Kitab Azərbaycanın kənd təsərrüfatının inkişafında və təşəkkül tapmasında misilsiz
61.49 11.79 0.58 4.86 9.31 10.35 0.54 1.08 2008
Yüklə 7,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Braziliya Argentina Boliviya Peru Kolumbiya Venesuela Paraqvay Uruqvay 2000
- Kanadanın kənd təsərrüfatı
- Kanadanın ilkin sektoru F əaliyyət ÜDM, % İşçilər M
- Ərazisi 9970,6 min km 2 , əhalisi 34,0 milyon nəfər, 1 km 2
|
2007 61.49
11.79 0.58
4.86 9.31
10.35 0.54
1.08 2008 60.55
12.01 0.62
4.73 8.94
11.39 0.62
1.14 2009 60
11.64 0.64
4.9 8.85
12.28 0.53
1.17 2010 61.93
10.97 0.59
4.65 8.54
11.59 0.53
1.19
4
Braziliyanın və qonşu-ölkələrdə əhalinin bir nəfərinə ÜDM, milyard ABŞ dolları, 2000 – 2010-cu illər
Braziliya Argentina Boliviya Peru Kolumbiya Venesuela Paraqvay Uruqvay 2000 3698
7690 1011
2049 2515
4805 1329
6930 2001 3132
7211 956
2059 2424
4957 1173
6316 2002 2822
2709 914
2145 2386
3680 916
4211 2003 3039
3421 919
2266 2276
3264 987
3611 2004 3611
3991 980
2570 2760
4275 1192
4216 2005 4742
4731 1039
2867 3415
5476 1272
5116 2006 5794
5484 1182
3302 3730
6746 1548
6011 2007 7202
6655 1374
3834 4667
8335 1961
7194 2008 8630
8259 1768
4532 5421
11085 2729
9265 2009 8243
7713 1739
4519 5147
11431 2208
9234 2010 11594
16979 2014
5399 6221
13492 2789
15117
Braziliyanın və qonşu-ölkələrinin ÜDM inkişaf templərinin dinamikası, %, 2000 – 2010- cu illər
Braziliya Argentina Boliviya Peru Kolumbiya Venesuela Paraqvay Uruqvay 2000 109.9
100 101.2
101.9 97.1
119.4 97.3
95.8 2001 85.9
94.7 96.4
101.9 98
105.1 90.1
91.3 2002 91.3
37.9 97.5
105.6 100
75.6 79.7
66.7 2003 109.1
127.5 102.5
107 96.9
90.3 109.8
85.7 2004 120.3
117.7 108.6
114.8 123.2
133.3 123.2
116.7 2005 132.8
119.6 108
112.9 125.6
130.4 108.7
121.4 2006 123.5
116.9 115.8
116.5 110.9
125.3 124
117.6 2007 125.5
122.4 118.2
117.4 127
125.7 129
120 2008 120.9
125.2 130.8
119.4 117.9
135.2 141.7
129.2 2009 96.4
94.2 100
100.8 96.3
104.8 82.4
100 2010 131.1
119.7 117.6
120.8 122.6
119.9 128.6
129
Kanadanın kənd təsərrüfatı Ərazisi 9 970,6 min km 2 ,
dollarıdır, hər nəfərə 40 853 ABŞ dolları məhsul istehsal edilir. Hal-
hazırda Kanadada 229 000 ferma mövcuddur. Sahələri böyük və genişdir. Texnika güclü v ə genişformatlıdır. Orta Kanada fermeri 1800 hektar torpağı becərir. Kanada böyük iqtisadi potensiala malik, inki şaf etmiş sənaye-aqrar ölkəsidir. Ümumi milli m əhsulun həcminə görə bir çox digər ölkələri qabaqlayır, hər nəfərə olan göst əricilərə görə isə dünyada birinci yerlərdən birindədir. Onun sənayesi yüksək texnoloji s əviyyəsi və müəyyən sahələrin strukturunun mürəkkəbliyi ilə seçilir. Eyni zamanda Kanadanın iqtisadiyyatı zəif inkişaf edən ölkələrə xas olan bəzi c əhətlərə malikdir. İlk növbədə bu onun xammalın istehsalında (mineral, kənd t əsərrüfatı, meşəçilik, enerji) və xüsusilə də ixracında ixtisaslaşmasına