Microsoft Word 00 KeyNote Speakers Materiallar

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

688

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

yeniden dağılımı yoluyla azgelişmiş bölgelerin mali yapısının, istihdam kaynaklarının ve altyapısının 

desteklenmesine ve bölgelerarası gelişmişlik farklılıklarının kaldırılmasına yönelik dengeli ekonomik 

kalkınma anlayışına dayalıdır. 

Michael Porter’a göre kümelenme; “Aynı  iş kolunda faaliyet gösteren, aralarında ilişkiler olan 

ama aynı zamanda rekabetde bulunan çok sayıdaki işletmenin, onlara mal satan tedarikçilerin ve 

hizmet satanların, ilgili kurumların aynı coğrafi bölgede yoğunlaşmalarıdır.” 

Kümelenmeler işletmelerin giderek küreselleşen rekabet şartları altında başarı sağlamalarına 

imkan vermektedir. İşletmeler birlikte kümelenerek ölçek ve kapsam ekonomilerine ulaşabilir, coğrafi 

yakınlık ve sıklıkla güvene dayalı olarak arttırılmış karşılıklı etkileşimler sayesinde, iş görme 

maliyetlerini azaltabilirler. 

Bölgesel kümelerin çeşitliliği ve tanımı konusunda bir çok farklı görüşten bahsedilebilir. Küme 

(Cluster-Kümeleşme-Endüstriyel Grup-topluluk) terimimin ifade etmiş olduğu anlam aynı coğrafi 

bölgede toplanmış  işletmelerin güçlü bir şekilde ağ oluşturduğu topluluklardır. Ancak bu kümelerin 

bölgesel, teknolojik ve üretim farklılıklarının artmasından dolayı daha ayrıntılı bir tanımlamaya ihtiyaç 

olduğu görülmektedir. Kümeler, işletmeler arası ilişkiler, boyutları ve de kümede bulunan işletmelerin 

yapıları bakımından nitelenebildiği gibi öncelikle genel olarak her birinin farklı koşulara vurgu yaptığı 

dört temel küme şekli ayırt edici olabilir. 

1. Dikey üretim zinciri, daha çok birbirilerine tedarikçi olan zincirin olduğu küme şeklidir. Dikey 

üretim zincirleri üretim süreci içindeki sınırların kümenin çekirdeğini oluşturduğu dar tanımlanmış 

sanayilerden oluşur.  

2. Birbirleri ile ilgili sektörler içerisinde bölgesel olarak ekonomik aktivitelerin yoğunlaşması 

biçiminde ortaya çıkan büyük ölçüde bölgesel bilim altyapısıyla bağlantılı olarak (araştırma 

laboratuvarları, üniversiteler vs.) ilgili ekonomik sektörlerde alansal olarak yoğunlaşan ekonomik 

aktiviteler.  

3. Bir ekonomide ilgili sektörlerin bir yerde toplanmalarıdır. Daha yüksek bir kümelenme 

düzeyinde (ziraat toplulukları) yüksek düzeyde kümelenmiş sanayi grupları          (kimya topluluğu 

gibi) veya sektörlerin kümelenmesidir.  

4. Yenilik Kümeleri, araştırma ve geliştirme potansiyelinin çok yönlü ağlaştığı (networking) 

temel üzerinde yüksek yenilik dinamiklerinin olduğu kümelerdir. 

Rekabet ve rekabet avantajı kavramları günümüzde oldukça sık kullanılan ancak tanımları ve 

kaynakları üzerinde henüz tam bir fikir birliğinin olmadığı, değişik ortamlarda farklı anlamların 

yüklendiği kavramlar olarak ortaya çıkmaktadır. Çok genel ve en yalın anlamı ile yaşamın mücadelesi 

tanımlanan rekabet kavramı, iki veya daha fazla kişi veya tarafın birbirlerine üstün gelme çabaları 

şeklinde de ifade edilebilir. Ancak, rekabet halinde bulunan tarafların mücadele ettiği amaçlar bazen 

çok farklılık göstermektedir. Örneğin, bir spor müsabakasında insanlar veya takımlar bir şampiyonluk 

veya madalya için mücadele verirken, işletmeler pazar paylarını artırmak ve kârlarını yükseltmek, 

ülkeler ulusal refah düzeyini iyileştirmek ve devamlı hale getirmek veya politik güç elde etmek için 

uğraş verirler. Rekabetçilik ise, en basit şekliyle, rekabet edebilme kabiliyeti olarak ifade edilebilir. 

