İlahiyyat faküLTӘSİNİn elmi MӘcmuәSİ

 

 

SUMMARY 

 

The most  significant  aspect of “Gutadgu  Knowledge” (Knowledge  Leading  to 

the  Future),  written  in  Turkish  by  the  11

th

  century  poet  and  encyclopedic  scholar 

Yusif Khas Balasagunlu is the reflection of Sufi philosophical values together with 

the  socio-political  and  ethic  remarks  in  this  article.  Being  aware  of  the  basic 

principles of the philosophy of Sufi the poet compares secular lifestyle with mystic 

Sufi  way  of  life.  According  to  the  Sufi’s  way  of  life  described  in  the  poem,  a 

creature, which has chosen this path, must be aside from the people, throttle his own 

passion and avidity and must remove world dreams from his heart to achieve God’s 

true love. The views mentioned in his work testify Balasagunlu’s acquaintance with 

the  Sufi  doctrine  and  poetry  even  before  Yasavi-  the  founder  of  the  Turkish  Sufi 

School.  

 

 

 

Yusif Balasaqunlunun “Qutadqu bilik” əsərində sufi-mistik həyat tərzinin tərənnümü 

217 

 

РЕЗЮМЕ 

 

 В  статье  доводится  до  сведения,  что  наиболее  важным  аспектом 

произведения  «Кутадгу  билиг»  учёного  энциклопедиста  и  поэта  XI  века 

Юсуфа  Хас  Хаджиб  Баласагунского  написанное  на  турецком  языке  является 

отражение  наряду  с  социально-политическими  идеями,  также  суфийско-

философских  идей.  Зная  основные  принципы  суфийской  философии,  поэт 

сравнивает  светский  образ  жизни  с  жизнью  суфийской  мистики.  В 

соответствии с суфийским образом жизни, описанным в произведении мистик, 

который  выбрал  этот  путь,  должен  отказаться  от  своих  страстей  и  жадности. 

Кроме того, чтобы достичь подлинной любви к Богу, человек должен удалить 

из  души  все  мировые  мечты.  Взгляды,  отражённые  в  произведении 

свидетельствуют тому, что Баласагунский был знаком со суфийским учением 

и  поэзией,  даже  раньше  Ясави,  который  считается  основателем  турецкой 

суфийской школы.  

 

 

Çapa tövsiyə etdi: dos. H.Q.Məmmədov 

 

Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında fiqh məsələləri 

219 

 

 

HİLMİ ZİYA ÜLKӘNİN YARADICILIĞINDA 

FİQH MӘSӘLӘLӘRİ  

 

Aytək Zakirqızı (Məmmədova) 

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru 

 

 

Açar sözlər: fiqh, İslam fəlsəfəsi, islam hüququ, hədis, sünnə, məzhəb. 

Ключевые  слова:  фикх,  исламская  философия,  исламское  право,  хадис, 

сунна, мазхаб. 

Keywords: fiqh, Islamic philosophy, Islamic law, Hadith, Sunnah, madhhab. 

 

Türkiyənin böyük mütəfəkkiri Hilmi Ziya Ülkənin (1901-1974) zəngin yaradı-

cılığında  İslam  düşüncəsi,  İslam  fəlsəfəsi  tarixi  haqqında  məsələlər  mühüm  yer 

tutur. Alimin əsərlərində peripatetizm, işraqilik, sufizm və bu kimi başqa cərəyanlar, 

onların görkəmli nümayəndələri haqqında araşdırmalar geniş şəkildə öz əksini tap-

mışdır.  Bu  mənada  filosofun  yaradıcılığında  fiqh  məsələləri  xüsusi  olaraq  işıqlan-

dırılmışdır.  

Hilmi Ziya Ülkən İslam aləmində yaranan elmin, mədəniyyətin və fəlsəfi fikrin 

özünəməxsusluğunu, dünya elm və mədəniyyəti tarixindəki yerini hərtərəfli şəkildə 

göstərmişdir:  «İslam  fəlsəfəsi  IX-  XII  əsrlər  arasında  başlıca  əsərlərini  vermişdir. 

Fəlsəfə  tarixində  Yunan  fəlsəfəsi  ilə  Avropa  fəlsəfəsi  arasında  körpü  rolunu 

oynamış,  Yunan  (qismən  Hind-İran)  fəlsəfəsi  təsirləri  ilə  yaranaraq  orta  əsr  Qərb 

fəlsəfəsinə təsir etmişdi. Buna görə də onu tək yox qaynaqları və təsirləri ilə birlikdə 

nəzərdən  keçirmək  daha  doğrudur.  Qərbə  görə,  Şərq  sayılsa  da  Yunan  dövründən 

çağdaş düşüncəyə qədər fikir tarixinin inkişafında oynadığı bu rola görə onu əsl Şərq 

fəlsəfəsi, məsələn, Hind və ya Çin düşüncəsi kimi qəbul etmirik. Hətta bu baxımdan 

onu bir qədər Qərb fəlsəfəsi tarixinə bir halqa kimi görmək doğru olar» [1, 1].  