aiddir. Ərzaq m əhsulları, xammal və yarımfabrikatlar dəyərinə görə demək olar ki, Kanada ixracının 2/3 hissəsini təşkil edir, bu məhsullar şəklində ölkənin ümumi milli m əhsulunun təxminən 15 faizi idxal edilir. Lakin, Kanada iqtisadiyyatının xammal yönümlü olması tədricən aradan qaldırılır. Sənayesi inkişaf etmiş ölkə üçün digər qeyri-adi mühüm c əhəti Kanadanın iqtisadiyyatında xarici investisiyaların çox böyük rol oynamasıdır. Xüsusilə də Kanadaya ABŞ-ın təsiri çox güclüdür. Kanadanın iqtisadiyya tı ABŞ-nın iqtisadiyyatı ilə sıx əlaqədədir. Onun xammal sahələri, bir qayda olaraq m əhsullarının ixracı ABŞ-a yönəldilmişdir və Kanadada artıqlaması ilə mövcud olan bu ölk ənin xammalı onun iqtisadiyyatına mühüm əlavədir. Kanada öz iqtisadiyyatının strukturuna görə digər sənayesi inkişaf etmiş ölk
ələrdən az fərqlənir. Onun ümumi sənaye məhsulunun yarıdan çox hissəsi xidmət sah
əsinin payına düşür və bu göstəricilərə görə o yalnız ABŞ-dan geridə qalır. Lakin ümumi milli m əhsulunda sənayenin payına görə (təxminən 40 faiz) Kanada əsas Q ərbi Avropa ölkələrindən geridə qalır, kənd təsərüfatının payına görə isə ABŞ-ı qaba qlayır və Fransa və ya Niderland ilə təxminən eyni səviyyədədir. Kanadada k ənd təsərrüfatı yaxşı inkişaf etmişdir, burada iqtisadi aktiv əhalinin 15 faizi m əşğuldur və ÜDM-in 9 faizini təşkil edir. Kanadanın aqrar sənaye kompleksin ə kənd təsərrüfatından əlavə maşınları, avadanlıqları, gübrələri və kənd t əsərrüfatı üçün digər məhsulları istehsal edən sənaye, həmçinin kənd təsərrüfatı m əhsullarını emal edən sənaye də daxildir. Aqrar sənaye kompleksinin dəyərinin dem ək olar ki, 70 faizini qida sənayesinin emal sahələri təşkil edir. K ənd təsərrüfatı ərazilərinin ümumi sahəsi 70 milyon hektar təşkil edir. Kənd t əsərrüfatının strukturunda güclü inkişaf etmiş bitkiçiliklə yanaşı, heyvandarlıq da yüks ək inkişaf etmişdir. Əsas kənd təsərrüfatı rayonları olan çöllük əyalətlər (taxıl t əsərrüfatı, otlaq, ət maldarlığı, ət-yun qoyunçuluğu), Ontario və Kvebekdir (kartof istehsalı, südçülük heyvandarlığı). Meyvəçilik Yeni Şotlandiyada və Britaniya Kolumbiyasında inkişaf etmişdir. Ərzaq taxılının iri istehsalının qorunub saxlanması il ə yanaşı yem bitkilərinin, o cümlədən rapsın, arpanın, qarğıdalının rolu artır. Dənli 2
bitkil
ərin yığımına görə Kanada dünyada beşinci yeri tutur (57 milyon ton) və buğdanın yığımına görə üçüncü yerdədir. Kanada inkişaf etmiş ət maldarlığına malikdir. Hər dördüncü Kanada fermeri iribuynuzlu mal- qaranın yetişdirilməsi ilə məşğuldur. Kanadanın mal ətinin 50 faizind
ən çoxu ixrac edilir. Hər bir Kanada fermerinin şəxsi elevatoru və demək olar ki h
ər bir fermerin evinin yanında silos quyuları var. K ənd təsərrüfatı torpaqlarının qiymətləri yüksəkdir. Orta hesabla Kanadada k ənd təsərrüfatı torpağının 1 hektarı 4 000 – 8 000 ABŞ dolları arası dəyişir. Kanada iqtisadi inkişaf imkanları olan inkişaf etmiş sənaye-aqrar ölkədir. Təsərrüfatlar ölk