Ekonomik yönden ele alındığında, rekabetçilik kavramı birçok değişkeni bünyesinde barındırmakta 

olup kaliteye, hıza, teknik üstünlüğe, hizmet ve ürün farklılaşmasına dayanmakta olup, makro, mezo 

ve mikro olmak üzere üç farklı boyutta ortaya çıkmaktadır. Bu kategorilerde, makro ulusal, mezo 

bölgesel veya sektörel, mikro işletme (büyük veya KOBİ tarzı  şirketler) bazında rekabeti temsil 

etmektedir. 

Kümeler rekabeti üç ana yoldan etkilemektedir. (1) Kümelenme içinde kurulmuş olan işletmelerin 

üretkenliğini artırarak, (2) gelecekte  verimliliği yükseltecek ve yeni ürünlerin oluşmasını sağlayacak 

yenilikçiliği yönlendirerek ve 

(3) 

kümelenmenin kendisini genişleten ve güçlendiren yeni iş 

alanlarının ortaya çıkmasını teşvik ederek. Kümelenmeler, kümelenmeye dahil olan işletmelere, kendi 

esnekliklerinden feragat etmeden, büyük ölçekli yada diğer işletmelerle resmi bağlantılara sahip 

işletmeler gibiymiş gibi fayda elde etmelerini sağlar. 

Günümüzde kümelenmeler ülkelerinin rekabet gücünün artırılması konusunda ana gündem 

maddelerinden birisi haline gelmiştir. Bu çerçevede, dünyanın dört bir yanında kümelenmelerin 

oluşturulması, analizlerinin yapılması ve geliştirilmeleri konusunda birçok proje yürütülmektedir. 

Ülkelerin rekabet gücünü artırmanın yanı  sıra, kümelenme çalışmalarının KOBİ’lerin de rekabet 

gücünü artırdığına ilişkin gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yaşanmış birçok örnekler 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

689

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

bulunmaktadır. Avrupa’da oluşturulan endüstriyel bölgeler sayesinde, kalite, tasarım, inovasyon hızı 

ve değişimlere yanıt verme hızı ile niş marketlerdeki müşterilere uygun mal ve hizmetler sunularak 

rekabet üstünlüğü sağlanılmıştır. Tekstil ve hazır giyim sektöründe İtalya’nın yakaladığı başarı bir 

örnek oluşturmuş;  İtalya örneğinde de olduğu gibi sektörel kümelenmelerin oluşturulması ile 

kümelenmeler içerisinde yer alan işletmelerin üretim olanakları sürekli günün şartlarına yanıt verecek 

şekilde iyileştirilmiş, yeni teknolojilerden yararlanma olanakları artırılmış ve pazarda rekabet 

edebilme yetenekleri geliştirilmiştir. Rekabet üstünlüğü sağlamış endüstriyel bölgelerin hepsinin 

başarısındaki ortak nokta, müşteri gereksinimleri merkezli (müşteri odaklı – talep odaklı) olarak aynı 

değer zinciri üzerinde yer alan işletmeler arasında oluşturulmuş kümelenmelerin varlığıdır. 

Porter, bir ülkenin belirli endüstrilerde başarılı ve diğerlerinde başarısız olmasının nedenlerini, 

geliştirdiği Elmas Modeli ile açıklamaktadır. Porter’a göre ülkeler en verimli olduğu endüstri ve 

endüstriyel bölümlerde başarıya ulaşmaktadır.  

Porter kümelenmeyi ortaya koyarken, “rekabetçi elmas modeli”ni temel almaktadır. Elmas 

modeli dört faktörün etkileşimi üzerine odaklanmaktadır. Bu faktörler sırasıyla şu şekildedir; a. firma 

stratejisi,  b. girdi koşulları,  c. talep koşulları,  d. ilgili ve destekleyici kuruluşlar ile olan ilişkilerdir. 

Model söz konusu faktörlerin etkileşimiyle, belirli bir mekandaki firmaların verimliliği arasında 

pozitif korelasyon kurmaktadır. Bu da demek oluyor ki, elmas modelindeki faktörler arasındaki 

etkileşim ne kadar yüksek ise, firmaların verimlilikleri o derece yüksek olacaktır. 

