deflyasiya prosesinin intensivliyi o qədər yüksəkdir ki, hətta «sovrulma vadiləri» 
və «sovrulma dərələri» formasında makrorelyef formaları əmələ gəlmişdir [1]. 
  Onu da qeyd etməliyik ki, bütün yarımada boyunca küləyin təsiri relyefin ilkin formasını 
dəyişir. Küləyin təsiri ən çox torpaq səthinin nahamar, təpəlik olan yerlərində müşahidə edilir. 
Yarımadada il ərzində güclü küləkli günlərin sayı 139-a çatır (Cədvəl 1). 
                                                                                                   Cədvəl 1. 
Abşeron yarmadasının müxtəlif rayonlarında güclü (15 m/san) küləkli günlərin miqdarı. 
Meteoroloji  
stansiya 
I 
II 
III 
IV 
V 
VI 
VII  VIII  IX 
X 
XI 
XII 
İl ərzində, 
cəmi 
Bakı  
4,9 
6,0 
7,5 
6,8 
5,2 
6,2 
6,6 
5,2 
4,7 
5,3 
4,2 
4,8 
67 
Sumqayıt  
13,2  13,9  14,6  12,9  9,8 
9,1  10,4  9,5  10,7  11,6  10,5  13,0 
139 
Maştağa  
6,7 
6,1 
7,9 
6,0 
4,4 
4,2 
5,1 
3,6 
4,7 
5,6 
4,7 
5,4 
64 
Ələt  
8,7 
9,5  10,8  9,9  10,1  10,8  18,2  10,0  9,5 
8,3 
7,0 
7,5 
114 
1987-ci  ildən  başlayaraq  Xəzər  dənizinin  səviyyəsinin  qalxması,  müxtəlif  problemlər 
yaratmışdır. Pirallahı, Neft daşları, Qum adaları su altında qalmışdır. Maşınqayırma müəssisələrin-
dən Dərin dəniz özüllər zavodu, Bayıl qəsəbəsindəki gəmi təmiri birlikləri və istehsal zavodu, Ələt 
maşın  təmiri  zavodu  və  lövhələr  bloku,  tikinti  sənayesi,  yüngül  sənayeyə  aid  olan  Pirallahı  tikiş 
fabriki,  Z.Tağıyev  adına  toxuculuq  kombinatı,  yeyinti  sənayesinin  Hövsan  balıq  kombinatı, 
Pirallahı və Ələtin stasionar balıq ovlama bazası daimi ziyan çəkir.  
Abşeronda Xəzərin səviyyəsinin qalxmasından sonra daha çox zərər çəkən sahələrdən biri də 
kurort-rekreasiya sahəsidir. Səviyyənin  kəskin  qalxması nəticəsində dəniz sahili  çimərlik zonasına 
doğru  müxtəlif  yerlərdə  300-400  m-ə  qədər  irəliləmiş,  5  min  ha-dək  qumluq  sahələri  və  çimərlik 
avadanlıqları suyun altında qalmışdır.  
Xəzərin  səviyyə  tərəddüdlərindən  daha  çox  ziyan  çəkən  sahələrdən  biri  də  əhali  və  yaşayış 
məntəqələridir.  Əvvəlcə  sahil  zonasından  müvəqqəti  bostan,  bağ  yeri  kimi,  sonradan  isə  digər 
təsərrüfat məqsədləri üçün istifadə edilmişdir. 
Bakı  şəhəri  ətrafında  yerləşən  80-dən  artıq  yaşayış  məntəqəsinin  30-dan  çoxu  dənizin 
səviyyəsinin  qalxmasına  görə  subasmaya  məruz  qalmışdır.  Burada  xüsusilə  böyük  məbləğdə 
zərərlər  Xəzər  sahillərində  yerləşən  Bakı  şəhər  əhalisinin  ən  sevimli  istirahət  məskənləri  olan 
bağlara dəymişdir. Sahil zonalarında bağ sahələrinin subasmaya məruz qalması ilə bərabər qrunt və 

87 
quyu sularının səthə qalxması, tərkiblərinin dəyişməsi bağ sahələrindən və quyu sularından əhalinin 
istifadəsini xeyli çətinləşdirmişdir [3]. 