ənin tələbatlarını üstələyən öz güclü xammal və enerji ehtiyatlarına arxalanır. Kanada iqtisadiyyatının yüksək inkişaf etmiş sahəsi kənd təsərrüfatıdır, baxmayaraq ki, onun h əm məşğulluq strukturunda, həm də ümumi milli məhsulun strukturunda payı durmadan azalır. Əmtəənin, mexanikləşdirmənin, istehsalatın ixtisaslaşdırma s əviyyəsinin yüksək olması ölkə üçün xarakterikdir. Hal-hazırda fermer t əsərrüfatlarının bir hissəsi iri aqrobiznesin əsas tərkib hissəsidir (fermalarda kənd t əsərrüfatı məhsulları, qida sənayesi müəssisələrinin ən iri şirkətlərilə müqavilə əsasında istehsal edilir). Kənd təsərrüfatı həm Kanadanın artan əhalisinin ərzaq m əhsullarının növlərinə olan tələbatlarını təmin edir, həm də ölkənin xarici ticarətində bütün onun ixracının dəyərinin 15 faizini təmin edən əhəmiyyətli rolunu oynayır. D ənli bitkilərin, ilk növbədə ölkənin ixracına görə ABŞ-dan sonra dünyada ikinci yeri tutan buğdanın xüsusilə böyük əhəmiyyəti var. Münbit torpaqların geniş sahələri, iqlim şəraitinin müxtəlifliyi bir çox kənd təsərrüfatı sahələrinin inkişafına şərait yaradır. Hal-hazırda 70 milyon hektar (ölkənin ərazisinin 7,6 faizi) ərazidə fermalar f əaliyyət göstərir, bunlardan 43 milyon hektarı becərilir və otlaqlar kimi istifadə edilir. H əm yeni torpaqların mənimsənilməsi yolu ilə, həm də quraqlıq ərazilərdə suvarmanın aparılması və mineral gübrələrin tətbiq edilməsinin genişləndirilməsi yolu il ə kənd təsərrüfatı istehsalatının inkişafı üçün əhəmiyyətli ehtiyatlar mövcuddur. Müharib ədən öncəki dövrlə müqayisədə kənd təsərrüfatının strukturunda ciddi d əyişikliklər olmuşdur. Digər inkişaf etmiş ölkələrdə olduğu kimi, Kanada da heyvandarlıq qabaqlayıcı templərlə inkişaf etmişdir. Nəticədə əmtəə məhsullarının 3/5 hiss
əsindən çoxu hal-hazırda heyvandarlıq məhsullarının payına düşür və yalnız t əxminən 2/5 hissəsi bitkiçiliyin, baxmayaraq ki, 30-cu illərin sonlarında bu nisbət əksinə olmuşdur. Sahələrin strukturu da dəyişmişdir. Məsələn, heyvandarlıqda quşçuluğun, südçülüyün, heyvandarlığının və həmçinin, mal-qaranın bordaqda saxlanılmasının daha intensiv istiqamətlərinin payı artmışdır. Əkinçiliyin sahələri arasında yem bitkilərinin (heyvandarlığın sürətli inkişafı nəticəsində) və həmçinin, intensiv t ərəvəzçiliyin və bağçılığın payı artmışdır. Kənd təsərrüfatı istehsalının intensivl əşdirilməsinə belə bir meyl öz əksini fermaların mexanikləşdirilməsində və elektrikl əşdirilməsində də tapmışdır. Bununla yanaşı, ölkə digər inkişaf etmiş ölk ələrdən, xüsusilə də Qərbi Avropa ölkələrindən gübrələrin tətbiqinə görə, kənd t əsərrüfatı sahələrinin 1 hektarına hesabı ilə enerji və fondlarının gücünə görə geridə 3