Elmas Modeli’nde yer alan unsurlar arasındaki etkileşimin yoğunluğu, ülkenin uluslararası 

rekabetçiliğini belirlemektedir. Elmas Modeli’ndeki faktörlerin kendi aralarındaki etkileşim gücü ise 

temel olarak endüstrilerin kümelenmesine ve endüstrinin coğrafik olarak belirli bir bölgede 

yoğunlaşmasına bağlıdır. Bunlardan biri olarak endüstrilerin kümelenmesine bakıldığında teknoloji, 

vasıflı  işgücü, tasarım yetenekleri ve altyapı olanakları gibi gelişmiş üretim faktörlerinin 

oluşturulmasında, birbirlerine yatay veya dikey bağlantıları olan başarılı endüstriler yer almaktadır. 

Endüstriye giren yeni firmalar, rekabetçi ortamın oluşumunu güçlendirecektir. Başarılı endüstrilerin 

kendi içlerinde kümelenmeleri, İsviçre, İsveç, Danimarka, Singapur, Japonya ve İtalya gibi ülkelerde 

görülmektedir. 

Elmas Modeli’ndeki faktörlerin karşılıklı olarak etkileşimlerini sağlayan ikinci bir etken ise 

endüstrilerin belirli coğrafyalarda yoğunlaşmış olmalarıdır. Başarılı endüstrilerin karakteristiklerine 

bakıldığında, ülkenin belirli bölgelerine kuruldukları görülmektedir. İtalya’nın en büyük yünlü kumaş 

üreticisi firma sadece iki şehirde üretim yapmaktadır.  İngiltere’deki mezatçılar Londra’da bir araya 

gelmişlerdir.  İsveç’in en büyük ilaç firmaları Basel’de üretim yapmaktadırlar. Firmaların belirli bir 

coğrafyada bir araya gelmeleri inovasyonun gelişmesine, yeteneklere yatırım yapılmasına ve 

destekleyici endüstrilerin gelişmesine zemin hazırlamaktadır. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şekil1.  -   M.Porter Elmas Modeli-Kümelenme İlişkisi; 

Talep Koşulları 

Firma Yapısı, 

Stratejisi ve 

Rekabet 

Girdi (Faktör)  

Koşulları 

İlgili ve 

Destekleyen 

Sektörler 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

690

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

TEXNOPARKLARIN  EFFEKTİV İDARƏETMƏ SİSTEMİNİN  

FORMALAŞMASI MƏSƏLƏLƏRİ 

 

Roza ŞAHVERDİYEVA 

AMEA  İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN

 

Məleykə İBİŞOVA 

Azərbaycan Texniki Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

 

Müasir dünya iqtisadiyyatı innovasiyalar və yeni texnologiyalar  əsasında inkişaf etdirilir. Bu 

istiqamətdəki fəaliyyətin tənzimlənməsi və idarə olunmasında həmin ölkələrdəki innovativ strukturlar 

kimi texnoparkların  üzərinə mühüm vəzifələr düşür. Hesab olunur ki,  qabaqcıl ölkələr texnoparklar 

yaradılması sahəsində böyük təcrübəyə malikdir. İnkişaf etmiş ölkələrdə texnoparkların mövcud 

təcrübələrindən yararlanmaq, spesifik xarakter daşıyan xüsusiyyət və tendensiyalarından istifadə 

etməklə ölkəmizdə qarşıya qoyulan məqsədlərə daha yaxşı nail olmaq mümkündür. 

Texnoparkların yaradılması, fəaliyyətinin  təşkili və idarə olunması üzrə beynəlxalq  təcrübənin 

uğurlu nəticələrinin Azərbaycanda formalaşmaqda olan texnopark strukturlarına tətbiq olunması 

hazırki dövr üçün aktual məsələlərdən sayılır. “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış”  İnkişaf  Kon-

sepsiyasında əsas hədəf qarşıdakı illərdə əsasən qeyri-neft sektorunun inkişafı hesabına ümumi daxili 

məhsulun iki dəfə artırılması  və bu artımın respublikada innovasiya yönümlü və biliyə  əsaslanan 

iqtisadiyyatın qurulması hesabına həyata keçirilməsi göstərilimişdir. Belə inkişafın əsas dayaqlarından 

biri də yüksək texnologiyaların işlənilməsinə  və  tətbiqinə istiqamətlənən müasir innovasiya struk-

turlarının (İS) yaradılmasıdır. 

