Mövzu: Harmonik rəqsi hərəkətin enerjisi.
Məqsəd: Şagirdlərə harmonik rəqsi hərəkətin enerjisi anlayışını vermək, riyazi və yaylı
rəqqasda enerji çevrilmələrinin necə baş verdiyini aydınlaşdırmaq, onlara qrupda qarşılıqlı
əməkdaşlıq
prinsipi
əsasında
işləmək
bacarığı
aşılamaq,
yaradıcılıq
keyfiyyətlərinin
formalaşdırılması işinə yardım etmək.
Üsul: Fəal təlim metodu olan “sıralama”.
Təchizat: Fizikadan elektron dərsliyi I hissə (6), terminal və ya adi kompüter şəbəkəsi,
mediaproyektor.
Dərsin quruluşu.
1. Şagirdlərin kompüterlərində uyğun paraqraf açılır, onlara “Harmonik rəqsi hərəkətin
enerjisi” mövzusunu diqqətlə oxumaq, yaylı və riyazi rəqqaslarda enerji çevrilmələrinin müqayisəli
izahı
dərslikdən
5.1
cədvəlindəki
(4,
səh.89)
ardıcıllıqla
-
74 -
tan
ış
olmaları tapşırılır (bax: şəkil 1).
2. Şagirdlərə tapşırıq verilir ki, harmonik rəqsi hərəkət zamanı baş verən enerji
çevrilmələrini məntiqə uyğun olaraq müəyyən etsinlər.Qrup daxili müzakirəyə start verilir.
Qruplara paylanılan tədris materialı hissələrə bölünür və qarışdırılır (bax:
T
t
2
1
anında
rəqqas tarazlıq vəziyyətinə
nəzərən sol kənar
nöqtədədir (x=-A), sürət
sıfıra bərabərdir.
Sistemin potensial
enerjisi maksimum, kinetik
enerjisi isə sıfır olur. Tam
enerji potensial enerjiyə
bərabərdir.
Şəkil 1.
-
75 -
Sistem sola tarazlıq
vəziyyətinə doğru hərəkətə
gətirilir.
T
t
4
1
anında rəqqas tarazlıq
vəziyyətindən keçdiyindən,
x=0, sürət isə maksimum
olur.
Sistemin potensial
enerjisi sıfır, kinetik enerjisi
maksimum olur. Tam enerji
kinetik enerjiyə bərabərdir.
Şəkil 2.
3. Müəllim gah bu, gah da digər qrupa yaxınlaşmaqla tapşırığın necə yerinə yetirildiyini
yoxlayır. Lazım gəldikcə düzgün istiqamət verir.
4. Qrup liderləri təmsil etdikləri qrupun məsələyə yanaşmalarını sinif şagirdlərinə təqdim
edirlər. Bu prosesi daha “canlı” etmək üçün mediapleyerdən istifadə etmək olar. Bunun üçün
şagirdlərin kompüterlərində olan cavabları müəllim şəbəkə vasitəsilə öz kompüterinə yazıb,
proyektor vasitəsilə təqdim edə bilər.
5. Qruplar bir-birilərinə suallar hazırlayır. Aşağıda həmin suallara dair nümunə verilir:
♦ Sürtünmə olmadıqda sistemdə hansı enerji çevrilmələri baş verir?
♦ Qapalı rəqs sisteminin tam mexaniki enerjisi nəyə bərabərdir?
♦ Qapalı rəqs sistemində potensial və kinetik enerjilər hansı qanunla dəyişir?
♦ Rəqs sistemində sürtünmə olduqda mexaniki enerji necə dəyişir?
♦ Nə üçün sərbəst rəqslərin amplitudu zaman keçdikcə kiçilir?
♦ Hansı rəqslər aperiodik rəqslər adlanır?
6. Qruplar bu sualları ya kompüter vasitəsilə cavablandırır, ya da vərəqə yazaraq qutuya
atırlar. Müəllim sualları və onlara verilən cavabları, habelə, qrupların sıralama fəaliyyətini qruplarla
müzakirə edir.
ƏDƏBİYYAT
1.
Abdurazaqov R.R. Fizika. Metodik vəsait. Yeni multimedia dərsliyi. Mexanika. Molekulyar
fizika. Bakı, 2007, 64 s.
2.