Mütəfəkkir  İslam  fəlsəfəsinin  Yunan  fəlsəfəsi  ilə  Avropa  fəlsəfəsi  arasında 

körpü  vəzifəsini  daşıdığını  bildirərkən  ilk  öncə  İslam  fəlsəfəsinin  Yunan  düşün-

cəsinin  bəsit  bir  davamı  olmadığını,  tərcümələr  və  açıqlamalarla  (şərhlərlə)  yanaşı 

orijinal əsərlər də  qələmə alındığını yazmışdır.  Sonrakı  mərhələlər haqqında Hilmi 

Ziya  Ülkən bildirmişdir  ki,  filosoflar  (əl-fəlasifə)  deyə  tanınanlardan  başqa  kəlam-

 Aytək Zakirqızı (Məmmədova) 

220 

çılar,  sufilər,  hətta  hüquqşünaslar  (füqəha)  arasında  da  filosof  sayılanlar  vardır  ki, 

bunların  bir  çoxu  Qərb  dünyasında  tanınmamışdır;  əsl  fəlsəfə  cığırları  içində  də 

bəziləri latıncaya çevrilməmiş və yaxın illərə qədər Qərbdə tanınmamışdır [1, 1]. 

Hilmi  Ziya Ülkən  «İslam  hüququ  fəlsəfəsi  fiqh  elmi  ilə  başlar»  fikrini  təqdim 

edərkən  «fiqh»  sözünün  əsl  mənasının  bilgi  və  elm  demək  olduğunu  bildirmişdir. 

İmam Әzəm ilk kəlam əsərini yazdığı zaman buna «Fiqh-i əkbər» demişdi. Beləcə, 

din  və  dünya  haqqındakı  bilgi  kiçik  bir  təbir  fərqi  ilə  ayrılırdı.  Fəqət  sonradan 

kəlam, fəlsəfə və təsəvvüf ayrıldıqdan sonra fiqh məfhumunun hüdudu daraldı və o 

yalnız şəriət, yəni dini qanunlara aid dəlillər və hökmlərin elmi mənasına gəlməyə 

başladı. Qanun hazırlayana şari və şəriətə aid yeni dəlillər və hökmlər tapan insana 

fəqih deyilirdi. Fəqih olmaq üçün (özündən) əvvəlkini təqlid etməmək, mütləq heç 

olmazsa bir neçə məsələyə yeni cavablar vermək lazımdır [2, 62].  

Hilmi  Ziya Ülkən  «fiqh»i  termin  baxımından  Türkiyənin  görkəmli  ictimai  xa-

dimi Ziya Gökalpa (1876-1924) istinadən izah edir: fiqh - İslam dini hüququ, əsas-

larını  Quran  və  sünnətdən  (peyğəmbər  sözləri)  almaqda,  bunları  zamanın  ehtiyac-

larına görə «ictimai ümmət» (referendum) və «qiyasi-füqəha» (hüquqşünasların mü-

qayisəli fikirləri) ilə tamamlayır. Bu dörd təməl fiqhə təkamülə əlverişli və mülayim 

bir xarakter verdiyi üçün onunla sosioloji hüquq görüşü arasında yaxınlıq vardır [3, 

110].  

Әrəb  xilafətinin  idarəedilməsi  ilk  öncə  Quranla  mümkün  olsa  da,  xilafət 

ərazilərinin  genişlənməsi  ilə  əlaqədar  hüquqi  idarə  üsulu  formalaşırdı.  AMEA-nın 

müxbir  üzvü  Zakir  Məmmədov  yazırdı  ki,  Әməvilər  dövründə  hakimiyyət  artıq 

teokratik  xarakterini  itirdiyindən  dövlət  işlərinin  idarəsi  üçün  təkcə  Quran  kifayət 

deyildi.  İctimai  və  siyasi  məsələlərin  həllində  lazımi  əlavələrə  ehtiyac  duyulurdu. 

Bunun  üçün  peyğəmbərin  əshabələrinin  və  onların  ardıcıllarının  hədisləri  (söhbət-

ləri,  rəvayətləri)  mühüm  vasitə  oldu.  Hədislər  toplusunun  –  sünnənin  köməyi  ilə 

yoluna  qoyulmayan  məsələlərdə  icmaya  (din  xadimlərinin  yekdil  qərarına) 

arxalanırdılar. Hökm verərkən hədisləri zəruri sayanlara «hədis tərəfdarları» («əshab 

əl-hədis»),  rəyləri  və  mühakimələri  əsas  götürənlərə  «rəy  tərəfdarları»  («əshab  ər-

rəy»),  «müqayisə  tərəfdarlarına»  («əshab  əl-qiyas»)  deyilirdi.  Birinci  halda  qatı 

ortodoksal islam mövqeyindən çıxış edilir, ikinci halda müsəlman hüququ sisteminə 

rasionalizm ünsürləri yeridilirdi.  