Hazırkı dövrdə  rəqabətədavamlı  və yüksək ixrac potensiallı, innovativ məhsul və ya xidmət 

istehsalının formalaşdırılması üçün, başqa sözlə innovativ iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə 

Sumqayıtda sənaye və kimya texnologiyası parkları, RYT Nazirliyinin nəzdində “Yüksək texno-

logiyalar parkı”, AMEA-nın İşlər  İdarəsində Elm  və Texnologiya Parkının yaradılması,  Şəmkirdə 

kənd təsərrüfatı texnologiyaları üzrə aqropark, Balaxanıda tullantıların emalı üzrə  sənaye parkı, 

Mingəçevirdə  Yüksək Texnologiyalar Parkı yaradılmışdır. 

Texnoparklar Azərbaycan iqtisadiyyatının güclənməsinə,  ətraf mühitin sağlamlaşmasına, xarici 

investisiyaların cəlb edilməsinə, ölkədə keyfiyyətli sənaye məhsullarının istehsalının genişlənməsini 

təmin edəcəkdir. 

Texnoparkların fəaliyyətinin səmərəli idarə etmə sisteminin  formalaşması  zəruri məsəslələrdən 

hesab olunur. İnnovativ fəaliyyətin idarə olunmasında, onun tənzimlənməsi və stimullaşdırılması 

məqsədilə mümkün dövlət dəstəyi mexanizmlərindən istifadə olunmalıdır.  

Texnoparkların fəaliyyətində  əsas idarəetmə parametrlərinin müəyyənləşdirilməsinə, onun  

intellektual idarəetmə sisteminin fəaliyyətinin konseptual strukturunun və icra mexanizmlərinin 

işlənilməsinə olan ehtiyac təqdim olunan tədqiqatların davam etdirilməsini zəruri etmişdir. 

Texnoparkların mahiyyəti və formaları.Texnopark  - kiçik və orta elmtutumlu innovasiya şirkət-

lərinin inkişafı üçün maksimum əlverişli mühitin formalaşdığı elm - istehsalat kompleksidir. O, əsasən 

elmi fəaliyyətin nəticələrinin məhsula çevrilməsi və bazara çıxarılmasının təşkili  ilə  məşğul olur. 

İnnovasiya strukturlarının yeni növləri arasında texnoparklar özlərinin həll etdiyi bir çox məsələlərin 

müxtəlifliyi ilə seçilir. Texnoparkların formalaşması  və  fəaliyyəti prosesində bir çox hallarda bəzən  

texnopolislər anlayışından da istifadə edilir.  Texnopolislər - öz daxilində universitetləri, elmi-tədqiqat 

institutlarını, mədəniyyət və istirahət infrastrukturlu yaşayış massivlərini birləşdirən müasir elmi - 

sənaye kompleksləridir. Ona görə də texnopolislərə bəzən “elmi şəhərlər”, “beyinlər şəhəri” də deylir.  

Texnoparklar yaradıldığı məqsədlərə müvafiq olaraq müxtəlif istiqamətlərdə, o cümlədən İKT, sənaye, 

ekologiya, aqrar, nəqliyyat və s. sahələrdə ixtisaslaşırlar. 

Texnoparkların  əsas məqsədlərinə  aşağıdakıları aid etmək olar:  

1) iqtisadiyyatın davamlı inkişafı və rəqabət qabiliyyətinin artırılması,  

2)  qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafının təmin edilməsi,  

3) innovasiya 

şirkətlərinin formalaşdırılması və innovativ sahibkarlığın dəstəklənməsi,  

4) insan 

kapitalının inkişafı,   

5) innovativ 

texnologiyaların yaradılması,  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