Abdurazaqov R.R., Məsimov N.M., Padarov X.I. Elektron dərsliklər əsasında fəal tədrisin
təşkili məsələləri. Azərbaycan müəllimi, 2008. №5, səh.62-68.
3.
Abdurazaqov R.R., Cəlilova S.X. Fizikadan elektron dərsliklər əsasında fəal tədrisin təşkili.
Təhsildə qloballaşma və İKT mövzusunda Beynəlxalq Elmi-Praktik Konfrans Materialları. ı
-
76 -
TİKA, 2008. səh.115-125.
4.
Murquzov M., Abdullayev S., Abdurazaqov R., Əliyev N., Hüseynli M., Həsənov C.,
Səmədov C., Süleymanov A. Fizika 10. Dərslik. Bakı. Bakı nəşr, 2009. 224 s.
5.
Mark Wendel, Intraktive training or theaching. Baku, BP-BRITISH COUNCIL, 2008.
6.
Murquzov M.İ., Abdurazaqov R.R., Fizika. Yeni multimediya dərsliyi. Mexanika. I disk.
Bakı, Bakı nəşr, 2007.
ABSTRACT
Bektashi M.H.
Jafarov S.A.
On the basis of electron manual in physics the methodology of teaching of theme “energy of
harmonic vibrational action” according to the row method.
The essence of active training explained in the article, in its organization the duties of
teachers and pupils are remarked, the ame of the “row” method is the following. After wards subject
of the method and technique “Energy of harmonic vibrational action” according to the “row”
method is given, in physics based on the electron manual.
РЕЗЮМЕ
Бекташи М.Г.
Джафаров С.А.
Методика преподавания темы «энергия гармонического колебательного движения» с
методом «порядка» на основе электронного учебника по физике
В статье объясняется суть активного обучения в процессе его организации,
отмечается задачи и обязанности между учителем и учащимися, указывается цель метода
«порядка». После этого на основе электронного учебника по физики дается техника и
методика преподавания на тему «Энергия гармонического колебательного движения» на
основе метода «порядка».
NDU-nun Elmi Şurasının 30 may 2015-ci il tarixli qərarı ilə çapa tövsiyə
olunmuşdur (protokol № 10)
Məqaləni çapa təqdim etdi: Riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
T.Nəcəfov
-
77 -
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİT ET İ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2015, № 9 (65)
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
SC IENTIFIC WO RKS, 2015, № 9 (65)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 9 (65)
ORXAN CƏFƏROV
Naxçıvan Dövlət Universiteti
orxan-1970@mail.ru
TƏK XƏTKEŞLƏ QURMA MƏSƏLƏLƏRİNİN
HƏLLİ TƏCRÜBƏSİ
UOT 51: 37.016
Açar
sözlər: Qurma məsələləri, tək xətkeş, ikitərəfli xətkeş, çertyoj üçbucağı (günyə), parça,
bucaq, məsələ həlli.
Keywords: Construction problems, one ruler, two-sided ruler, drawing triangle, interval, angle,
problem solution.
Ключе вые слова:Задачи построение, одна линейка, двухсторонняя линейка, чертежный
трехугольник, отрезок, угол, решение задач.
Məlumdur ki, şagirdin hər hansı fiqur haqqında tam məlumatı varsa, lakin verilən elementlərə
görə onu qurmağı bacarmırsa, deməli həmin fiqur haqqında onun biliyini tam hesab etmək olmaz.
Şagirdlərdə belə bacarıqları formalaşdırmaq üçün proqramda qurma məsələlərinə geniş yer verilməlidir.
Belə məsələləri həll etmək üçün pərgar, çertyoj üçbucağı (90
0
-lik bucağı olan), xətkeş və ikitərəfli
xətkeşdən istifadə olunur.
Tək xətkeşlə həll edilə bilən məsələlər axırıncı üç alətlə həll oluna bilən məsələlərdir.
Konstruktiv həndəsə üçün bu alətlərin tam təsviri aşağıdakı kimi verilir.
1.Xə tkeş aksiomu.Xətkeşlə aşağıdakı qurmalar yerinə yetirilə bilər:
a) verilmiş iki nöqtədən keçən düz xətt; b)verilmiş iki nöqtəni birləşdirən parça; c) başlanğıcı və bir
nöqtəsi verilən şüa; d) verilmiş iki düz xəttin kəsişmə nöqtəsi.