qalır. Bunun nəticəsi olaraq bir çox bitkilərin, xüsusilə də dənli bitkilərin m əhsuldarlığı Kanada da xeyli aşağıdır. K ənd təsərrüfatı ölkənin cənub rayonlarında inkişaf etmişdir, baxmayaraq ki, geniş şimal ərazilərdə yalnız maralçılıq, ovçuluq və balıqçılıq inkişaf etmişdir. Daha əhəmiyyətli kənd təsərrüfatı rayonları Mərkəzi Kanada və çöl əyalətləridir, eyni zamanda onların müxtəlif ixtisaslaşması mövcuddur. M ərkəzi Kanada onun çoxsaylı əhalisilə, ilk öncə şəhər əhalisinin tələbatlarını şəhərətrafı tərəvəzçilik, bağçılıq, südçülük heyvandarlığı və quşçuluq vasitəsilə təmin ed ən sahələrilə seçilir. Məhsulun böyük hissəsi yerli bazarlarda satılır, heyvandarlıq m əhsullarının və tütünün bir hissəsi isə ixrac edilir. Çöllük əyalətləri öz yerli təbii şəraitlərinin xüsusiyyətləri hesabına hələ keçən əsrin sonlarında dünya miqyasında taxıl üzrə istehsalın ixtisaslaşmasına görə aparıcı rayonlara çevrilmişdir. Hal-hazırda da dənli bitkilərin istehsal edilməsi Kanadanın k ənd təsərrüfatı məhsullarının dünya bazarında ixtisaslaşmasını müəyyən edir. Dig ər rayonlar daha kiçik rol oynayırlar. Lakin Britaniya Kolumbiyasının c ənub hissəsində yüksək intensiv südçülük heyvandarlığının və bağçılığın (əsas m əhsul almadır), Atlantik əyalətlərdə isə kartofçuluğun və bağçılığın inkişafını qeyd etm ək olar. Kanada ərzağın ixracı üzrə dünyada ikinci olan, inkişaf etmiş kənd təsərrüfatına malikdir. Əmtəənin, mexanikləşdirilmənin, istehsalatın ixtisaslaşdırılmasının yüksək s əviyyədə olması onun üçün xarakterikdir. Kənd təsərrüfatı ölkəsində fermer t əsərrüfatları məhsullarına və fermerlər tərəfindən əldə etdikləri sənaye məhsullarına “qiym ət qayçılarının” mövcudluğu xırda və orta fermaların müflisləşməsinə, istehsalatın və torpaq sahibliyinin iri fermaların və kənd təsərrüfatı korporasiyalarının əlində cəmləşməsinə gətirib çıxarmışdır. Hal- hazırda kənd təsərrüfatı torpaqlarının 80 faizi sahələri 50 hektardan artıq olan iri t əsərrüfatların sahibliyindədir. Əhəmiyyətli bitkilərin orta illik yığımı buğda üzrə 32 milyon ton, arpa üzrə 15 milyon ton, qarğıdalı üzrə 7 milyon ton, yulaf üzrə 4 milyon ton təşkil etmişdir. Mal- qaranın sayı iribuynuzlu mal-qara üzrə 16 milyon, donuzların sayı 11 milyon, qoyunların 600 min, quşların 80 milyon təşkil etmişdir. Kanada k ənd təsərrüfatında əməyin səmərəliliyinin dünyada biridir. Burada əhalinin təxminən 15 faizi məşğuldur, fermaların 30 faizi ümumi əmtəə məhsullarının 75 faizi
ni istehsal edir. Kanadanın fermerləri 100 milyon nəfəri doyura bilər. K ənd təsərrüfatından sonra Atlantik və Sakit okeanların bioloji ehtiyatlarına əsaslanan balıqçılıq ikinci yeri tutur. Balığın tədarükünə görə (1 milyon ton) Kanada dünyada s əkkizinci yerdədir və Atlantik okeanın sahilinin payı 60 faizə çatır. Daxili sularda balıqçılığın əhəmiyyəti, ovçuluq kimi xeyli aşağıdır. K ənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi həcminin yarıdan çoxu heyvandarlıqda südçülük, ət-yun qoyunçuluğu və həmçinin quşçuluq üstünlük təşkil edir. Kanada dondurulmuş balıq və xəzlər üzrə dünya ixracında aparıcı rol oynayır. Ölkənin
