§1. Raqobatning iqtisodiy tushunchasi va mohiyati Raqobat bozor iqtisodiyotining va umuman tovar xo‘jaligining eng muhimbelgisi, uni rivojlantirish vositasi hisoblanadi. Raqobatning iqtisodiy mazmuninitushunib olish unga turli tomondan yondashishini talab qiladi.Mustaqil tovarishlabchiqaruvchilar(korxonalar)o‘rtasidagiraqobattovarlarniqulaysharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umumaniqtisodiyotda o‘z mavqeini mustahkamlash uchun kurashdan iborat. Bunda ularkerakliishlabchiqarishvositalari,xomashyovamateriallarsotib olish,ishchi kuchini yollash uchun ham kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobatpirovardidaiste’molchilarnio‘zigajalbetish uchunkurashnihamanglatadi.
Resurslarni yetkazib beruvchilar o‘zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital,tabiiyresurslar,ishchikuchi)yuqorinarxlardasotishuchunraqobatlashadilar.Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib beruvchilar o‘rtasidagi raqobat bozormunosabatlaririvojlangan,iqtisodiyotto‘liqerkinlashgansharoitdayorqinnamoyon bo‘ladi.
Raqobat iste’molchilar o‘rtasida ham yuz beradi: ular tovarlarni qulay vaarzon narxlarda sotib olishga harakat qiladilar, ya’ni xaridorlar har bir sarflanganpul birligi evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lishga harakat qiladilar. Arzon vasifatli tovarni sotib olish uchun kurashadilar. Shunday qilib, raqobat ko‘p qirraliiqtisodiyhodisabo‘lib,ubozorningbarchasubyektlario‘rtasidagimurakkabmunosabatlarniifodalaydi.Raqobat–bozorsubyektlariiqtisodiymanfaatlariningto‘qnashuvidaniborat bo‘lib, ular o‘rtasidagiyuqorifoydava ko‘proqnaflilikka ega bo‘lishuchunkurashnianglatadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy jarayon, voqea va hodisalarning ikkitomonlama xususiyatga ega ekanligini e’tiborga olib raqobat munosabatlariningmazmuniniyoritishdahamikkitomonlamayondashuv,taxlilvasintezqilishusulinidavomettirganholdaquyidagiko‘rinishdaifodalashmumkin(1-rasm).
1-rasm.Raqobatishtirokchilariningasosiymaqsadlari Rasmdan ko‘rinadiki, raqobat kurashi ikki tomonlama: bir tomondan ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida, ikkinchi tomonidan esa iste’molchilar o‘rtasida sodir bo‘ladi. Bunda ishlab chiqaruvchilar sarflangan xarajatlarning har bir birligi evaziga ko‘proq foyda olish maqsadida raqobatlashadilar. Mana shu foyda orqasidan quvish natijasida ular orasida tovarlarni sotish doiralarini kengaytirish, qulay bozorlar, arzon xomashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalariga erishish uchun kurash boradi. O‘z navbatida xaridorlar, ya’ni iste’molchilar sarflagan har bir so‘m xarajati evaziga ko‘proq naflilikka ega bo‘lish uchun kurashadilar, ularning har biri arzon, sifatli tovar va xizmatlarga ega bo‘lishga harakat qiladi.
Ishlab chiqaruvchilarning faoliyat ko‘rsatuvchi tadbirkor va mulk egasi sifatida erkin va mustaqil bo‘lishi raqobatning iqtisodiy asosini tashkil etadi. Chunki har bir mulk egasining o‘z manfaati bo‘lib, ular shu manfaatga erishish uchun intiladi. Mulk egasining tovar ishlab chiqarish va barcha boshqa sohalardagi faoliyati shu manfaatga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Bu jihatdan qaraganda raqobat erkin iqtisodiy faoliyat qiluvchi subyektlar manfaatlarining to‘qnashuvidan iborat bo‘lishini aniq tavsiflaydi. Raqobat mavjud bo‘lishining boshqa sharti tovar-pul munosabatlarining ma’lum darajada rivojlangan bozor tizimida amal qilishidir.
Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko‘rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo‘ladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
tartibga solish vazifasi;
resurslarni joylashtirish vazifasi;
innovatsion vazifa;
moslashtirish vazifasi;
taqsimlash vazifasi;
nazorat qilish vazifasi.
Raqobatningtartibgasolishvazifasiishlabchiqarishni talab(iste’mol)gamuvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o‘tkazishdan iborat. Aynan shu vazifayordamidaiqtisodiyotdataklifningtalaborqali,ishlabchiqarishtarkibiva hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi,ya’ni iqtisodiyot bozor qonunlariasosidatartibga solinadi.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasiishlab chiqarish omillariniularengko‘psamaraberadigankorxona,hududvamintaqalargaoqilonajoylashtirishimkoniniberadi.
Raqobatninginnovatsionvazifasifan-texnikataraqqiyotiyutuqlarigaasoslanuvchihamdabozoriqtisodiyotisubyektlariningrivojlanishinitaqozoetuvchiturli ko‘rinishdagi yangiliklarning joriyetilishinianglatadi.
Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqimuhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularningshunchaki o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‘jalik faoliyatisohalarining ekspansiyasi (kengayishi)gao‘tishinibildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi(yalpiichkimahsulot)ningiste’molchilaro‘rtasidataqsimlanishigabevositavabilvositata’sir o‘tkazadi.
Nihoyat,raqobatningnazoratqilishvazifasibozordagiba’ziishtirokchilarningboshqabirishtirokchilarustidanmonopolistikhukmronliko‘rnatishigayo‘lqo‘ymaslikkayo‘naltiriladi.
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lishuchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. O‘z miqyosigako‘raraqobatikkiturga–tarmoqichidagivatarmoqlararoraqobatgabo‘linadi.
Tarmoq ichidagi raqobat tovar ishlab chiqarish va sotishning qulayroqsharoitigaegabo‘lish,yuqorifoydaolishuchunbirtarmoqkorxonalario‘rtasidaboradi.Harbirtarmoqdagimavjudkorxonalardaishlayotganishchilarning malakasi, ularning texnika bilan ta’minlanish va mehnat unumdorligidarajalariturlichabo‘lganligisababli,ushbukorxonalardaishlabchiqarilgantovarlarning individual (alohida)qiymati birxilbo‘lmaydi.
Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‘rtasida eng yuqorifoyda normasiga erishish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bundayraqobat kapitallarning foyda normasi kam bo‘lgan tarmoqlardan foyda normasiyuqori tarmoqlarga oqib o‘tishiga sabab bo‘ladi. Yangi kapitallar ko‘proq foydakeltiruvchi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko‘payishigaolib keladi. Shu asosda, narxlar pasaya boshlaydi. Shuningdek, foyda normasi hampasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskarinatijaga olib keladi: bu yerda ishlab chiqarish hajmi o‘zgaradi, tovarlarga bo‘lgantalab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko‘tariladi, shubilan birga foyda normasi oshadi.
Yirik ishlab chiqaruvchilar bozordagi vaziyatni o‘zgartirish uchun o‘zlariningishlabchiqarishquvvatlaridanfoydalanishnikamaytiribtovartaklifiniqisqartiradilar.Shusababliiqtisodiybeqarorlikdavrlaridahamnarxbarqarorligichaqolaveradi.Shundayqilib,monopoliyalarhukmronbo‘lgansharoitda narxsiz raqobat muhim o‘rin tutadi. Buning sababi shundaki, birinchidan,monopoliyalartovarsifatinioshirish,iste’molchilargaxizmatko‘rsatishniyaxshilash yo‘li bilan sotiladigan tovar hajmini ko‘paytirishi mumkin. Ikkinchidan,ular moliyaviy jihatdan kuchli bo‘lganligi sababli mahsulotini yangilash, ishlabchiqarishniqaytajihozlashvareklamagazarurbo‘lganmablag‘nisarflayoladilar.