2. İkitərəfli xətkeş aksiomu.İkitərəfli xətkeşlə aşağıdakı əməliyyatlar yerinə yetrilə bilər:
a) xətkeş aksiomunda göstərilən bütün qurmalar; b) verilmiş düz xətlə təyin
olunmuşiki yarımmüstəvi üzərində bir düz xəttin müxtəlif tərəflərində və ondan
müəyyən h məsafədə (h- xətkeşin eninə bərabər məsafədir) olan, həmin düz xəttə paralel olan düz
xətləri qurmaq; c) verilmiş A və B nöqtələri üçün [AB] paçasının xətkeşinenindən böyük olub-
olmadığını müəyyən etmək; parça xətkeşin enindən böyük olduqda,uyğun olaraq A və B nöqtələrindən
keçib, bir-birindən h məsafədə olan iki cüt paraleldüz xətt qurmaq.
3.Çertyoj üçbucağı (günyə) aksiomu. Çertyoj üçbucağı ilə aşağıdakı əməliyyat yerinə yetrilə
bilər:
a) Birtərəfli xətkeş vasitəsilə yerinə yetrilən bütün qurmalar; b) verilən nöqtədən verilmiş düz xəttə
perpendikulyar düz xətt qurmaq (iki hal).
Məsələləri tək xətkeşlə həll edərkən həndəsi fiqurların müxtəlif xassələrinə istinad olunur. Məsələn,
aşağıdakı məsələlərin həlli zamanı rombun xassələrinə əsaslanmaq lazım gəlir:
1. Verilmiş parçanı yariya bölün (xətkeşlə);
2. Verilmiş bucağı yarıya bolün (xətkeşlə);
3. Verilmiş bucağı 2, 3, 4, ..., n dəfə böyüdün (xətkeşlə);
4.Düz xəttin ixtiyari nöqtəsindən ona perpendikulyar qaldırın (xətkeşlə).
Nümunə üçün 3 nömrəli məsələnin həllini verək. Sadəlik üçün bucağın iki dəfə böyüdülməsi şərtini
götürək. Çünki başqa halları almaq üçün göstərilən prosesi davam etdirmək kifayətdir.
Xətkeşin tərəflərindən birini bucağın [BA] tərəfi üzərindəyerləşdirib (şəkil
1), xətkeşin digər tərəfini bucağın [BC] tərəfini daxili nöqtədə
kəsən, a düz
xəttini çəkirik. Bu zaman a∩[BC]=E alarıq. Sonra xətkeşin tərəflərindən
birini B, digərini isə E nöqtəsinə yaxınlaşdırıb b düz xəttini çəkirik. Bu
iki vəziyyətdə kəsişmə romb əmələ gətirdiyindən[BC) şüası ABD
-
78 -
bucağının tənböləni olacaqdır. Deməli, ABD tələb olunan üçbucaqdır.
Aşağıdakı məsələlərin həlli zamanı çevrənin diqqətəlayiq xassələrindən istifadə
olunur.
1.Çevrənin xaricindəki nöqtədən onun diametrinə perpendikulyar düz xətt çəkin (xətkeşlə).
2. Yalnızçertyoj üçküncündən istifadə etməklə cevrənin naməlum mərkəzini
tapın.
3.Çertyoj üçküncü vasitəsi ilə diametri verilmiş çevrənin 5 nöqtəsini tapın.
4. Çevrə daxilindəki nöqtədən onun diametrinə perpendikulyar düz xətt çəkin (xətkeşlə).
Sonuncu məsələnin həllini verək.
Tutaq ki, nöqtə diametr üzərində deyil. A nöqtəsi ilə B və C nöqtələrini
birləşdirib çevrə ilə kəsişənə qədər uzadaq. Kəsişmə nöqtələri M və N olsun
(şəkil 2). B ilə N-dən, C ilə M-dən keçən a və b duz xətlərini çəkək (a∩b =K).
K nöqtəsi ilə A nöqtəsini birləşdirsək,
C
N
B ˆ
=90
0
olduğundan [KL]
[BC].