Hilmi  Ziya  Ülkən  fiqhin  inkişafı  prosesində  müxtəlif  məzmun  daşıdığını 

göstərmişdir.  Məsələn,  ərəb  adət  və  ənənəsi,  İran  ənənəsi,  Oğuz  törəsi  kimi.  Oğuz 

törəsi  ilə  fiqhin  qarışması  Türk  hüquq  sistemini  yaratmışdı.  Ellinistik  fəlsəfənin 

Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında fiqh məsələləri 

221 

təsiri  ilə  vücuda  gələn  hüquq  nəzəriyyələri  fiqhin  yanında,  ondan  müstəqil  bir  yer 

tutmuşdur.  

Hilmi  Ziya  Ülkənin  fikrincə,  bu  mənada  İslam  hüququ  fəlsəfəsi  deyilincə 

müxtəlif  cərəyanlar  nəzərdə  tutulur:  1.  Tamamilə  metafizik  olan  İslam  hüququ 

fəlsəfəsi: Fiqh və üsul-ü fiqh; 2. Türk törəsi və ya İran ənənəsiylə vücuda gələn şiə 

fiqhi və türk hüquq nəzəriyyələri; 3. Yunan fəlsəfəsinin təsiri ilə yaranan rasionalist 

hüquq nəzəriyyələri; 4. Müsbət və naturalist hüquq nəzəriyyəsi ki, İslam fəlsəfəsində 

bunu yalnız İbn Xəldunda görürük [2, 62].  

İslam hüququ fəlsəfəsindən bəhs edən mütəfəkkir İslam (ərəb  – A.M.) imperi-

yasının  qitələr  arasında  yarandığı  zaman  yeni  iqtisadi  və  hüquqi  ehtiyacların  mey-

dana  çıxdığını  göstərmişdir:  Bu  ehtiyaclar  əslində  bir  toplam  dini  olan  İslamiyyəti 

bir  imperiya  hüququ  nizamına  görə  təfsir  etmək  məcburiyyətini  doğurdu.  Bu 

imperiya,  fikri  həyatı  baxımından  bir  ümmətə  dayanırdı,  yəni  teoloji  bir  dövlətdi. 

Bunun  üçün  İslam  hüququ  fəlsəfəsi  teoloji  imperiya  sistemini  qanuniləşdirən  bir 

fəlsəfə oldu. İmperiya genişləndikcə hər gün yeni məsələlər çıxırdı: cihad məsələsi, 

xərac məsələsi, torpağın bölünməsi və işlədilməsi, vərəsə, mirasın bölünməsi və b. 

Bu məsələlər hissə-hissə və bir-birindən ayrı hüquq nəzəriyyələri yaradırdı. Bununla 

fiqh bir çox qollara bölünmüş və bağlantısız cərəyanlar almışdı [2, 62-63].  

Hilmi Ziya Ülkən “fiqh tam bir sistemdir və kəlama istinad edir” mülahizəsini 

irəli sürərək yazırdı ki, kəlamın sırf metafizik mahiyyətdəki prinsiplərinin cəmiyyət 

fəlsəfəsi  halını  alması  deməkdir.  Әslində  fəqihlər  böyük  kəlam  nəziyyələrindən 

birinə bağlıdırlar [2, 63].  

Hilmi Ziya Ülkənin fikrincə, klassik kitablarda fiqhə əməli, şəriətə uyğun olan 

məsələləri  bilmək  kimi  tərif  verilir.  Üsul  əl-fiqhin  mövzusu  şəriətlə  bağlı  olan 

dəlillər və hökmlərdir. Üsulun qayəsinin şəriət hökmlərini bilmək və onlara uyğun 

hərəkət  edərək  dünya  və  axirətdə  səadətə  çatmaq  kimi  nəzərdə  tutulur.  Fiqh 

kitablarının şəriət dəlillərindən nəzərdə tutduqları bunlardır: 1. Kitab, 2. Sünnət, 3. 

İcma-i  ümmət,  4.  Qiyas-i  füqaha.  Fiqh  alimləri  bu  əsaslardan  çıxış  edərək  hüquqi 

hökmlər  verə  bilmək  üçün  məntiqdən  istifadə  edir,  məntiq  fiqhin  xidmətində  bir 

təfsir, uyğunlaşma və tətbiq aləti olurdu [2, 64].  

Beləliklə, Quran, sünnə, icma və qiyas müsəlman hüququnun əsaslarını (üsul əl-

fıqh)  təşkil  edirdi.  Bu  əsaslardan  istifadə  edilməsindən  asılı  olaraq  müsəlman 

Şərqində  bir  neçə  sünni  hüquq  məzhəbi  (məktəbi)  yaranmışdı.  Onlardan  ən 

məşhurları  hənəfilik,  malikilik,  şafiilik  və  hənbəlilik  idi.  Hənəfıliyin  əsasını  Әbu 

Hənifə Nüman ibn Sabit (699-769) qoymuşdu. Hənəfılər hüquq məsələlərində əqlin 

 Aytək Zakirqızı (Məmmədova) 