4
m ərkəzi (şəhərətrafı tərəvəzçilik, bağçılıq, südçülük heyvandarlığı və quşçuluq) və c ənub-qərb (dənli bitkilərin becərilməsi) hissələri əhəmiyyətli kənd təsərrüfatı rayonlarıdır. K ənd təsərrüfatı Kanadanın aqrar biznesinin tərkib hissəsidir, burada qida s ənayesi əsas rol oynayır. Ölkə məhsulların əsas növləri ilə daxili tələbatı təmin edir, buğda və bitki yağının iri ixracçısıdır. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin təməlini fermer t
əsərrüfatları təşkil edir. Fermerlərin çoxu torpaq sahibləridir, fermaların böyük hiss əsi isə yüksək ixtisaslaşdırılmış müəssisələrdir. Kənd təsərrüfatının strukturunda bitkiçilikl ə yanaşı heyvandarlıq üstünlük təşkil edir. Kanada taxılın ümumi istehsalına görə dünya ölkələrinin birinci onluğuna daxildir. Son illər yağlı və yem bitkil ərinin istehsalının həcmləri artmışdır. Becərilən torpaqların böyük hissəsi c ənubda, ölkənin çöllük hissəsində cəmləşmişdir. Burada taxıl təsərrüfatında, otlaq ət maldarlığında və ət-yun qoyunçuluğunda ixtisaslaşırlar. Mərkəzi rayonlarda aparıcı mövqeni çoxsah əli heyvandarlıq tutur, südçülük təsərrüfatları və meyvəçilikdə inkişaf etmişdir. Kanada bütün əmtəə məhsullarının 25 faizini dünyanın müxtəlif ölkələrinə ixrac edir. S ənaye məmulatları Kanadanın ixracının təməlini təşkil edir, onlardan 3/5 hiss əsi maşınqayırma məhsullarıdır. Kağızın və taxılın ixracı həmçinin əhəmiyyətlidir. Kanadanın xarici ticarət münasibətlərində əsas yeri ABŞ tutur. İkinci yerd
ə Yaponiyadır, sonra isə Avropa İttifaqı ölkələri. Kənd təsərrüfatı Kanada ərazisinin 7 faizini təşkil edir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi üçün istifad ə edilən bu sahənin 3/4 hissəsi ölkənin Mərkəzi Qərbində yerləşir. Bu əyalətlər əsasən buğda istehsal edir. Kanada buğdanın ən iri dünya istehsalçılarından biridir. Bu rayonların fermerləri, becərdiyi məhsulların diversifikasiyasının qayğısına qalaraq, eyni zamanda ölk ədə mərciyə, rapsa və jenşenə artan tələbatı ödəmək m əqsədilə bu bitkiləri becərməyə başlamışlar. Kanadanın şərqində əkinçilik m əhsullarının əksər hissəsi Böyük Göllərin düzənliklərində və Müqəddəs Lavrentiy çayının vadisində becərilir. Ontario və Kvebekin yayın isti keçməsi və uzun vegetasiya dövrü bu sah ədə kahı, xiyar, qarğıdalı, alma, çiyələk və tütün kimi müxt
əlif məhsulların becərilməsinə şərait yaratmışdır. Ölkədə iribuynuzlu mal- qaranın sayının çoxluğuna görə ikinci olan Kvebek Kanadanın ən iri süd istehsalçısıdır. İkinci süd istehsalçısı Ontario, öz növbəsində iribuynuzlu mal-qaranın sayına görə üçüncüdür. Atlantik əyalətlərdə əsas becərilən bitki kartofdur.