691

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

6) innovasiya 

və yüksək texnologiyalar sahələrinin genişləndirilməsi,  

7) yeni 

texnologiyaların işlənilməsi üzrə müasir komplekslərin yaradılması,  

8) təhsil müəssisələri, elmi tədqiqat institutları  və  sənaye arasında qarşılıqlı  əlaqələrin 

təkmilləşdirilməsi,  

9) yerli 

və xarici  investisiyanın cəlb edilməsi,  

10) intellektual,  sahibkarlıq və yaradıcılıq potensialının inkişafı,  

11) yeni iş yerləri yaradılması,  

12) regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı,  

13) yüksək elm və texnologiya tutumlu məhsulların istehsalı və onun yerli və xarici bazarlarda 

satışı və s  

Texnoparkların idarə olunması prinsipləri.Texnoparkların fəaliyyətinin idarə olunmasının ümumi 

prinsiplərimüəssisələr haqqında mövcud qanunvericiliyə müvafiq olaraq tənzimlənir.  Qeyd etmək 

lazımdır ki,  texnopark yaradıldıqdan sonra onun idarə olunmasını və inkişafını təmin etmək məqsədilə 

müəyyən tədbirlər həyata keçirilir. Belə ki, texnoparkın yaradılması və fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq 

onun yaradılması ilə  məşğul olan səlahiyyətli orqan aşağıdakı funksiyaları  həyata keçirir: 

1)texnoparkınn yaradılması  və  fəaliyyəti sahəsində vahid dövlət siyasətinin formalaşmasında iştirak 

edir və bu siyasətin həyata keçirilməsini təmin edir; 2)texnoparkda fəaliyyətin təşkili ilə bağlı məsul 

şirkətə lazımi köməklik göstərir, 3)texnoparkın  fəaliyyətini tənzimləyən normativ-hüquqi aktları 

hazırlayır və təsdiq edir, 4)müsabiqə yolu ilə idarəetmə operatorunu seçir və onunla idarəetmə sazişi 

bağlayır; 5)texnoparkın  fəaliyyətinin tənzimlənməsinə dair təkliflər hazırlayır, 6)texnoparkınn 

fəaliyyəti barədə illik hesabat hazırlayır və müvafiq icra hakimiyyəti orqanına təqdim edir və s. 

Texnoparkın  planlaşdırma, təşkiletmə, tənzimlənmə, nəzarət, uçot, proqnozlaşdırma və  təhlil  

kimi idarəetmə funksiyaları vardır. Texnoparkın idarə edilməsində 1)rəhbərlik, 2)elmi-texniki şura,   

3)maliyyə-iqtisadi blok, 4)intellektual mülkiyyətin qorunması  xidməti, 5)layihələrin reallaşma 

mərkəzi, 6)innovasiya istehsal firmaları, 7)tədris və elmi-informasiya mərkəzi, 8)biznes-inkubator, 

9)texnoparkın bölmələri, 10)servis, 11)marketinq və s. kimi strukturlar iştirak edirlər. 

Texnoparkların  səmərəli idarə olunması onun fəaliyyətini xarakterizə edən göstəricilər əsasında 

qiymətləndirilir. Həmin göstəricilərə aiddir: 1)texnoparkların yaradılmasıyla bağlı Qanunun müddəa-

ları, 2)vergi və gömrük güzəştləri, 3)texnoparkların elmi-innovativ və tədris fəaliyyəti, 4)elmi-texniki, 

texnoloji və resurs potensialı, 5)innovativ strategiyaların işlənməsinə dövlət orqanlarının marağı, 

6)maliyyə-investisiya mənbələri,  7)güclü kadr potensialının mövcudluğu, 8)texnopark rezidentlərinin, 

ali təhsil  və elmi tədqiqat müəssisəsinin dünyada tanınması, 9)texnoparkın infrastrukturu, texniki, 

sosial   və informasiya təminatı, 10)elmi tədqiqat    və təhsil müəssisələrinin birbaşa marağı  və s. 

Texnoparkın idarə olunması proseslərində dövlət strukturları, patent, sertifikatlaşdırma, lisenziya, 

strukturları, maliyyə-konsaltinq təşkilatları, aktiv innovasiya müəssisələri, tədris və    elmi-tədqiqat 

strukturları, marketinq və reklam  mərkəzləri, sosial obyektlər, təcrübi-eksperimental müəssisələr 

arasında zəruri informasiya əlaqələrinin qurulması, müvafiq verilənlər bazası, dəstəkləyici qərar 

qəbuletmə sistemlərinin yaradılması  və mükəmməl informasiya təminatına malik olması  zəruri 

məsələlərdən hesab olunur.   