İndi fərz edək ki, A nöqtəsi diametr üzərindədir. Onda A nöqtəsindən sağda və
solda [AC]
[AK] ayırıb [CK]-nın yarıya bölunməsi qaydasından istıfadə edib
[BC] diametrinəperpendikulyar düz xətt çəkə bilərik.
Aşağıda verilən xarakterli məsələləri üçbucağın və trapesiyanın orta xəttinin
xassəsindən istifadə əsasında həll etmək mümkündür.
Məsələ. Düz xəttin xaricindəki nöqtədən həmin düz xəttə paralel düz xətt çəkin
(xətkeşlə).
Həlli: A nöqtəsi və a düz xəttinin ixtiyari M nöqtəsindən (şəkil 3) keçən
ixtiyarildüz xətti üzərində parçanın ikiqat ayırma üsulu ilə |MA|=|AB| ayıraq.
Sonra B nöqtəsini adüz xəttinin istənilən N (N≠M) nöqtəsi ilə birləşdirib alınan
[BN] parçasının C orta nöqtəsini parçanın yarıya bölünmə qaydası ilə tapaq. A
və C nöqtələrini düz xətt vasitəsilə birləşdirsək [AC], MBN üçbucağının orta
xətti olduğundan bu parçanı öz üzərində saxlayan b düz xətti axtarılan düz xətt
olacaqdır.
Aşağıdakı məsələlər paralel köçürmənin tətbiqi ilə həll olunur.
1. adüz xətti xaricindəki nöqtədən ona paralel düz xətt çəkin (çertyoj üçküncü
ilə)
2. adüz xətti xaricindəki nöqtədən ona perpendikulyar endirin (ikitərəfli xətkeşlə)
3. Düz xəttin üzərindəki nöqtədən (yaxud parçanın uc nöqtəsindən) ona perpendikulyar qaldırin
(ikitərəfli xətkeşlə).
4. Verilən parçanı 2, 3, 4, ..., n dəfə böyüdün (ikitərəfli xətkeşlə)
Axırıncı məsələnin həllini verək.
[AB] verilmiş parça olsun. A və B nöqtələrindən keçən hər hansı n düz
xəttini çəkək (şəkil 4). Xətkeşin tərəflərindən birini A-ya, digərini isə B
nöqtəsinə yaxınlaşdırıb a düz xəttini çəkək. Sonra xətkeşin tərəflərinin
birini a düz xətti üzərinə salıb b düz xəttini çəkək. b∩n =C olsun. Bu
zaman |AB|=|BC| olar. Prosesi bu qaydailə davam etdirməklə parçanı 3, 4,
..., n dəfə böyütmək mümkündür.
Bəzi məsələlərin həlli zamanı mərkəzi verilən ixtiyari radiuslu çevrədən
istifadə edilir. Bunlara köməkçi çevrələr deyilir. Aşağıda nümunələri
verilmiş məsələlər köməkçi çevrələrin xassələrinə istinad etməklə həll oluna bilir.
1.Köməkşi çevrə verilmişdir. Təklif olunan bucağı iki dəfə artırın (yaxud kiçildin)
2. Məlum fiqurlara aid olmayan nöqtəni qurun.
3. Köməkşi çevrə verilmişdir. Təklif olunan ABC bucağının tənbölənini qurun.
4. Verilmiş çevrə daxilinə kvadrat çəkin.
5. Köməkçi çevrə və α bucağı verilmişdir. Təpəsi verilmiş a düz xətti üzərindəki M nöqtəsində və
bir tərəfi adüz xətti olmaq şərti ilə α bucağına bərabər bucaq qurun.
6. Verilmiş üçbucağın daxilinə düzgün üçbucaq və altıbucaqlı çəkin.
-
79 -
7. Verilmiş üçbucağın daxilinə (xaricinə) çevrə çəkin.
8. Verilmiş A nöqtəsindən a düz xəttinə perpendikulyar düz xətt çəkin.
Bu məsələlərin hamısı xətkeşlə həll olunur.
Sonuncu məsələnin həllini verək.
Köməkçi çevrənin verilmiş a düz xəttinə paralel olan (şəkil 5) BC
diametrini çəkək. A nöqtəsini B və C nöqtələri ilə birləşdirək və bu düz
xətlərin çevrə ilə ikinci kəsişmə nöqtələrini D və E ilə, (DC) və (BE) düz
xətlərinin kəsişmə nöqtəsini F ilə işarə
edək və (AF) düz xəttini çəkək.[AB]
[FD], [AE]
[BF] olduğundan,
[BN]
[AF] olar. Onda (AF)
a olar.
