Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

Azərbaycanda sufilik və hürufilik fəlsəfəsi. 
XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda 
batinilik, ismaililik və sufilik cərəyanlarının yayılması sürətlənir. Həmin cərəyanla-
rın fəlsəfi ideyaları ölkədə həm mənəvi mədəniyyətin, həm də sosial həyatın müx-
təlif sahələrinə fəal təsir göstərmişdir. Əsasən, XI–XII əsrlərdən başlayaraq adı çə-
kilən cərəyanların nəzəri təlimləri, Sovet dövrü istisna olmaqla, Azərbaycan fəlsəfi 
və ictimai-siyasi fikrində geniş yer tutmuşdur. Azərbaycanda əsrlər boyu ezoterik 
fəlsəfi təlimlər və ilk növbədə, sufi fəlsəfəsinin nəzəri əsasları haqqında əsərlər 
yazmış alim-mütəfəkkirlər olmuşlar. Onların əksəriyyəti dünyəvi təhsil almış və 
fəlsəfi problemlərə əsasən vəhdət əl-vücud adı altında tanınan və dünya fəlsəfi dü-
şüncəsi üçün universal fenomen olan panteizm mövqeyindən yanaşmışlar. Onlar 
Allahın və ilahiləşdirilmiş varlığın sirlərinin irrasional dərkinə üstünlük versələr də, 
bir çox hallarda varlığın rasional dərkini inkar etməmiş, mədəniyyət tarixində dün-
yəvi elmlərin dərin bilicisi kimi də tanınmışlar. XI–XII əsrlərdə Azərbaycanda qey-
ri-ortodoksal sufilik fəlsəfəsinin yaradıcıları dünya mədəniyyəti tarixində tanınmış 
Baba Kuhi Bakuvi (948–1050), Eynəlqüzat Miyanəci (1099–1131), Əxi Əbü-l-Fə-
rəc Zəncani və mötədil sufiliyin yaradıcılarından olan Şihabəddin Əbuhəfs Ömər 
ibn Məhəmməd Sührəvərdi (1145–1234) və b. fəlsəfi irsi olmuşdur. 
XIV əsrdə yaşamış Azərbaycanlı filosof 
Sədəddin Mahmud Əbdülkərim oğ-
lu Şəbüstəri Təbrizi
(1287-1320) Sufi–panteist mütəfəkkiridir. Özünün xəbər ver-
diyi kimi o, Misir, Şam və Hicaz ölkələrinə səfər etmiş, kəndbəkənd, şəhərbəşəhər 
gəzmiş, hər yerdə adamlar və şeyxlərlə görüşmüş, elmi axtarışlarda olmuşdur. 
Mütəfəkkir Sufizmə və onun fəlsəfəsinə aid “Dünyaların ağasını dərk etməyə 
dair yəqinliyin həqiqəti”, “Həqiqət axtaranların güzgüsü”, “Sirlər gülşəni” və “Səa-
dət kitabı” əsərlərini yazmışdır. Şəbüstəri olduqca məşhur şair və filosof olmuşdur. 
Mahmud Şəbüstərinin 1317-ci ildə qələmə aldığı “Sirlərin gülşəni” kitabında başlı-

---

151
ca ideya varlığın vəhdətinin poetikcəsinə əsaslandırılmasıdır. M.F.Axundov bu fəl-
səfi poemadakı mütərəqqi fikirləri yüksək qiymətləndirmişdir. Dünya şöhrəti tap-
mış “Sirlər gülşəni” fəlsəfi poeması tanınmış mütəfəkkirlər tərəfindən şərh edilmiş, 
fars, eləcə də rus, ingilis, alman, fransız və türk dillərində çapdan çıxmışdır. 
“Sirr gülşəni” əsərində şair və filosofun dünyagörüşünün sufi–panteist tenden-
siyası öz əksini tapmışdır. M.Şəbüstərinin fikrincə, insan təkcə allah ilə deyil, bü-
tün aləm onun müxtəlif təzahürü ilə eynidir, vəhdətdədir. Filosof panteizmi inkişaf 
etdirmiş, allah, insan və təbiəti eyni təzahürlər saymışdır. Qədim yunan fəlsəfəsi ilə 
dərindən tanış olmuşdur. Əslində antik fəlsəfə Şərq fəlsəfəsi ilə birlikdə onun yara-
dıcılığının ideya mənbəyi olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, dini qəbul edən Şə-
büstəri çox vaxt ona əsaslanmışdır. Eyni zamanda o, bir sıra hallarda ortodoksal eh-
kamlarla razılaşmamış və tez– tez onları kəskin surətdə tənqid etmişdir. Dünyanın 
daxili və xarici hissədən ibarət olduğunu irəli sürən Şəbüstəri xarici hissəni planet 
və elementlərlə, minerallar, bitkilər və heyvanlarla əlaqələndirmişdir. Daxili hissəni 
isə ruhlar və əqllər aləmindən ibarət hesab etmişdir. İnsanlarda həm daxili, həm də 
xarici hissələr vardır. İnsan dünyanın mövcudluğu nümunələrindən biridir. Ümu-
miyyətlə, Mahmud Şəbüstəri Azərbaycan ictimai fikrində olduqca əhəmiyyətli 
mövqeyə malik olmuşdur. 
XIV əsrdə Azərbayçanda