222 

müddəalarına üstünlük verdikləri halda Malik ibn Әnəsin (715-795) ardıcılları olan 

malikilər  sünnələrə  çox  meyil  edirdilər.  Məhəmməd  ibn  İdris  Şafii  (767-820)  və 

onun  ardıcılları  bu  məzhəblər  arasında  orta  yeri  tuturdular.  Ancaq  müsəlman 

ideoloqları  şəriət  ehkamlarını  qızğın  müdafıəyə  qalxır,  sərbəst  düşüncəyə  yol 

vermək istəmirdilər. Onların bu ideyası öz əksini ortodoksal sünnilikdə – hənbəlilik 

məzhəbində tapdı. Әhməd ibn Hənbəl (780-855) və onun tərəfdarları yalnız Qurana 

və sünnəyə əsaslanırdılar, dini ehkamlardan kənarda qalan azadfıkirlilik meyillərinə 

qarşı amansız idilər [4, 27]. 

Fiqhin  əsası,  qaynağı  ilə  əlaqədar  məsələdən  bəhs  edən  Hilmi  Ziya  Ülkən 

yazmışdır ki, fiqhin birinci qaynağı kitab, yəni Qurandır. Fəqət bütün qaynaq bun-

dan ibarət deyildir. Vəhy və ilham sahibi olan insanın sözləri və hərəkətləri də ikinci 

qaynaq  sayılır...  Peyğəmbərimizin  sözləri,  fəaliyyəti,  ümumiyyətlə  həyatı  fiqhin 

ikinci  qaynağıdır,  bu  da  sünnətdir.  Hüquqi  və  əxlaqi  yaxın  məsələsi  bununla  həll 

edilincə, indi əsl hüquqşünasın vəzifəsi başlayır. Hüquqi sistem kəlami sistemə, yəni 

sosial  nizam  metafizik  nizama  bağlanır  və  sosial  nizam,  yəni  əlavənin  prinsipləri 

metafizik nizam, yəni mütləqdən çıxarılır. Fəqət bunu çıxarmaq çox çətindir. Çünki 

ictimai nizam hər an şəkildən-şəklə girir, yeni ehtiyaclar meydana çıxır.  

«İslami  elminin  dirəyi  fiqhdir.  Kəlam  onun  prinsipidir.  Təfsir,  hədis,  üsul-i 

hədis  onun  vasitələridir»  mülahizəsini  təqdim  edən  mütəfəkkir  bunu  belə  açıqla-

mışdır: İslami elm tamamilə sosial bir elmdir. Qayəsi camaat (icma) nizamını davam 

etdirməkdir;  fiqh,  yəni  hüquq  fəlsəfəsi  bu  camaat  nizamının  dirəyidir.  Bütün 

digərləri ya ona hazırlıq təşkil edər, yaxud da onun şərtləridir [2, 66].  

Quran,  Sünnə  iki  əsas  digər  iki  əsasla,  yəni  icma,  qiyasla  tamamlanır.  Hilmi 

Ziya  Ülkənin  fikrincə,  icma  Qərbdə  referendum  kimi  deyilənin  eynidir.  Kiçik 

cümhuriyyətlərdə qanun vasitəsiz və təmsilsiz olaraq hazırlanır. Xalq bir meydanda 

toplanaraq qəbul edənlər bir tərəfə, etməyənlər digər tərəfə ayrılır. Qədim Romada 

bəzi  sərbəst  şəhərlərdə,  bu  gün  İsveçrədə  bu  üsul  tətbiq  olunur.  İcma  üsulu  İslam 

hüququnun  mühüm  bir  təməlidir.  İslamiyyətin  ilk  əsrində  bu  üsul  tamamilə  tətbiq 

edilirdi. Sonradan müctəhidlərin icma mənasında işlədilirdi. İcma doğrudan doğruya 

demokratiya deməkdir. Mütləq olan ilahi hökmlər ancaq icma ilə həyata keçər, bir-

birini  tamamlayar.  İslam  doktrinasına  görə  haqqın  sözü  xalqın  sözüdür:  xəlifə 

seçimi, müharibə elanı, torpaq bölünməsi, vergi sisteminin dəyişməsi və b. icma ilə 

edilir.  İcma  İslam  hüququnda  ictimai  hüququn  (ammə  hüququn)  təməlidir.  İcma 

nəticəsində  seçilən  xəlifə  mütləq  bir  səlahiyyətə  sahibdir.  O,  bir  imperator  və  ya 

diktatordur.  Onu  iqtidar  mövqeyinə  gətirən  ictimai  iradədir.  Fəqət  o  bir  dəfə 

Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında fiqh məsələləri 

223 

gəldikdən  sonra  mütləq  olaraq  ictimai  iradəni  təmsil  edər  və  heç  bir  surətlə  etiraz 

edilməz [2, 66-67].  