Aşağıdakı məsələni paraleloqramın xassələrinə əsasən həll edək.
Məsələ. a düz xəttinin xaricindəki M nöqtəsindən ona paralel düz xətt çəkin (ikitərəfli
xətkeşlə).
Həlli: Xətkeşin tərəflərindən birini M nöqtəsinə yaxınlaşdırıb (xətkeşin
tərəfi a düz xəttini kəsməklə) b və c düz xətlərini çəkək (şəkil 6). Sonra xətkeşin
tərəflərindən birini c düz xətti üzərinə salıb d düz xəttini çəkək. a∩b =N vəa∩d
=K nöqtələrini birləşdirək. [MK]∩c=P nöqtəsi ilə N nöqtəsindən keçən düz xətt
ilə d düz xəttinin kəsişmə nöqtəsi L olsun. L ilə M nöqtəsindən keçən l düz xətti
tələb olunan düz xətdir.
ABSTRACT
O. J. Jafarov
On the solving experience of construction problems with one ruler
This article deals with construction problems solved with one ruler and with examples of
solutions of some of them.
РЕЗЮМЕ
О. Д. Джафаров
Опыт решения структурных задач одной линейкой
В работе рассмотрены задачи на геометрические построения, решаемых одной линейкой и
показаны некоторые образцы их решения.
NDU-nun Elmi Şurasının 30 may 2015-ci il tarixli qərarı ilə çapa tövsiyə
olunmuşdur (protokol № 10)
Məqaləni çapa təqdim etdi: Riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
M. Namazov
-
80 -
NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİT ET İ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2015, № 9 (65)
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
SC IENTIFIC WO RKS, 2015, № 9 (65)
НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 9 (65)
FATMA HACIYEVA
Naxçıvan Dövlət Universiteti
UOT: 371.69
RİYAZİYYAT TƏLİMİNİN MƏQSƏDLƏRİ HAQQINDA
Açar sözlər: təlim, təlimin məqsədi, riyaziyyat təlimi metodları, təlim məqsədlərinin təsnifı,
dərs və onun məqsədi.
Keywords: teaching, learning objective, methods of teaching mathematics, the
classification of learning objectives, lesson and purpose
Ключевые слова: обучение, цель обучения, методы обучения математике,
классификация цели обучения, урок и цель урока
Məktəbdə riyaziyyat təliminin məqsəd və vəzifələri - onun reallaşdırılması yollarını da
nəzərdə tutur.
Bir elm kimi riyaziyyatın tədrisi metodikası üç problemi həll etməyə çalışır:
Şagirdlərə riyaziyyatı nə üçün öyrətmək lazımdır?
Şagirdlərə riyaziyyatdan nəyi öyrətmək lazımdır?
Şagirdlərə riyaziyyatı necə öyrətmək lazımdır?
Birinci problem - riyaziyyat təliminin məqsədini müəyyən edir.
İkinci problem - riyaziyyat təliminin məzmununu müəyyən edir.
Üçüncü problem - təlimin metodları, təşkili formaları və vasitələrini müəyyən edir.
Hər üç problemin həlli - bütövlükdə riyaziyyat təliminin reallaşdırılmasını təmin edir.
Riyaziyyat mücərrəd bir elm olmaqla, təfəkkür qanunları əsasında öyrənilir. Məktəbdə
riyaziyyat təlimi prosesi bilavasitə şagirdin təfəkkürü ilə əlaqədar olur. Siniflər üzrə riyaziyyat
təliminin məqsədləri müəyyən edilərkən şagirdlərin yaş, bilik və əqli inkişaf səviyyələri nəzərə
alınır. Məlumdur ki, ibtidai siniflərdə riyaziyyat təliminin məqsədləri metodik ədəbiyyatda
aşağıdakı kimi təsnif olunur:
1. Oyrədici məqsədlər (proqnostik).
2. Dünyagörüşünün formalaşdırılması məqsədləri (riyazi mədəniyyətin tərbiyəsi və inkişaf
etdirilməsi).