Texnoparkların  idarə edilməsi zamanı  1)inkişafın planlaşdırılması üzrə problemlər, 2)fəaliyyətin 

təşkili üzrə problemlər, 3)fəaliyyətin motivasiyası üzrə problemlər, 4)dövlət nəzarəti üzrə problemlər 

və s. kimi bir sıra problemlər yaranır. 

Yekunda onu qeyd etmək lazımdır ki, qabaqcıl ölkələrin texnoparklarının  idarəetmə modelinin 

ugurlu nəticələrinini Azərbaycanda fəaliyyət göstərən texnoparklara tətbiq etməklə yaxın gələcəkdə 

iqtisadiyyatın innovasiya əsasında inkişafına nail olmaq olar. 

Texnoparkların  effektiv idarə etmə sistemi əsasında 1)idarə etmə strukturunun effektivlilik 

səviyyəsini, 2)idarə etmə proseslərində kadrların iştirak səviyyəsini, 3) qərar qəbuletmənin  səmərəli-

liyinin yüksəldilməsi səviyyəsini, 4)yeni və intellektual texnologiyaların idarə etmədə tətbiq səviyyə-

sini, 5)gəlirlilik və rentabellik səviyyəsini, 6)iş  nəticələrinin  səmərəliliyinin stimullaşdırılması dərə-

cəsini, 7) fəaliyyətin şəffaflığının yüksəldilməsini, 8) elmi-tədqiqat  nəticələrinin  kommersiyalaşdırıl-

ması  səviyyəsini, 9) kreativ potensialın formalaşması səviyyəsini, 10) kreativ məhsul və xidmətlərin  

xarici bazara çıxış imkanlarını artırmaqla daha yaxşı nəticələrin əldə olunmasına nail olmaq olar.  

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

692

 

Qafqaz University                                                                                          29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

TƏHSİL VƏ TƏHSİL SİSTEMİ ANLAYIŞI 

 

Zümrüd KAZIMLI   

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dünyada, ictimai inkişafın hər bir mərhələsində cəmiyyətin təhsillə üzvi bağlılığı olmuşdur. Gənc 

nəsillərin tədrisi, öyrədilməsi, maarifləndirilməsi  ən qədim fəaliyyətlərdəndir Uşaqlar həyata ilk 

addımlarını atan zaman  oxunu, yazını  və hesabı bilmirlər, yaşadıqları icmanın və toplumun əxlaq 

normaları və mədəni nailiyyətləri haqqında xəbərsiz olurlar. Peşəkar müəllimlərin səyləri və ailədəki 

təlim-tərbiyənin, həmçinin müasir dövrdə kütləvi media vasitələrindən və internetdən irəli gələn 

imkanların sayəsində  gənc nəsil cəmi bir neçə il ərzində oxumağı, yazmağı, hesablamagi, öz ətraf 

mühitini, əxlaq-davranış normalarını öyrənir. Bir məfhum kimi, “təhsil” praktik fəaliyyət üçün gərəkli 

olan biliklərin və müvafiq bacarıq və  səriştələrin məcmusudur. YUNESKO-nun müəyyən etdiyi 

beynəlxalq tərifə görə isə, təhsil  şəxsiyyətin bacarıq və davranışlarının təkmilləşdirilməsinin elə bir 

prosesi və nəticəsidir ki, bu zaman o, əqli yetkinlik və fərdi inkişafa nail olur. Təhsil insan inkişafının 

ən mühüm tərkib hissələrindən biridir və insan inkişafı indeksində də 3 əsas komponentdən biri kimi 

əks olunmuşdur. Ümumdünya İnsan Hüquqları  Bəyannaməsində,  İnsan Hüquqlarının və  Əsas 

