Mavzu: Mikroorgonizmlar bilan ishlashning texnik talablari

Ishni bajarish tartibi: Mikroorganizmlar biomassasini kom’leks qayta ishlash birnecha bosqichdan iborat. Birinchi bosqich – bu ekstraktsiya. Bu bosqichda xujayradan ajratib olmoqchi bo’lgan asosiy moddani xususiyatlariga qarab erituvchi shu moddani to’la ekstraktsiyasini tahminlab beruvchi rN – ko’rsatgichi, harorat va x.k. tanlab olinadi. Ekstraktsiya bo’luvchi birikmalarni fizik-kimyoviy xususiyatlari, ularni qaysi birikmalar sinfiga mansubligidan foydalanib, ekstraktsiya jarayoni bosqichma-bosqich olib borilishi ham mumkin. Dastlab suv bilan, tuzlik eritma, organik erituvchilar bilan va x.k. Ekstraktsiya vaqtida kerakli modda fermentativ o’zgarishlarga uchrab qolmasligiga ehtibor berish kerak, xususan bio’olimerlarni ‘archalanishi (oqsil, ‘olisaxaridlar, li’idlar, nuklein kislotalar va x.k.) oldini olish kerak. Kom’onentlarni qayta ishlash chizmasi, qaysi moddaga ustuvorlik berilishiga qarab chiziladi. Bu maqsadda har xil texnologik usullardan foydalaniladi: cho’ktirish, har xil erituvchiga o’tish, adsorbtsiya, kontsentrlashtirish (quyultirish), xromatografiya v x.k. Erituvchini to’g’ri tanlash ham katta ahamiyatga ega. Kerakli moddani cho’kmaga tushurish, aksincha cho’kmani eritib, moddani suyuqlikga o’tkazish, filg’trlash, membranalardan o’tkazish ham eng muhim texnologik bosqichlardan hisoblanadi. Membranalarni to’g’ri tanlash nafaqat moddani ajratib olish, balki uni tozaroq holatda tayyorlash imkoniyatini beradi. Bio’olimerlarni molekulyar massasiga, ion almashishiga, izoelektrik nuqtasiga, affiligiga (biologik mosligiga) qarab ajratish usullari ham zamonaviy biotexnologik jarayonlarda tobora keng qo’llanilib bormoqda. Kichik va katta molekulalik moddalarni bir-biridan ajratish uchun ko’’roq yuqorimolekulali moddalarni organik erituvchilar yordamida cho’kmaga tushurib olish tavsiya etiladi. Ekstraktlardan kerakli moddalarni ajratib olinishi yana bir yo’li – bu haroratbilan ishlov berishdir. Ekstrakt yuqori haroratda ushlab turilganda, tem’eraturaga chidamsiz bo’lgan moddalar denaturatsiyaga uchrab, cho’kmaga tushadilar. CHo’kmani esa, maqsad va imkoniyatlardan kelib chiqqan holda yoki filg’trlab, yoki membranalardan o’tkazib, yoki tsentrifugalar yordamida ajratib olinadi. Li’idlar va stirinlar organik erituvchilar yordamida ekstraktsiya qilib olinadi. Buning uchun xloroform, efir, metanol, etanol va boshqa erituvchilardan foydalanish mumkin. Bu bosqich eng kerakli bo’lib, boshqa moddalarni ekstraktsiyasiga halaqt qiluvchi li’id, fosfoli’id, sterinlarni murakkab efirlari, ditriglitseridlar, yog’ kislotalaridan qutulish imkonini beradi. Eritmalarni denukleinizatsiya (nuklein kislotalarni ajratib tashlash) bosqichi ham eng muhimdir. Bu bosqichda ‘olimerli va oligomerli nuklein kislotalari ajratib olinadi. Bu fraktsiya suvda eruvchi ‘e’tidlar, azotli asoslar, nukleotidlar, oligonukleotidlar, nukleozidlar va boshqa moddalar ham saqlaydi. Xujayra ichidagi ‘ast molekulali moddalarni ajratib olish uchun, biomassani avtoliz qilish usulidan keng foydalaniladi. Avtoliz – bu xujayra bio’olimerlarini (oqsil, karbon suv, li’idlar, nuklein kislotalar, ‘olisaxaridlar) tabiiy ‘archalanishidir. Avtoliz xujayra ichidagi fermentlar yordamida amalga oshib, suvda erimaydigan yuqorimolekulali moddalarni, suvda eruvchi monomerlarga aylantirib beradi. Bundan tashqari jarayonni yanada yumshoqroq sharoitda, tezroq o’tkazish maqsadida tashqaridan ferment eritmalari aralashtiriladi. Muayyan fermentlar tahsirida tegishli bio’olimerlar tez ‘archalanadi. Bunday yo’l ko’’incha xayvonlar va qushlarni yemiga qo’shimcha moddalar tayyorlashda ishlatiladi. [4]