3. Şəxsiyyətyönümlü məqsədlər (dar mənada tərbiyəedici). İndi bu məqsədlərə verilən tələbləri
nəzərdən keçirək:
1. Öyrədici məqsədlər - konkret, konstruktiv olmaqla, təlim prosesində şagirdlərin iştirakı ilə
yoxlanıla bilməlidir.
2. Dünyagörüşünün formalaşdırılması məqsədləri - tədris prosesinin bütün mərhələlərinə aid
olmaqla, şagirdlərin mühakiməsində əsaslandırma və dəqiq məntiqiliyə, analiz və sintezə istinad
etməlidir.
3. Şəxsiyyətyönümlü məqsədlər - fənnin məzmunu və vasitələri əsasında şagird şəxsiyyətinin
formalaşmasına xidmət etməlidir.
Riyaziyyat təlimi məqsədlərinin reallaşdırılması aşağıdakı mərhələlər üzrə aparıla bilər:
I mərhələdə - müəllim motivasiya situasiyası yaradır.
II mərhələdə- qoyulmuş problemin məzmunu aşkar edilir, nəticələr çıxarılır.
III mərhələdə - aşkar edilən qayda-qanun çalışmalarda tətbiq olunur.
IV mərhələdə - qazanılan bilikləri standart olmayan məsələlərdə və ya yeni situasiyalarda şagirdlər
müstəqil tətbiq etməyə çalışırlar.
Bu metodiki yanaşma ənənəvi metodikada Qalperin Talızina fəaliyyətinin formalaşmasına və
inkişafına xidmət edir.
-
81 -
Riyaziyyat təlimi məqsədləri - ümumdidaktik xarakter daşımaqla, tədris olunan fənnin
spesifık xüsusiyyətlərini nəzərə alır. Ona görə də təlim məqsədlərinin müəyyən edilməsi,
qruplaşdırılması və təsnif edilməsi elmi-metodiki hazırlıq tələb edir. Deməli, didaktika və fənlərin
tədrisinin xüsusi metodikası bir-biri ilə əlaqəlidir.
Müasir inkişafetdirici təlim şəraitində riyaziyyat təliminin məqsədləri:
1.Təhsil məqsədləri - buraya nəzəri və praktik məsələlər aiddir.
2. Tərbiyəvi məqsədlər.
3. İnkişafetdirici məqsədlər kimi təsnif olunur.
Riyaziyyat təliminin məqsəd və vəzifələri, məzmunu, metodları, fəaliyyət xətləri, təlim
nəticələrinin qiymətləndirilməsi məsələləri təhsil proqramında (kurikulumda) öz əksini tapmışdır.
Şagirdlərin riyazi hazırlığına verilən tələblər I-IV siniflərin riyaziyyat kursunun məzmun xətlərinə
uyğun olaraq müəyyən edilir. Riyazi təhsilin məqsədləri və ona verilən tələblər kurikulumda
konkret şəkildə verilir və təlimin məzmununda reallaşdırılır.
Mövcud təhsil proqramında ibtidai təhsil pilləsində “Ədədlər və əməllər” məzmun xətti üzrə təlim
nəticələri aşağıdakı kimi qeyd olunur:
“Şagird
Milyon dairəsində əşyaları bir-bir və ya qruplarla saymağı, onluq say sistemində mərtəbə
vahidlərinin qiymətini müəyyən etməyi, ədədləri oxumağı və yazmağı, mərtəbə toplananlarının
cəmi şəklində göstərməyi, ədədin hissəsini tapmağı bacarır" [s.64].
Əslində “ədədin hissəsini tapmağı” ifadəsi sonrakı bölmədə - “kəsr haqqında ilkin məlumat əldə
edir” kimi verilməli idi. Birinci bölmədə “natural ədədin bir neçə vuruğun hasili şəklində
göstərməyi bacarır” – ifadəsi də olmalıdır. Çünki vurma və bölmə cədvəllərinə dair biliklər buna
imkan verir.
“Həndəsə” məzmun xəttinə aid təlim nəticələri bir qədər geniş və dəqiq verilə bilərdi [s.65].