Azadlıqların Müdafiəsi haqqında Avropa Konvensiyasında və  İqtisadi, Sosial və  Mədəni Hüquqlar 

haqqında Beynəlxalq Paktda təhsil hüququ ən vacib insan hüquqları sırasında təsbit edilmişdir. Təhsil 

insanın bilik, bacarıq və  səriştələr  əldə etməsi sahəsində imkanlarını genişləndirir, insan kapitalını 

formalaşdırır, həyatın keyfiyyətini dəyişir və iqtisadi artımın mənbəyi rolunu oynayır. Təhsilin 

səviyyəsi insanların həyat fəaliyyətinin müxtəlif cəhətlərinə, məsələn, sağlamlığına, siyasi 

fəaliyyətinə, klassik musiqi qavrayışına, sosial bağlılıqlarına, intizamlılığına və s. təsir göstərir.Təhsilli 

insanlar daha mürəkkəb və deməli daha yüksək ödənişli işlərin öhdəsindən gələ bilir. Onlar fiziki və 

təbii kapitaldan daha səmərəli istifadə edərək, son nəticədə  məhsuldarlığı  və iqtisadi kapitalı da 

artırmış olurlar. Təhsil müəssisələrinin – ilk növbədə universitet və institutların – yerinə yetirməli 

olduğu digər bir funksiya yeni biliklərin yaradılması  və sosial və iqtisadi həyatın bütün sahələrində 

tətbiq edilməsidir. Elmi-texniki kəşflərin sürətli artımı  və texnika və  səhiyyə xidmətləri sahəsində 

geniş istifadəsi elmi biliklərin rolunun radikal surətdə dəyişməsinin göstəricisidir. Yeni bilgilərin və 

yeni tətbiq metodlarının axtarışı (“ixtiralar və innovasiyalar”) müasir cəmiyyətlərdə  fəaliyyətin 

mühüm bir sahəsinə çevrilmişdir. Külli miqdarda yatırımların edildiyi bu sahədə çalışan insanların 

sayı da az deyildir. Yüksək təhsilli insanlar yeniliklərin tətbiq edilməsinə,  əldə etdikləri nəticələrini 

həmkarları ilə paylaşmağa və  təcrübələrini gənclərlə bölüşməkdə  meyllidirlər. Beləliklə, təhsilin 

sayəsində  nəinki elmi biliklər və sosial qaydalar toplanaraq gənc nəsillərə ötürülür, həm də bütün 

cəmiyyətin və dövlətin intellektual potensialı formalaşır. Təhsilin insan inkişafında rolundan 

danışanda söhbət mütləq iki istiqamətdən birinə yönəlir: ya təhsilin insan potensialının artırılmasına 

təsiri, ya da təhsilin insan kapitalının yaradılmasında rolu müzakirə olunur. İnsan inkişafı kon-

sepsiyasında “insan potensialı” anlayışı öz əhatə dairəsinə görə “insan kapitalı” kateqoriyasından daha 

genişdir.  İnsan kapitalı  nəzəriyyəsi baxımından, təhsilə  sərmayələrin məqsədi  əmək məhsuldarlığını 

artırmaqdır. İnsan inkişafı yanaşması tərəfdarlarının fikrincə isə iqtisadi inkişafın əsas məqsədi insanın 

özüdür.Müasir təhsil insanın əqli fəaliyyətinin təşkil olunmasının daha təsirli üsullarını aşkarlamağa və 

istifadə etməyə çalışır. Buna görə də yeni tədris metodologiyaları və texnologiyaları sınaqdan keçirilir, 

öyrənənlərə yönəlmiş təhsilin məzmunu dəyişir, praktik fəaliyyətə əsaslanan tədris metodları istifadə 

olunur, ümumi və peşəkar təhsildə pedaqoqun rolu və ona olan tələblər dəyişir.  İnnovativ texno-

logiyalara əsaslanan fəal və interaktiv pedaqoji metodlar passiv mühazirə- seminar modelini sıxışdırır. 

Belə interaktiv metodlardan öncül memarlıq və mühəndislik məktəblərində istifadə olunan layihə 

yanaşmasını, idarəçilik (menecment) təhsilində örnəklərin tədqiqi (case-study, best practice) və 

simulyasiya (simulation, role-play) metodlarını, hüquqi və tibbi hazırlıq üçün klinikaları  və sairəni 

nümunə kimi göstərmək olar. YUNESKO-nun təşəbbüsü olan “Hamı üçün təhsil” (Education for All, 

EFA) strategiyasının əsas müddəaları 1990-cı ildə Tailandın Comtyen şəhərində keçirilən “Hamı üçün 

Təhsil – Ümumdünya Konfransında” irəli sürülmüşdür. Konfransda qəbul edilmiş Hamı üçün Təhsil 

haqqında Ümumdünya Bəyannaməsində vurğulanırdı ki, “təhsil dünyanın hər yerində hamının,