Fe'l so'z turkumi reja

-gach qo'shimchasi bilan yasalgan ravishdosh hol vazifasida kelmaydi.
Yomg'ir tinib, bulutlar tarqagach, tiniq osmonda quyosh nurlari yana porladi. Bu gapda tarqalgach so'zi kesim vazifasida kelgan. Ravishdosh zamon ma'nosiga ko'ra, 3 ga bo'linadi:

1. 
   O'tgan zamon ravishdoshi.
   
2. 
   Hozirgi zamon ravishdoshi.
   
3. 
   Kelasi zamon ravishdoshi.
   

1. 
   O'TGAN ZAMON RAVISHDOSHI.
   

1. 
   –b (-ib) va –gach (-kach, -qach) qo'shimchalari bilan yasaladi. Yozib, eslab, yozgach, tukkach, yoqqach, chiqqach kabi. O'tgan zamon fe'lining ba'zi turlari shu ravishdoshdan hosil qilinadi. O'qibman, o'qib edim. –b, -ib bilan yasalgan ravishdoshlarga –roq qo'shimchasi qo'shilishi mumkin. Bunday gapda qiyoslash ma'nosi bo'lsa, harakat belgisining ortiqligi, qiyoslash ma'nosi bo'lmasa, kamligi ifodalanadi. Masalan: Turg'unboy bugun kechagidan nisbatan shoshilibroq javob berdi, - belgi ortiq. Odamlarga o'xshashroq semurg' boshladi so'roq (H.O.) – belgi kamroq. Bu ravishdoshning bo'lishsiz formasi bormab(man), bormay, bormasdan yoki o'qimab(man), o'qimay, o'qimasdan kabi.
   

2. 
   Fe'l negiziga –gach (-kach, -qach) qo'shimchalarini qo'shish bilan asosiy fe'ldan anglashilgan harakatdan ilgari bo'lib, uning bajarilish sababini yoki
   

28

paytini anglatadigan tuslanmaydigan ravishdosh yasaladi: o'qimagach, tikmagach, kabi. ravishdoshning bu turi hozirgi adabiy tilda kam ishlatiladi. Uning gapdagi vazifasi ham chegaralangan yoki ajratilgan hol vazifasidagi ravishdosh ob'yekti bo'lib keladi. Tong otgach, karvon yo'lga tushdi. Toqqa juda yaqinlashgach, biz o'tirib, dam oldik. Birinchi gapda ergash gapning kesimi, ikkinchi gapda o'ziga qarashli so'zlar bilan ajratilgan hol vazifasida kelgan ob'yektdir.

2. 
   HOZIRGI ZAMON RAVISHDOSHI.
   

Fe'l negizidan so'ng –y yoki –a qo'shimchalarini qo'shish bilan yasaladi. Bunda shaxsli fe'l ifodalangan asosiy harakat bilan bir vaqtda bo'lgan harakatni anglatadigan ravishdosh yasaladi. Yakka holda ishlatilganda, ravishdosh anglatgan harakatdan shaxsli fe'l anglatgan harakatga tezlik bilan o'tganlikni bildiradi. Masalan: Sultonmurod kela solib o'qishga kirishdi (O). Bo'lishsiz formasi asosiy harakatning bajarilishi holatini, shartini anglatadi. Masalan: O'z ustida tinimsiz ishlamay, ko'zlangan maqsadga erishish mumkin emas.