Әhali  çoxalıb  seçkidə  iştirak  edəcək,  bir  şəhər  xalqı  kimi  kiçik  bir  camaatdan 

ibarət  olmayınca  icmanın  tətbiqi  çətinləşir.  Belə  ki,  ilk  xəlifələr  zamanında 

müntəzəm  tətbiq  edilən  icma  sonradan  qismən  uzaqlaşılmışdır.  Fəqət  Mavərdiyə 

görə hər şəhər öz icmasını hazırlayaraq onlardan ümumi nəticə əldə edirlər. Mavərdi 

bu  məsələdə  zamanındakı  bəzi  tətbiqi  tənqid  edir.  Yalnız  o  dövrdə  deyil,  çox 

sonralar  da  böyük  fəqihlər  həmin  fikri  müdafiə  etmişlər.  Məsələn,  İbn  Teymiyyə 

«Qəyyumun  və  təbəliyin  tənzimlənməsində  şəriət  siyasəti»  («əs-Siyasət  əş-şər'iyyə 

fi islahi ər-ra'i və ər-ra'iyyə») adlı əsərində icmanın bir növ sosializmə gedən, yəni 

siyasət və iqtisad işlərində camaatın doğrudan doğruya iştirak və müdaxiləsini qəbul 

edən  sistemini  müdafiə  edir.  Әsasən  İslam  hüququnun  bu  xarakteri  müqavilə  və 

mülkiyyət nəzəriyyəsində də görünür. 

Fəqihlərin  kitab  və  sünnəyə  əsaslanaraq  etdikləri  qiyaslar  (analogie)  fiqhi 

tamamilə ilahi dəlillər mərhələsindən əqli dəlillər mərhələsinə keçirir. Bununla fiqh 

sistemi rasional hüquqi bir sistem formasını alır. Fəqihlərin qiyası bir neçə üsula və 

qaydalara əsaslanır... Fəqihlər Quran və sünnətdə tam və qəti bir xəbərə qarşılıq olan 

bir hökmü «sübut» ilə qəbul edirlər: O mütləq olaraq sabitdir. Sübutda ağıldan çox 

ifadə etmənin rolu vardır. Bir əmrdə bu dəqiqlik olmayınca o zaman müxtəlif yollara 

müraciət  edilir.  Bürhan  və  isbat  yoluyla  “yəqin”  araşdırılır,  buna  dəlalət  deyilir. 

Әgər  dəlil  kitaba  istinad  edirsə  buna  dəlil-i  əqli,  sırf  bürhana  istinad  edirsə  buna 

dəlil-i  nəqli  deyilir.  Doktrinalar  arasındakı  fərqlər  isə  bunlardan  hər  birinə  verilən 

əhəmiyyətdən irəli gəlir [2, 67].  

İslam hüququnun bütün müqavilə, mülkiyyət və toxunulmazlıq nəzəriyyələrini 

istinad  etdirdiyi  bir  hürriyyət  nəzəriyyəsi  vardır.  Ona  görə  yaradılışdan  bəri 

insanların  yaradanları  qarşısındakı  vəziyyətləri,  qulların  ağaları  qarşısındakı 

vəziyyətləri  kimidir.  Bu  həqiqət  fiqhə  görə  qərar  çıxarma  və  ifadəsi  açıq  izahı  ilə 

sabitdir.  Hilmi  Ziya  Ülkən  burada  Allahla  insan  arasında  bir  vəzifə  -  haqq  sistemi 

olduğunu  yazır:  İnsanın  Allah  qarşısında  etməli  olduğu  məcburi  vəzifələr  vardır. 

Buna müqabil insanların da Allahdan aldıqları bir neçə haqları mövcuddur. Mükafat 

və cəza ancaq azad hərəkətlərdə məna qazanır. Allah, insanın azad ola bilməsi üçün 

ona  ağıl  və  iradə  vermişdir.  Fəqət  ağlın  təklif  etdiyi  bir  şeyi  bədənin  icra  etməsi 

üçün, bu bədənin hər çür ikrahdan toxunulmaz və muxtar olması lazımdır [2, 70].  

Hilmi Ziya Ülkən burada İslam düşüncəsi tarixində filosof və hüquqşünas kimi 

tanınan Seyyid Şərif Cürcaninin (1339-1413) mövqeyini göstərmişdir. Seyyid Şərif 

 Aytək Zakirqızı (Məmmədova) 

224 

Cürcani  «Şərh  əl-Məvaqif»  əsərində  bu  məsələ  ilə  əlaqədar  yazmışdır:  “Qədər 

etiqadı,  İslam  doktrinasının  əsasını  təşkil  edir.  Bu  etiqadın  yanında  insan 

fəaliyyətinin azad bir surətdə seçim haqqı və məsuliyyət şəklində əməli bir prinsip 

qəbul edilmişdir. «Şərh əl-Məvaqif» bu nəzəriyyəni dəyişdirir və metafizik fatalizmi 

əxlaqi  hürriyyətçiliklə  ancaq  eklektik  surətdə  tamamladığımızı  söyləyir,  yəni  bu 

metafizik  sistemdən  hürriyyət  nəzəriyyəsi  çıxmaz.  Әxlaqı  yaratmaq  üçün  buna 

hürriyyət  prinsipini  əlavə  edirik,  fəqət  bu  sırf  əməli  bir  tərzdə  əlavə  edilmişdir. 