9 347 400 2 Balıqçılıq 0,5 26 850 0,2 Meşəçilik 0,5
50 000 0,3 C əmi 10 434 250 2,5
5
Kanada hökum ətinin agentlikləri ölkənin əkinçiliyini və maldarlığını dəyişən qiym
ətlərdən və xarici məhsullardan müdafiə etmək məqsədilə istehsalın və subsidiyaların hüdudlarını müəyyən edirlər. Belə agentliklər, xidmətlərin və kənd t əsərrüfatı fəaliyyətində lazım olan materialların vasitəsilə istehsalçıların istehsal etdikl əri məhsullarının satışına yardım edirlər. K ənd təsərrüfatı torpaqları Kanadanın təxminən 7 faizini təşkil edir. Bu, kənd t əsərrüfatı məhsullarının becərilməsində istifadə edilən ərazilərin 3/4 hissəsi ölkənin M ərkəzi Qərbi əyalətlərində yerləşir. Bu əyalətlərdə əsasən buğda istehsal edirlər. Kanadada istehsal edil ən bütün buğdanın yarısı Saskaçevanda becərilir. Kanada d ənli bitkiləri ixrac edir (buğda, çovdar, yulaf, arpa, qarğıdalı, qarabaşaq kimi bitklərə də aiddir) və dünyanın taxıl bazarında aparıcı yerlərdən birini tutur. Bununla əlaqədar olaraq dənli bitkilərin idxalı çox az miqdardadır. Buğdanın bec
ərildiyi sahə orta hesabla 8,6 – 11,0 milyon hektar təşkil edir. Məhsuldarlıq illər üzr
ə dəyişərək 1,8 – 2,9 ton/ha arasında dəyişir. Buğda üzrə ümumi yığım orta hesabla 16,2 – 28,6 milyon ton arasında dəyişir, bununla belə 9,4 – 19,4 milyon ton ixrac edilir. İdxal 0,2 – 0,4 milyon ton təşkil edir. Daxili tələbata 6,3 – 9,0 milyon ton s ərf edilir. Buğda üzrə keçici ehtiyatlar 4,8 – 9,7 milyon ton təşkil edir. Arpa h əmçinin ixrac edilən əhəmiyyətli bitkidir. Arpa üzrə əkin sahələri 3,2 – 4,6 milyon hektar t əşkil edir. Məhsuldarlıq 2,2 – 3,4 ton/ha arasında dəyişir, bu da 7,5 – 13,2 milyon ton arpanın istehsalını təmin edir. 0,4 – 3,0 milyon ton arpa ixrac edilr. İdxalı isə çox azdır. Bu dənli bitkinin ölkədaxili istehlakı 7,9 – 11,6 milyon ton t əşkil edir. Keçici ehtiyatlar 1,5 – 3,4 milyon ton təşkil edir. Ölk ədə qarğıdalının istehsalı orta hesabla 8,8 – 11,6 milyon ton təşkil edir, bu da h ər zaman ölkənin istehlakını təmin etmir. Ölkədə qarğıdalının istehlakı 10,3 – 13,8 milyon ton t əşkil edir, buna görə də qarğıdalının çatışmayan miqdarı idxal edilir. Ərazisi 9970,6 min km 2 , əhalisi 34,0 milyon nəfər, 1 km 2 - ə 3,4 nəfər düşür. Orta Kanada fermeri 1800 hektar torpaq bec ərir. Aktiv əhali ÜDM-in 9 %-ni verirl ər. Ümumi kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaq 70 milyon hektar, əkin 14 milyon hektar , taxıl istehsalına görə dünyada 5-ci yeri tutur (57 milyon ton). İstehsal edir: buğda 32 milyon ton, arpa 15 milyon ton, qarğıdalı 7 milyon ton, vələmir 4 milyon ton, 16 milyon iribuynuzlu mal- qara, 11 milyon donuz, 600 min baş qoyun, 80 milyon quş. ÜDM 1389,0 milyard ABŞ dolları təşkil edir, hər nəfərə 40 853 ABŞ dolları düşür.
|