Microsoft Word F?LS?F? -d?rs v?saiti -b-5 eco

hürufilik cərəyanı
meydana gəlir. Banisi 
Fəzlullah 
Nəimi
(1330-1394) idi. Əsəri «Cavidannamə» adlanır. Hürufilik ərəbcə hüruf sö-
zündən əmələ gəlmişdir, mənası hərflər deməkdir. Bu təriqətin əsas ideyası -
İudaizmdə mövcud olan mistik kabbalistika təlimində olduğu kimi Quranın hərf 
sistemi vasitəsilə izah olunmasına əsaslanır. Hürufilikdə 7 rəqəmi müqəddəs hesab 
edilir. 
Hərflərə mistik ilahi məna verilməsi bu təlimin başlıca fərqləndirici cəhətidir. 
Əsas ideya isə Allaha məxsus keyfiyyətin təcəssümü, insanın allahlaşdırılması, kai-
natın əbədiliyinin qəbul edilməsidir.
Hürufiliyə görə Kainat əbədidir və müxtəlif dövrlər bir-birini əvəz edir. Bu 
dövrlər Peyğəmbərlik, İmamlıq və Allahlıqdır. Adəm peyğəmbərlə başlayan Pey-
ğəmbərlik dövrü Məhəmməd peyğəmbərlə (s.ə.s) başa çatmışdır. Əli ibn Əbu 
Taliblə başlayan İmamlıq dövrü 11-ci imam Həsənlə başa çatmışdır. Allahlıq dövrü 
isə Fəzlullahla başlamışdır və bütün peyğəmbərlər onun gəlişini xəbər vermişlər. 
Hürufilər Adəmdən, Musadan və Məhəmməddən sonra Allahın qüvvəsinin tə-
zahürü kimi Fəzlullahı hesab edirdilər. Allahın zahiri görünüşü solmazdır və o in-
sanda, yaradılmışların ən yaxşısında bəyandır (
zühur kibriyy
ə
), insan ilahinin surə-
tidir və həqiqətin açarıdır. Allah hər bir zərrəcikdə mövcuddur. O, həmçinin sözlər-
də, sevginin və gözəlliyin əsası olan ərəb əlifbasının 28 və fars əlifbasının 32 hər-
fində təcəssüm edir. 7 rəqəmi insan sifətinin əsas hissələrinə, Fatihə surəsinin ayə-
lərinə və inamın əsas şərtlərinə müvafiq olan əsas rəqəmdir. 
Bu ideyalarına görə Nəimi həbs edilərək, sonralar edam olunmuşdur. Fəzullah 
həbsxanada məşhur “Cavidannamə” əsərini yazmışdır. Sözlərin müqəddəsliyini irə-
li sürən həmin əsərdə hürufiliyin başlıca prinsipləri öz əksini tapmışdır. Bəzi filo-
soflar bu cərəyanı idealist, bəziləri isə materialist istiqamətə aid edirlər. Əslində isə 

---

152
təlim mistik dini cərəyan hesab olunmalıdır. Ayrı–ayrı materialist müddəalar bu cə-
rəyanı materialist cərəyan hesab etmək üçün kifayət deyildir. “Allah mənəm”, “Al-
lah mənim özümdədir” fikri də allahın tam inkarı deyil, onun insanda təcəlla tap-
masının təsdiqidir. Hürufizm tərəfdarları müsəlmançılığın müqəddəs kitabı olan 
Quranın bütün şeylərin məcmusu olduğunu göstərirlər. Allah isə ilkin əsas olmaq 
funksiyasını itirmir.
Hürufiliyin ən böyük nümayəndəsi