«Məvaqif»a görə, bu nəzəriyyə metafizik prinsipin nəticəsi deyil, sistem xaricində, 

sistemə  qatılmş  bir  fikirdir.  «Məvaqif»ın  bu  qənaəti  ümumi  deyildir.  Onların 

ardıcılları olan bəzi rasionalistlərə həsr edilmişdir» [2, 72]. 

Hilmi  Ziya  Ülkənin  fikrincə,  əsl  fiqh,  mütləq  fəlsəfəsinə  və  metafizikaya 

əsaslanır. Müqavilə nəzəriyyəsini də doğrudan doğruya metafizikadan çıxarır. Çünki 

əsl  fiqhdə  insanın  Allah  qarşısındakı  vəziyyəti  külli  ağıl  olan  Allahın  onun  bir 

parçası, yəni cüzi ağılla münasibətə girşməsiylə mümkündür. Bu münasibət cüzinin 

küllə vəzifə ilə meyl etməsini və küllün cüzə haqlar bəxş etməsini zəruri etdirir. 

Mütəfəkkir  fiqh  sisteminin  Roma  hüququndan  və  Kantdan  eyni  dərəcədə 

ayrıldığını bildirərkən bunu belə açıqlamışdır: Roma hüququ obyektiv xarici haqlar 

qəbul  edər  və  hərəkət  nöqtəsi  haqq  məfhumudur.  Kant  isə  yalnız  mənşəyi  mütləq 

olan bir vəzifə prinsipini qəbul edir. Kantın hüquq nəzəriyyəsi əxlaqının bir fəslidir. 

Fiqh  sistemi  qarşılıqlı  vəzifələr  və  haqqlar  sistemidir.  Hər  haqq  bir  vəzifəni,  hər 

vəzifə bir haqqı lazımlı edir. Yəni bu günkü dillə desək, fərdlə cəmiyyət arasındakı 

qarşılıqlılığı  qəbul  etmək  deməkdir.  Bununla  birlikdə  əsl  olan  vəzifədir.  Fəqət  bu 

dərhal yenə həmin prinsip nəticəsi olaraq vəzifənin görülə bilməsi üçün lazım gələn 

hürriyyət şəklini almışdır.  

Hilmi  Ziya  Ülkən  fiqh  fəlsəfəsini  Ziya  Gökalpın  fikri  ilə  müqayisə  edir:  Fiqh 

fəlsəfəsi Ziya Gökalp kimi «Gözlərimi yumub, vəzifəmi görərəm» deməz, vəzifəni 

icra etmək üçün gözlərin açıq olması lazımdır [2, 72].  

Hilmi  Ziya  Ülkən  fiqhdə  mülkiyyət  nəzəriyyəsində  bütün  insanların  bərabər 

hüquqa  malik,  heç  birinin  digərindən  artıq  haqqa  sahib  olmadğını  yazmışdır.  «Bu 

mənimdir»  demənin  imkanı  yoxdur.  Әgər  bir  şeyin  işlədilməsi  bir  qism  insanlar 

üçün  ixtiyari,  digər  bir  qism  insanlar  üçün  haramdırsa,  belə  hallara  mülkiyyət 

deyilir.  Mülkiyyət  bir  şeyi  tək  bir  adamın  hökm  və  iqtidarına  vermək,  digərlərinə 

qadağan  etmək  deməkdir.  İslamiyyətdə  əslən  mülkiyyət  yoxdur.  Mülkiyyət  istisna 

hallarda və zərurətlərlə zühur etmişdir. Bu hallar da daima metafizik prinsiplə izah 

edilmişdir. Fiqhə görə mülkiyyətin fail illəti Allahdır. Onu qanuniləşdirən, dini edən 

Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında fiqh məsələləri 

225 

Allahdır.  Әgər  bir  şey  şəriətlə  bir  adama  həsr  edilmiş,  digər  qullara  onun  qənaəti 

qadağan  edilmişdirsə,  bu  sırf  ilahi  vəzifə  və  haqq  sisteminin  reallışdırmasını 

asanlaşdırmaq üçündür [2, 73-74]. 

Fiqh  məktəblərindən  bəhs  edərkən  mütəfəkkir  göstərmişdir  ki,  əhli-sünnə 

fiqhində başlıca iki böyük məktəb vardır: 1. İraq məktəbi, İmam-Әzəmın Hənəfilik 

məzhəbidir. 2. Şam məktəbi, İmam Malik və İmam Hənbəlin yollarıdır. İmam Şafii 

bunları  təlif  etmişdir.  İki  cərəyan  arasındakı  zidd  görüşlər  onda  mötədil  formada 

ifadə olunmuşdur [2, 79]. 

