MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

8.6. Atmosfer havasının radioaktiv  

maddələrlə çirklənməsi 

Atmosferə RM (radioaktiv maddələr) təbii radioaktiv proseslər vasitəsilə, uran filizləri çıxardıqda, reaktorla-

rın istismarı zamanı və atom partlayışı nəticəsində daxil olur.  

---

 

118

Təbii radioaktivlik atmosferə xasdır o, təbiətdə həmişə mövcuddur və insan fəaliyyətindən asılı deyil. Canlı 

orqanizmlər belə radioaktivliyə uyğunlaşıb və heç bir zərərli nəticəyə səbəb  olmur. 

RM - lə atmosferin çirklənməsi atom və hidrogen bombalarının partladılması nəticəsində baş verir. Hər bir 

belə partlayış zamanı radioaktiv tozlardan dəhşətli böyük buludların yaranması müşahidə olunur. Çox güclü 

partlayış dalğası  zamanı  bu tozların hissəcikləri bütün istiqamətlərə yayılaraq 30 km yüksəkliyə qədər qalxır. 

Partlayışın ilk saatları ən iri hissəciklər, bir qədər kiçik hissəciklər  isə 5 sutka ərzində yerə düşür, nəhayət daha 

xırda dispers tozlar hava axınları vasitəsilə min km məsafələrə yayılaraq bir çox illər ərzində yer kürəsinin səthi-

nə düşür.  

Atom partlayışı zamanı əmələ gələn ayrı-ayrı izotopların yarımparçalanması müxtəlif dövrlərdə davam edir. 

Bu baxımdan 2 izotop – stronsim – 90-25 il ərzində  parçalanma gedir, o, yer səthinə düşərək bitki tərəfindən 

(yem) inəyin südünə keçir; və sezium – 137 – in yarımparçalanması 33 il davam edir. 

Biosferin radioaktiv çirklənməsində nüvə silahlarının sınaqdan keçirilməsi mühüm faktor sayılır. Dünyada 

2000 – dən artıq nüvə silahı sınaqdan keçirilmişdir. (onlardan 500-ü atmosferdə.) 

Bu parptlayışlar zamanı ətraf mühitə milyon kürilərlə radioaktiv seziyum 137  və stronsium – 90 və digər 

elementlər daxil olmuşdur.  

Ətraf mühitin radioaktiv çirklənməsi baxımından nüvə müharibəsi ən dəhşətli, ən qorxulu ola bilər, tədqiqat-

lar göstərir ki, əgər nüvə müharibəsi başlayarsa, iri şəhərlərə atom bombası atılacaq. Bu zaman Yerin geniş əra-

zisini aylarla qaranlıq bürüyəcək, Günəş şüası yanğınlar nəticəsində əmələ gələn hissəciklərindən ibarət böyük 

buludlardan keçə bilməyəcək. Bir sıra regionlarda orta temperatur bir neçə 10 dərəcə aşağı düşəcəkdir. ( hətta 

suyun donma dərəcəsindən  də  aşağı)  Strotosferin  ozon  təbəqəsi  naziləcək, atmosfer  havası  zəhərlənəcəkdir. 

AES- də baş verən qəzalar nəticəsində də atmosfer havasının radioaktiv çirklənməsi baş verir. 1986-cı ildə 

Çernobıl AES-də baş verən qəza nəticəsində Belorusya respublikasının 

5

4

 hissəsi radioaktiv çirklənməyə (xüsu-

sən  sezium – 137 və stronsium - 90). məruz qalmışdır. Çernobıl qəzası nəticəsində Belorusiya respublikasına 

10 milyon dollarlarla ziyan dəymişdir. Burada 16,4 min km

2

 ərazi çirklənməyə məruz qalmışdır.  Bundan başqa 

qonşu Ukrayna respublikasının geniş ərazisi də radioaktiv çirklənməyə məruz qalmışdır. Çirklənməyə məruz qa-

lan rayonlarda bitki və heyvanlarda anomal mutasiya müşahidə olunmuş, bəzi sahələrdə meşələr qurumuşdur. 

Hazırda dağ – mədən sənayesində  istifadə    edilən  istehsal  texnologiyaları   fiziki   və    mənəvi  cəhətdən  

köhnəlmiş  avadanlığa əsaslanır.Bu  isə  istehsalın səmərəliliyini  aşağı  salmaqla,həm  də  ətraf  mühitə  mənfi  

təsir  göstərir.Azərbaycan  Ekologiya  və  Təbii  Sərvətlər  Nazirliyinin  «Ekoloji  cəhətdən  dayanıqlı  sosial – 

iqtisadi  inkişafa  dair»  Milli  Proqramında  dağ – mədən  təbii  sərvətlərindən  səmərəli  istifadə  edilməsi  üzrə 

aşağıdakı tədbirlər irəli sürülür. 

- Yeni  texnologiya  ilə  təmin  edilməklə  metalın  və  metal  məhsullarının, həmçinin  dəmir  ərintilərinin  

qapalı  istehsal  tsikllərinin yaradılması; 

- Vahid  məhsulun  istehsalında  az  enerji tutumlu  texnologiyaların  tətbiqi; 

- Təbii  ehtiyatlardan  səmərəli  istifadə  olunmasını  təmin  etmək  üçün  xammal  mənbəlrinin  istismarı  za-

manı  itkilərin  maksimum  qarşısını  almaq  məqsədilə  müasir  metodların  tətbiqi. 

- İstismarı  başa  çatmış  yataqların  ərazilərində  rekultivasiya  işlərinin  aparılması.