Burada işlədilən “sadə həndəsi fıqurlara” dairə, kub və s. aid edilir. Əslində həndəsədə “ilk
anlayışlar” və onlara uyğun fiqurlar var. Məsələn, nöqtə, düz xətt. Sadə həndəsi fiqurlara şüanı, düz
xətt parçasını, bucağı aid etmək olar. Qurma ilə əlaqədar müəyyən xassələri olan fiqurlara “sadə"”
deməyə ehtiyac yoxdur. Məlumdur ki, riyaziyyat elmi kəmiyyətlər və onların ölçülməsi ilə
bilavasitə bağlıdır, ədədlər üzərində əməllər kəmiyyətlərin qiymətləri üzərində əməllər kimi
xarakterizə olunur.
Ona görə də “Ölçmələr” məzmun xəttinin “Kəmiyyətlər və onların ölçülməsi” kimi
adlandırılması daha məqsədəuyğun olardı.
Təlimin məqsədi bilavasitə onun məzmunun mahiyyətini açmağa istiqamətlənir. Bu
cəhətdən hər bir dərsə hazırlanan müəllim ilk növbədə məqsədi məüyyən etməyə çalışır. Lakin
təcrübəsiz müəllimlər çox vaxt dərsin məqsədini düzgün və konkret ifadə etməkdə çətinlik çəkirlər.
Xüsusən təhsil məqsədi – dərsin adının (mövzusunun) təkrarına çevrilir. Məsələn, “Düzbucaqlı və
kvadrat” adlı dərsin məqsədi “Düzbucaqlı və kvadratın öyrədilməsi” – kimi deyil. Düzbucaqlı və
kvadratın oxşar və fərqli xassələrinin öyrədilməsi kimi ifadə olunmalıdır. Şagirdin tanış olacağı əsas
anlayış və ya elementlər məqsəddə qeyd olunmalıdır.
Təcrübəsiz müəllimlər çox vaxt dərsin torbiyəedici və inkişafetdirici məqsədlərini müəyyən
etməkdə çətinlik çəkirlər.
Dərsin məqsədində nəzəri bilik və va praktik bacarıq və vərdişlər də öz əksini tapmalıdır.
Məsələn, “cədvəldənkənar bölmə” mövzusunu öyrədən dərsin məqsədində ədədin əlverişli
toplananların cəmi şəklində və ya əlverişli vuruqların hasili şəklində göstərilməsinə dair nəzəri
biliklər qeyd olunmalıdır. Şagirdlərin müəyyən tipli məsələlər həlli ilə tanış edən dərsin məqsədində
məsələnin tipi haqqında məlumat olmalıdır.
Deməli, təcrübəsiz müəllim və ya tələbə dərsə hazırlaşarkən təlim məqsədlərini təhsil,
tərbiyə və inkişafetmə amillərinə görə təsnif (ayrıd) etməyi bacarmalıdır. Bundan sonra dərsin
məqsədini və va məqsədlərini konkret şəkildə ifadə etmək olar.
Dərsin tərbiyəvi məqsədini müəyyən edərkən, ilk növbədə dərsin məzmunu ilə bağlı olub,
- dünyagörüşünun formalaşması;
- ətraf aləmə münasibət;
-
82 -
- əməyə, tədris əməyinə müsbət və şüurlu münasibət, ictimai və idraki fəallıq, politexniki hazırlığa
münasibət, gələcək peşəyə münasibət və s. təşkil edə bilər.
Dərsin inkişafetdirici məqsədi də onun mövzusu və məzmunu ilə bağlı olmalıdır. Məsələn,
riyaziyyat dərsində məsələ həlli vasitəsilə təlimi həyatla əlaqələndirmək olar. Məsələnin məzmunu
müəyvən həyati obyekti, situasiyasını, hadisəni təsvir edə bilər. Şagird məsələnin riyazi həllini icra
etməklə yanaşı, yeni biliklə, yeni anlayışla, müəyyən tarixi hadisə ilə və s. tanış olur. Yəni, əlavə
bilik qazanır. Məsələn, Kür çayı ilə bağlı məsələdə çayın ümumu uzunluğu, hansı hissəsinin
Türkiyədə, hansı hissəsisnin Gürcüstanda və hansı hissəsinin Azərbaycanda yerləşməsi, hansı
rayonunun ərazisində Xəzər dənizinə tökülməsi - bütöv coğrafi biliklər sistemidir. Məhz belə
məsələlər inkişafetdirici məsələlər hesab olunur.
Dostları ilə paylaş: |