Hənəfilik  məktəbinin  Әbu  Hənifə  Nüman  ibn  Sabit  tərəfindən  yaradıldığını 

yazan Hilmi Ziya Ülkən onun haqqında məlumatı təqdim etmişdir: Bu böyük İslam 

müctəhidi  699-768  illər  arasında  yaşamışdır.  Әsli  Kabil  şəhərindəndir.  Bağdada 

köçmüş  və  parça  ticarətilə  məşğul  olmuşdu.  Sərvəti  olduğu  üçün  dövlət  işində 

çalışmamışdır. Fiqhə aid çalışmalarını dostları və tələbələri ilə məsləhətləşirdi. Kiçik 

yaşlarından  hüquqi  məsələlərə  dair  əsaslı  mübahisələrə  girmiş,  fəqət  əsər  nəşr 

etməmişdi. Gənc yaşda yoldaşlarının təşviqilə hüququn metafizik prinsiplərinə dair 

«əl-Fiqh əl-əkbər»i çap etdirdi. Sonra əməli məsələlərə dair çoxlu kitablar yazmışdı. 

Ona təklif edilən vəzifələri qəbul etməmişdi. Buna görə həbsə və dəyənək cəzasına 

məruz qalmışdı. Xəlifə Mənsurun Bağdad qaziliyini qəbul etməsini israr etdiyi halda 

bundan  imtina  etdiyi  üçün  yetmiş  yaşında  həbs  edilmiş  və  dəyənəkdən  ölmüşdür. 

Məmurluğu qəbul etməməsinin səbəbi Hənəfiliyə görə bir yerdə zülm varsa, orada 

alimin  vəzifə  qəbul  etməsi  zülmdə  iştirak  və  buna  görə  küfrdür.  Halbuki  İmam 

Malikə  görə,  dövlət  başçısı  zalımdırsa  alimin  vəzifəsi  sükut  etməklə  elmi 

qurtarmaqdır. İmam Әzəmin məmurluğu qəbul etməməsinin başqa səbəbi də budur: 

İlk  Abbasi  xəlifələri  mötəzililərdəndir.  Әhli  sünnət  fiqh  nəzərində  mütəzili  olmaq 

bidətə qayıtmaq deməkdi. Buna görə İslam hüquqi sisteminin kənarında qalanların 

vəzifəsini qəbul etməməlidir [2, 79].  

Hənəfilik  məzhəbinin  nümayəndələri  haqqında  məsələni  işıqlandırarkən  Hilmi 

Ziya  Ülkən  maturidilərin  hənəfilik  məktəbinə  mənsubluğuna  görə  türk  məmləkət-

lərində  yayıldığını  göstərmiş,  İmam  Әzəmin  yolunu  davam  etdirən  böyük  türk 

fəqihlərindən  bəhs  etmişdir:  İbn  Mübarək  Mərvəzi  zamanın  ən  böyük  müctəhid-

lərindəndir.  İlk  dəfə  əxlaqa  dair  əsəri  olan,  Xorasanda  ilk  dəfə  hədis  toplayan, 

türklərdən  ilk  dəfə  ərəbcə  şeir  yazan  bu  şəxsdir.  Әbu  Mutii  Bəlxi,  Nuh  ibn  Әbu 

Mərvəzi,  Səhl  ibn  Mərvəzi  və  sonra  buxaralı  bir  çox  fəqihlər  bu  cığırı  davam 

etdirdilər.  İmam  Maturidi  və  İmam  Nəsəfinin  Buxaradakı  hakim  olan  metafizik 

 Aytək Zakirqızı (Məmmədova) 

226 

əsaslarıyla hənəfiliyi qüvvətləndirdilər. Hənəfilərin böyük mərkəzləri Bağdad, Dehli 

və xüsusilə İstanbuldur. Әskidən Buxara və Səmərqənd də mərkəz idi [2, 79].  

Hənəfiliyin  əsas  prinsipləri  bunlardır: A)  Qanun:  Hənəfilik  əvvəla  rasional  bir 

hala gətirilmiş olan şəriətə əsaslanır. İlahi əmr şübhəsiz mütləq prinsipdir. Fəqət o, 

əqli dəlillərlə isbat və izah edilmişdir. B) Adət və ənənə: Hənəfi hüququ məzmununu 

adət  və  ənənədən  alır.  Bu  da  Hənəfi  doktrinasına  görə  hüququn  emprik  qismidir. 

Məmləkətin, qəsəbənin ehtiyacına, orada mövcud ənənəyə görə yeni hökmlər verilir. 

Türk  fəqihlərinin  emprik  və  rasional  iki  cəbhəni  birləşdirmələri  türk  imperiyaları 

hüquq  sisteminin  olduqca  hərəkətli  və  təkamülə  hazır  olmasını  təmin  etmişdir.  C) 

Zərurət:  Vəziyyət  və  ehtiyaclara  görə  yeni  hökmlər  verə  bilməyi  qəbul  edər,  yəni 

əsli  hökmlərin  almadığı  yeni  məsələlər  meydana  çıxınca,  hökmləri  ona  görə 

dəyişdirmək  mümkündür.  Zamanının  dəyişməsiylə  hökmlərin  dəyişməsi  caizdir 

qaydası bunu ifadə edir. Bu qayda Hənəfiliyin təkamülçü bir hüquq sistemi olmasını 

təmin edir [2, 79-80]. 

