Mexanik hodisalar jismlarning muvozanati oddiy mexanizmlar

Tekis va notekis harakat haqida tushuncha. Tezlik va uning birliklari

---

II bob. Mexanik hodisalar
38
38
1-mashq
1. O‘rtacha tezligi 80
bo‘lgan poyezd 30 minutda qancha yo‘lni 
bosib o‘tadi? (Javobi: 40 km).
2. 1
kattami yoki 1
mi? Javobingizni asoslang.
3. Avtobus Nurota shahridan Qo‘shrabodga 90 minutda yetib bordi. 
Agar shaharlar orasidagi masofa taxminan 90 km bo‘lsa, avtobusning 
o‘rtacha tezligini aniqlang (Javobi: 60 km/soat).
4. 54
necha ga teng?
5. Tezligi 1,5
bo‘lgan shilliq qurt 30 sm masofani qancha vaqtda 
bosib o‘tadi? (Javobi: 20 s).
6. Ob-havo ma’lumotida sekundiga 10 metr tezlik bilan shamol esadi 
deyildi. Shamolning tezligi 
larda ifodalansa nechaga teng bo‘ladi?
7. Avtomobil 225 km masofani 2,5 soatda bosib o‘tdi. O‘rtacha tezlik 
nimaga teng? (Javobi: 90 km/soat).
8. Asalari 1,5 soat davomida asal yig‘ish uchun 30 km masofani uchib 
o‘tdi. Uning o‘rtacha tezligi nimaga teng? (Javobi: 5,5 m/s).
9
*
. Otliq 46 km/soat tezlik bilan bir qishloqdan ikkinchisiga 2 soatda 
yetib bordi. Bu masofani o‘rtacha tezligi 0,5 km/soat bo‘lgan toshbaqa 
qancha vaqtda o‘tishi mumkin? (Javobi: 184 soat).

---

39
14-MAVZU
MASSA VA UNING BIRLIKLARI
Siz kundalik turmushda ota-onangiz bilan yoki o‘zingiz bozorga 
borgansiz, albatta. Bozorda sotilayotgan ko‘pgina oziq-ovqat mahsulotlarini 
tarozida o‘lchab sotilishini ham bilasiz. Tarozi yordamida jismlar va 
narsalarning qanday kattaligi o‘lchanadi? Buni tushunish uchun quyidagiga 
e’tibor beraylik. Qum ortilgan bolalar o‘yinchoq avtomobilini joyidan 
qo‘zg‘atish osonmi yoki qum ortilgan rosmana avtomobilnimi? Bir tekis 
g‘ildirab kelayotgan o‘yinchoq avtomobilni ushlab to‘xtatish osonmi 
yoki rosmana avtomobilnimi? Albatta, har biringiz savolga o‘yinchoq 
avtomobilni deysiz. Boshqa misol olaylik. Sellofan xaltaga solingan 
shakarni ko‘tarish osonmi yoki bir qop shakarnimi? Bunda ham xaltadagi 
degan to‘g‘ri javobni olamiz. Demak, jismlar tinch turgan bo‘lsa, uni bu 
holatdan chiqarish uchun ta’sir ko‘rsatish kerak. Xulosa qilib aytsak, jismlar 
yoki narsalar tinch turgan holatini saqlashga intilar ekan. Jismlar xuddi 
shunday harakat holatini ham saqlashga urinadi. Jismlarning tinch yoki 
harakat holatini saqlash qobiliyatiga inertlik deyiladi. Lekin bu qobiliyat 
turli jismlarda turlicha. Bu qobiliyatni o‘lchash uchun massa deb ataluvchi 
fi zik kattalik o‘ylab topilgan. Jismning inertlik xossasini xarakterlovchi 
fi zik kattalikka jismning massasi deyiladi. Jism massasini o‘lchashning 
usullari ko‘p. Shulardan hammaga ma’lumi tarozi yordamida o‘lchashdir. 
Amaliyotda ishlati ladi gan tarozilar turli tipda bo‘ladi: o‘quv, analitik, elekt-
ron va h.k. 14-a rasmda o‘quv (shayinli), b-rasmda esa elektron tarozi 
keltirilgan. Yuqorida aytganimizdek, massa birligi 1 kilogramm bo‘lib, 
namunasi Parij yaqinidagi Sevr degan shaharchada saqlanadi (13-rasm).
Namuna silindr shaklida bo‘lib, balandligi va diametri 39 mm atrofi da. 
Undan 40 ta nusxa tayyorlanib turli mamlakatlarga tarqatilgan.
Jism massasining ko‘p yoki kamligi, un 
dagi moddaning yoki 
narsalarning ko‘p-kamligiga bog‘liq. Masalan, bir qop yong‘oq ning massasi 
bir xalta yong‘oq nikidan, 1 che lak suvning massasi 1 piyola suvnikidan 
ko‘p.