  Hazırda Abşeron yarımasında  rekultivasiyaya ehtiyacı olan torpaqlar antropogen landşaftın 
texnogen sahələrində, faydalı qazıntılardan, tikinti materiallarından istifadə edilən sahələrin, sənaye 
obyektlərinin,  əhalinin  sıx  məskunlaşdığı  yaşayış  məntəqələrinin  ətrafındadır.  Sənaye  tullantıları, 
yeraltı  sərvətlərin  qırıntıları,  qazıntı  materialları  vasitəsilə  basdırılmış  və  çirkləndirilmiş  torpaqlar 
isə əsasən neft-mədənləri sahəsində, Bakı, Sumqayıt şəhərləri ətrafındadır. Bakı aqlomerasiyası neft 
və  neft-kimya  mənşəli  tullantılarla  çirklənmiş,  ekoloji  baxımdan  sağlamlaşdırmaya  ehtiyacı  olan 
sahələr təkcə neftçıxarma rayonları və qəsəbələri ətrafında deyil. Bu da şəhərsalma və yaşıllaşdırma 
işlərinə, həm də regionda kurort-sağlamlıq ocaqlarının yaradılmasına xeyli maneəçilik törədir. 
  Abşeron  yarımadasının  müxtəlif  istehsalat  sahələrinin  landşaft  komponentlərinə  (torpağa, 
suya) olan tələbatının öyrənilməsində ehtiyat mənbə kimi torpaqların rekultivasiyasının və suların 
təmizlənmsinin  əhəmiyyəti,  onların  radikal,  eyni  zamanda  daha  məqbul  və  əlverişli  sxemlərinin 
ortaya  çıxarılması,  ekoloji-iqtisadi  və  estetik  məqsədəyönlülüyün  əsaslandırılması  ilə  müəyyən 
edilir. 
  Təbii ehtiyatlardan düzgün istifadə olunması, müxtəlif istehsalat sahələri ilə təbii mühitin 
qarşılıqlı təsirinin elmi əsaslarla izahı yaranmış ekoloji şəraitdə landşaft komponentlərinin yaxşılaş-
dırılmasında ən optimal variantların seçilməsini tələb edir ki, bu da öz növbəsində bir çox məsələlə-
rin həllini irəli çəkir. 
Neftin çıxarılması  tarixi ilə  yığılıb  qalmış  ekoloji problemlərin  yaşı  eynidir. Öz həcminə və 
kəskinliyinə görə bu problemlər dünyada ön planda olan ölkələr sırasındadır. Odur ki, son illərdə 
Azərbaycan hökuməti uzun illərdən bəri yığılıb qalmış ekoloji problemlərin həllindən ötrü müvafiq 
qərarlar vermiş milli ekoloji proqramlar həyata keçirməkdədir. Bu problemin həlli üçün Azərbaycan 
Respublikası  Dövlət  Neft  Şirkətindən  daha  çox  böyük  səylər  tələb  olunur  və  onun  qarşısında 
vəzifələr qoyulmuşdur.  
“Ekol Mühəndislik Xidmətləri QSC-nin Torpaqların Rekultivasiyası Departamenti tərəfindən 
2014-cü  ildə  “Azərneft  yağ”  Bakı  Ağ  şəhəri  layihəsi  ərazisində  yerləşən  istehsalat  sahələrindən 
662398 m
3
 neftlə çirklənmiş torpaqların daşınması təmin edilib. Trend QSC-yə istinadən məlumat 
verir  ki,  il  ərzində  Departamentin  1-ci  və  3-cü  sahələrinin  əməkçiləri  ARDNŞ-nin  Qaz  emalı 
Zavodunun ərazisində 11 min ədəd, “H.Z.Tağıyev” adına NQÇİ-nin mədən ərazisində 6624 ədəd, 
“Abşeronneft”  NQÇİ-nin  mədən  ərazisində  18804  ədəd,  “Bibiheybət  neft”  NQÇİ-nin  mədən 
ərazisində 49012 ədəd müxtəlif növ ağac və bəzək kolluqlarına aqrotexniki xidmətlər göstərmişlər. 
Yaşıllıq sahələrində mövsümi işlər yerinə yetirilib [4].