Hənəfilikdən  sonra  malikilik  məzhəbindən  bəhs  edən  mütəfəkkir  yazırdı  ki, 

İmam  Malik  Şam  məktəbinin  yaradıcılarındandır.  Hicri  90-179,  yəni  708-795  illər 

arasında  yaşamışdır.  Bu  məzhəb  Şimali  Afrikada  və  Ağləbilər  əmirliyi  arasında 

(Tunis-Siciliya  və  b.)  yayılmışdır.  Mənsubları  arasında  İmam  Malikdən  sonra  ən 

böyük  ustad  Seyyid  Xəlildir,  «Müxtəsər»  adlı  əsəriylə  məşhurdur.  İmam  Malik 

başlıca əsəri olan hədis toplusu «Müvətta»nı İmam Әzəmi təqlid edərək yazmışdır. 

Maliki məzhəbinin əsas kitablarından sayılan «Әsədiyə» sahibi Әsəd ibn Firat Әbu 

Hənifənin  tələbələri  Әbu  Yusif,  Məhəmməd  ibn  Həsəndən  fiqh  təhsili  aldı. Maliki 

məzhəbi  əsaslarında  Hənəfilik  qədər  zəngin  deyildir.  Hilmi  Ziya  Ülkən  hüquq 

məktəblərindən Hənbəli məzhəbini üçüncü təqdim edir. İmam Hənbəl 164-241, yəni 

miladi 780-855 illər arasında yaşamış və yenə ərəb məmləkətlərində yayılan bir fiqh 

doktrinasını  yaratmışdır.  Bu  məzhəb  mənsubları  da  hədis  əhlidir.  Fəqət  başqa-

larından  daha  qatı  bir  hüquq  sistemi  hazırlamışlar.  Təqlidi  tamamilə  inkar  edərək, 

hədisdən  başqa  əsası  qəbul  etməzdilər.  Bu  məzhəb  qismən  Әrəbistan,  qismən  də 

Afrikada əşirətlər arasında yayılmışdır [2, 80-81].  

Şafii  məzhəbini  dördüncü  hüquq  məktəbi  kimi  göstərən  mütəfəkkir  İmam 

Şafiinin  İraq  və  Şam  cərəyanlarının  zidd  prinsiplərini  uzlaşdırmağa  çalışdığını 

yazmışdır.  Hicri  150-204  (miladi  764-811)  illər  arasında  yaşamışdı.  İmam  Şafii, 

hənəfi ustadlarından Məhəmməd ibn Həsənin tələbəsi olub, öyrəndiyi fiqhi əvvəlcə 

qəbul  etdiyi  hədis  prinsipinə  əlavə  edərək,  rəy  prinsipi  ilə  hədis  prinsipini 

birləşdirmək  istəmişdir.  Şafiilik  məzhəbi  ilk  zamanlarda  çox  yayılmadığı  halda, 

Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında fiqh məsələləri 

227 

ancaq İbn Şirin Mərvəzi vasitəsilə bir əsr sonra Türkistan içərisində özünə olduqca 

çox tərəfdar tapmışdır [2, 81].  

Hilmi  Ziya  Ülkənə  görə,  hüquq  nəzəriyyələri  İslamı  qəbul  edən  millətlər 

arasında milli xarakterlərə görə təşəkkül tapmışdır. Hənəfilik Bağdadda yaransa da, 

türk  məmləkətlərində  yayılmış  və  yerləşmişdir.  Şafiilik  də  bir  türk  məzhəbidir. 

Hənbəlilik  və  malikilik  ərəb  və  bərbəri  məzhəbidir.  Türklər  şəhər  və  imperiya 

yaratdıqları  üçün  ictimai  təşkilatı  əqli  bir  hüquq  sistemi  ilə  sağlamlaşdırmaq 

məcburiyyətində  idilər.  Buna  görə  türk  hüquq  nəzəriyyələri  hər  şeydən  əvvəl 

rasional olmuşdur, eyni zamanda türklər imperiya daxilində müxtəlif ünsürləri idarə 

etdikləri  üçün  hüquqi  normaların  məzmunu  baxımından  məmləkətdən  məmləkətə 

dəyişəcəyini nəzərə almışlar və bu rasional forma içərisində məzmun dəyişikliyinə, 

təcrübəyə,  adət  və  ənənələrə  əhəmiyyət  vermişlər.  Hüquq  doktrinalarının  bir 

cəhətdən  də  təcrübi  və  təkamülçü  olması  və  zamanın  ehtiyaclarına  görə  asanlıqla 

dəyişilə bilməsi bundan irəli gəlir [2, 81].  

Beləliklə,  İslam  hüququnun  əsaslarını  (üsul  əl-fıqh)  təşkil  edən  Quran,  sünnə, 

icma və qiyas haqqında məsələlərə tarixilik prinsipindən yanaşan Hilmi Ziya Ülkən 

Hənəfilik,  Malikilik,  Şafiilik,  Hənbəlilik  kimi  daha  çox  məşhur  olan  sünni  hüquq 

məktəblərindən bəhs etmişdir.